“Qara qızıl”ın bədii tərənnümü
XX əsr Azərbaycan təsviri sənətində duyulası bədii
təşəkkülün baş verdiyi altmışıncı illərdə, geniş sərgi salonlarında, əsərləri
tamaşaçı diqqətini cəlb edən sənətkarlar arasında Xalq rəssamı Cəmil Müfidzadə
(1934) də vardı. Əvvəlcə Bakıdakı Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Məktəbində (1948-1955), sonra isə Xarkov Dövlət Rəssamlıq İnstitutunun qrafika
fakültəsində (1956-1962) ixtisas təhsili alan fırça ustası Bakıya qayıtdıqdan sonra müxtəlif miqyaslı sərgilərdə
fəal iştirakı ilə həmkarlarının və sənətsevərlərin diqqətini cəlb etmişdi. Onun
müxtəlif mövzularda çəkdiyi qrafik lövhələr ilk növbədə, ənənəvi motivlərə yeni
bədii yanaşması ilə fərqlənirdi. Bunu onun işlədiyi "Bakı - neft paytaxtıdır” (1967-1970) və "Abşeron
nefti” (1967-1975) silsiləsinin timsalında daha qabarıq görmək mümkündür. Onların
müxtəlif qrafika texnikalarında ərsəyə gətirilməsi neftli məkanlara xas səciyyəvi
xüsusiyyətləri cəlbedici və yaddaqalan tutumda ifadə etməyə imkan vermişdir.
Daha dəqiq desək, Cəmil Müfidzadənin ilk baxışda estetikası qapalı qalan neft mədənlərinə,
"qara qızıl”a bələnmiş çən və borulara bədii münasibətində həmin dövrün aparıcı
bədii cərəyanı sayılan "sərt üslub”un lirik-romantik çalarlarını görmək
mümkündür...
Rəssamın
adını çəkdiyimiz neft mövzulu iki silsiləsinə daxil olan əsərlərin bədii xüsusiyyətlərindən
söz açmazdan əvvəl demək lazımdır ki,
onun bu mövzuya marağı hələ tələbəlik illərində yaranmışdı. Diplom işini
"dünyanın səkkizinci möcüzəsi”ni yaradan Bakı neftçilərinə həsr edən gənc rəssam
o vaxt "Neft daşları” mövzusunda rəngli ofortlar silsiləsi işləmişdi. Onun işlədiyi
on iki əsər kompozisiya baxımından bir-birindən fərqlənməklə, daşıdıqları
estetik yükə görə kifayət qədər duyğulandırıcı görünürdülər. Bu silsiləyə daxil
olan "Aylı gecə”, "Kranlar təmirdə”, "Növbəyə gedənlər” və digər lövhələr rəng
çalarlarının zənginliyi ilə diqqət çəkirlər. Onlarda çətin neftçi əməyinin
romantikasını qabartmağın müəllifin başlıca istəyi olması duyulmaqdadır. Ofort
texnikasının incəliklərindən ustalıqla istifadə edən rəssam cizgi və rəng
qovşağından tamaşaçını duyğulandıran yaddaqalan kompozisiyalar yaratmağa nail
olmuşdur...
Rəssamın
"Neft Bakısı” (1974) qədim torpağın şöhrətini çox-çox uzaqlara yayan təbii
sərvətin tərənnümünə həsr olunmuş maraqlı əsərlərdəndir. Mövzunun daşıdığı əzəmətə
monumental tutum vermək istəyən müəllif bunu kompozisiyanı şaquli formatda bədiiləşdirməklə
əldə etmişdir. Belə ki, vərəqin hündürlüyünü bir iri, iki nisbətən kiçik tağlı
səthə bölən, mərkəzi hissədə "qara
qızıl”ı emal edən neftayırma qurğusunu, kənarlarında isə üst-üstə sıralanmış
neft buruqlarını yerləşdirən rəssam, kompozisiyanın aşağı hissəsini neft dolu çənlərlə
tamamlamaqla, bütünlükdə neft mövzusuna özünəməxsus-obrazlı görkəm verə
bilmişdir. Ofort texnikasının rəng çalarları yaratmaq gücündən uğurla istifadə
edən Cəmil Müfidzadə, son nəticədə qrafik səthin cizgi-rəng vəhdətində ifadə
olunan oynaqlığını və gözoxşayan ritmini əldə etmişdir...
"Bakı krujevası” (1971) adlanan digər əsərdə yenə də şaquli kompozisiya
formatından istifadə edən rəssam, ümumi səthin zərifliyinin qabarıqlığının əldə
olunmasına çalışmışdır. Elə müəllifin, lövhənin məna-məzmun daşıyıcısı olan
neft buruqlarının bədii şərhində də arzulanan cizgi-təsvir incəliyini duymaq
mümkündür. Qobustan qaya rəsmlərinin fonunda üst-üstə sıralanan dörd sıra buruq
və bu "sərvət zirvəsi”ni tamamlayan
naxışlı günəşin birlikdə aşıladığı
estetik tutumda cəlbedici məqamlar kifayət qədərdir...
Onun ofort texnikasında ərsəyə gətirdiyi "Mənim
Bakım” (1971) və "Polad meşə” (1971) əsərləri də neft mövzusuna obrazlı yanaşma
kimi çox yaddaqalandır. Bu dəfə də kompozisiyanı şaquli vəziyyətdə təqdim edən
rəssam Abşeronun qumlu "sinəsi”nə yayılmış buruqlar məcmusunu polad meşəyə bənzətməklə,
neftli-qazlı məkanın qürur doğuran təbii sərvət məskəni olduğunu göstərmək istəmişdir.
Yanan qazın bir-birinə "söykənən” buruqların mərkəzində tünd rənglə naxış
formasında təqdimatı da yerin təkindən çıxarılanların insan həyatında əhəmiyyətinin
vurğulanmasına xidmət edir.
"Mənim Bakım”da isə müəllif sudan və qurudan
çıxarılan neftin Abşeron torpağına bəxş etdiyi gözəllik qaynaqlarını qrafik
vasitələrlə göstərmək istəmişdir. Qumun və suyun "sinəsi”nə səpələnən metal
konstruksiyaların zərgər dəqiqliyi ilə təqdimatındakı estetik çalarlar duyulası
dərəcədə təsirli və yaddaqalandır. O, bunu qrafik cizgilərin məntiqlə istifadə
olunan təzadı sayəsində əldə etmişdir desək, həqiqəti ifadə etmiş olarıq.
"Bakı - neft
paytaxtıdır”(1974) və "Əməyin təntənəsi” (1976) lövhələrini isə Cəmil Müfidzadənin
ofort texnikasında yaratdığı yaddaqalan "bədii hekayət”in yekunu saymaq olar.
Belə ki, bu iki əsərdə onun kompozisiyaya daxil etdiyi müxtəlif detallar
bilavasitə Azərbaycan neftinin beynəlxalq şöhrətinin tərənnümü kimi
düşünülmüşdür. Əgər birinci əsərdə qədim şəhərin neft buruqları əlaqəli təsviri
ilə qarşılaşırıqsa, digər lövhədə yer kürəsinin üzərində ucalan Bakı ünvanlı
"buruqlar meşəsi”nin respublikamıza bəxş
etdiyi şan-şöhrətin bədii ifadəsini görürük...
Bütün yaradıcılığı boyu gördüklərindən təəccüblənməyi
bacaran Cəmil Müfidzadə neft ünvanlı məkanlarda başqaları üçün də maraqlı görünə
biləcək motivlər üzə çıxara bilmişdir. Bunu onun "Keşlə