“Qatar”ın mahir ifaçısı
Milli musiqimizin görkəmli nümayəndələri sırasında onun da adı var:
Xalq artisti Tükəzban İsmayılovanın. Yüksək ifaçılıq qabiliyyəti və səhnə mədəniyyəti
ilə fərqlənən ifaçının Azərbaycan musiqisi tarixində, xüsusən də qadın müğənnilər
arasında öz dəst-xətti var idi. Onun ifa etdiyi muğamlar və xalq mahnıları
ifaçılıq sənəti tariximizə həmişəlik daxil olub.
T.İsmayılova 85 illik ömrünün 65 ilini Azərbaycan
xalqının zəngin musiqi irsinə, muğam sənətinə, onun inkişafı və təbliğinə həsr
edib. Tükəzban xanımın şaqraq səsi insanların qəlbini ovsunlayıb, onlara muğamlarımızı, xalq
mahnılarımızı sevdirib. Özünəməxsus ifası ilə oxuduğu muğam
və mahnılar milli musiqi xəzinəmizi zənginləşdirməyə xidmət edib. Bir çox mahnı
və təsniflərimiz məhz onun təkrarsız ifası ilə yaddaşlara köçüb.
Sarabskinin tələbəsi
Tükəzban İsmayılova 1923-cü il dekabrın 21-də Bakı şəhərində anadan
olub. Musiqiyə uşaqlıq illərindən həvəs göstərib. Bu həvəs onun taleyini
ömürlük musiqiyə bağlayıb. Musiqi sənətinə sevgisi onu Asəf Zeynallı adına
Musiqi Texnikumuna gətirib çıxarıb. Səs və ifa
üslubu qısa zamanda onu musiqiçilər sırasında fərqləndirib. Muğam ifaçıları
arasında tezliklə seçilib, dinləyicilərin qəlbinə yol tapıb.
1944-cü ildə Azərbaycan Radio Komitəsində müğənni kimi çalışmağa başlayan
Tükəzban İsmayılova sonrakı illərdə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının solisti
olub.1956-cı ildə filarmoniyanın konsert şöbəsi
"Azərbaycan Dövlət Estradası” təşkilatına çevrildikdən sonra T.İsmayılova
1962-ci ilə qədər burada çalışıb. Muğam ifaçısı Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyasının, "Azkonsert”
Qastrol-Konsert Birliyinin solisti olub, sonralar İncəsənət Gimnaziyasında
pedaqoji fəaliyyət göstərib. Tükəzban xanım
ifaçılığa başladığı illərdən ta səhnə ilə vidalaşdığı illərə qədər yetişdiyi
Bakı muğam məktəbinin ənənələrini öz sənətində yaşadıb və davam etdirib. Sirlərini
mənimsədiyi sənətkarlıq məktəbinə həmişə minnətdarlıq edib. Tükəzban xanım
klassik xanəndəlik məktəbinin korifeylərindən olan Hüseynqulu Sarabskinin muğam
sinfində təhsil alıb. Dahi Üzeyir bəy müğənninin şaqraq səsini, gözəl vokal
imkanlarına malik ifasını, dolğun zəngulələrini eşidib onun üçün məxsusi olaraq
"Qaragöz”, "Şəfqət bacısı” və s. mahnıları yazıb. T.İsmayılovanın
özünəməxsus üslubda oxuduğu "Qatar”, "Xaric segah”, "Şahnaz”, "Kürdün gözəli”,
"Yeri, dam üstə yeri”, "Qarabağ şikəstəsi” və s. muğam və mahnılar milli musiqi
xəzinəmizi xeyli zənginləşdirib. Azərbaycan bəstəkarlarının mahnıları onun
repertuarında əsas yer tutub. Bir çox muğam, mahnı və təsnif məhz onun
təkrarsız ifası ilə geniş yayılıb. T.İsmayılovanın
repertuarı hər nəsildən olan dinləyicinin zövqünü oxşamağı bacarırdı.
Müğənninin ifaları arasında Ələkbər Tağıyev, Tamella Məmmədzadə kimi
bəstəkarların da müxtəlif üslublu əsərləri vardı. "Sənin vüqarın mənəm”, "Sənsən”, "Ceyran”, "Qonşu
qız”, "Sən mənimlə get”, "Çiçək” kimi bəstələr 60-70-ci illərin dinləyicilərinin
ən çox sevdiyi mahnılar idi.
Təşviqat
briqadasında
Tükəzban xanımın yaradıcılığının ilk illəri qanlı-qadalı
müharibə illərinə təsadüf edib. II Dünya müharibəsi illərində təşviqat
briqadasının tərkibində cəbhədə konsertlər verib, sənətin bütün ağrı-acılarına,
əzab-əziyyətlərinə qatlaşıb.İfa etdiyi mahnılarla əsgər və zabitlərimizi
vətənpərvərliyə ruhlandırıb. Cəbhənin qanlı-qadalı illərində o da bir əsgər
olub.
Tükəzban İsmayılova həmçinin dünyanın bir çox ölkələrinə - Almaniya,
Polşa, İraq, İran, Türkiyə, Misir, Əlcəzair və s. qastrol səfərlərinə çıxıb və
hər yerdə Azərbaycan mədəniyyətini layiqincə təmsil edib. Görkəmli ifaçının
ölkəmizdə gənc xanəndələr nəslinin yetişdirilməsində də xidməti olub.
1994–2004-cü illərdə İncəsənət
Gimnaziyasında dərs dediyi illərdə gənc musiqiçi nəslinin yetişməsində rol
oynayıb. Böyük sənətin sirlərini onlardan əsirgəməyib, uğurlarına bir ustad
kimi sevinib.
Gözəl səs, peşəkar ifa
Sənət yoldaşları Tükəzban
İsmayılovanın təkcə gözəl səsə, peşəkar ifaya malik sənətkar olmasından
danışmırlar, həm də onun səmimi, dostcanlı insan olduğunu deyirlər. "Tükəzban İsmayılova yüksək ifaçılıq qabiliyyəti ilə
yanaşı, səhnə mədəniyyəti ilə də fərqlənirdi. İstər geyimi, xarici görünüşü,
istərsə də tamaşaçıya ifa xitabında dərin hörmət, ehtiram və mədəniyyətini
nümayiş etdirməyi bacarırdı. Müğənninin
oxuduğu klassik Azərbaycan muğamları və xalq mahnıları ifaçılıq sənəti
tariximizə həmişəlik daxil olub”- deyənXalq artisti Canəli Əkbərovsənət
dostunu təmkinli, xanım-xatın müğənni kimi xatırlayır: "Tükəzban xanım dünyasını
dəyişənə qədər bir yerdə çalışmışıq. O da filarmoniyanın solisti olub, mən də.
Onunla qastrollara getmişəm. Azərbaycanın bütün rayonlarını bir yerdə gəzmişik.
Həbib Bayramov bizi müşayiət edib. Həmçinin Mahaçqalada onunla bir yerdə
qastrolda olmuşam. Tükəzban xanımın gözəl səsi, sağlam zəngulələri vardı, yaxşı
muğam ifaçısı idi. Bir dəfə mən Həbibə "Tükəzbanın ifasında «Heyratı» gözəl
alınar” dedim. O da mənim sözümə qulaq asdı, ona "Heyratı” oxutdurdu. Mən Tükəzban
xanımla Gəncədə duet oxumuşam və tamaşaçılar tərəfindən alqışlarla qarşılanıb”.
C.Əkbərov deyir ki, T.İsmayılova yaxşı sənətkar olmaqdan savayı gözəl xasiyyətli,
ürəkyanan unsan olub: "Tükəzban xanımın yaxşı yol yoldaşlığı vardı. O zaman
nəsillərin estafet qatarında biz başqa ölkələrə səfər edərdik. Şövkət xanım,
Sara xanım, Tükəzban xanımla birlikdə qrup halında qastrollara gedirdik.
Azərbaycanın elə bir ucqar yeri olmadı ki, mən onunla qastrolda olmayım.
Tükəzban xanımla sonuncu qastrolumuz Dağıstan Respublikasına oldu. Dağıstan
radiosunda Tükəzban xanım, Əbülfət Əliyev və mən çıxış etdik. O zaman
Azərbaycanın bütün rayonları bizi yaxşı dinləyirdilər. Əliağa Vahidin xatirə
gecəsində mən Tükəzban xanımla səhnəyə çıxdım. O, Əliağa Vahidin sözlərinə yazılmış
«Qatar» muğamını, mən isə «Segah»ı oxudum. Tamaşaçıların gurultulu alqışları
indi də qulağımdadır”. C.Əkbərov o dövrdə müğənnilərin bir-birinə mehriban
münasibətlərinin xiffətini çəkir: "O zaman müğənnilər bir-biri ilə çox
mehriban, əsil dost kimi dolanırdılar. Bir-birinə ürək yandırır, lazım gələndə
kömək əllərini uzadırdılar. Tükəzban xanım da belə insanlardan idi. Sevinirəm
ki, məhz onun kimi insanlarla səhnəyə çıxmışam”.
Muğamların dərsliyi
T.İsmayılovanın muğam və mahnılarının çoxu "Qızıl fond”da saxlanılır.
"Kəsmə şikəstə”, "Yetim segah” kimi muğamların yanıqlı səslə ifasına görə o,
əvəzolunmaz ifaçı sayılırdı. "Tükəzban İsmayılovanın "Kəsmə
şikəstə”sinin də ayrı bir yanğısı, ayrı bir hekayəti vardı. Əksər qadın
xanəndələrin repertuarında yer alan bu nisgilli şikəstənin onun səsindəki
özəlliyi hissli, içdən oxumasında idi” deyə musiqişünaslar bildirirdilər. "O olmasın, bu olsun” filmində toy səhnəsində
qadınlar məclisində muğam oxuyan da məhz Tükəzban İsmayılovadır.
T.İsmayılova ilə səhnəyə çıxan sənətkarlar qeyd edirlər ki, "Səhnədə kim nə
oxuyur, oxusun, Tükəzban çıxıb bir "Qatar” oxuyurdu və konsertin dadı
damaqlarda qalırdı”. Xalq artisti
Əlibaba Məmmədov da o illərin canlı şahididir: "Tükəzban
xanımın ifaçılığı və yaradıcılığı, muğam, səs sənəti, musiqi xəzinəmizə bəxş
etdiyi nümunələr bir sənətkar olaraq onun həm də zəngin məktəb qoyub getdiyini
deməyə əsas verir”- deyə ifaçı xatırlayır: "Hər bir xanəndə hansısa
ifası ilə insanların yadında qalır. Tükəzban İsmayılova da yadda qalan xanəndələrdəndir.
O, "Şahnaz”, "Qatar”, "Xaric Segah”ı əvəzsiz oxuyub. Tükəzban xanımın ifasında
səslənən bu muğamların üçünü də dərslik saymaq olar. Gənclərə məsləhət görərdim
ki, əgər bu muğamları yaxşı öyrənmək istəyirlərsə, Tükəzban xanımın lent
yazılarına qulaq assınlar. Tükəzban xanım "Şahnaz”da, "Qatar”da gözəl
yeniliklər edib. "Qatar” muğamını çox xanəndələr yaxşı oxuyub. Məsələn, Sara
Qədimova da gözəl "Qatar” oxuyanlardan olub. Şaqraq səsi, gözəl zəngulələri
olub. Amma Tükəzbanın "Qatar”ı ayrı aləm idi. Onu elə "Qatar”la, "Şahnaz”la
tanıyıb sevirdilər. O, səhnədə ifasını bitirəndən sonra tamaşaçıların alqışları
kəsilmirdi. Onlar böyük sənəti alqışlayırdılar. Bunu onlara Tükəzban xanım
böyük ustalıqla bəxş edirdi”.
Tanrının lütfü
Tükəzban xanım həm də mehriban həyat yoldaşı, gözəl
ana idi. Görkəmli Tarzən Həbib Bayramovla evliliyi, bu ailədə İlhamə Quliyeva
kimi daha bir sənətkarın yetişməsi, Tanrının musiqi sənətimizə lütfü idi.
Tükəzban xanım konsertlərdə çox vaxt Həbib Bayramovun müşayiəti ilə çıxış edərdi.
Bu
iki sənətkarın biri-birini baxışla anlaması səsin düzgün köklənməsində,
pərdənin tutulmasında və digər həssas keçid məqamlarında da əhəmiyyətli rol
oynayırdı. Həyat yoldaşının ölümündən sonra
Tükəzban xanımın sənət həyatında da dəyişiklik başladı. O, demək olar ki,
səhnədən uzaqlaşdı. Mahnı, musiqi dolu günlər sanki xatirəyə döndü.
Qızı İlhamə Quliyeva "Tükəzban xanımla Həbib
Bayramovun ailəsində böyüməyim mənim təkcə sənətkar kimi yetişməyimdə deyil,
həm də xalq tərəfindən sevilməyimdə böyük rol oynadı. Mən buna görə bu iki
böyük sənətkara borcluyam” deyirdi.
Tükəzban İsmayılovanın Azərbaycan musiqi
mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətləri istər xalq, istərsə də dövlət
tərəfindən həmişə yüksək qiymətləndirilib. Sənətkarın təltifləri arasında "Şöhrət”
ordeni vardı. Xalq onu sevirdi. "Ömrümü mənalı edən insanların mənə sevgisidir.
Tamaşaçı sevgisi olmasa sənətkar heç vaxt şöhrət qazana bilməz. Bizi yaşadan
budur…” deyirdi.
Təranə Məhərrəmova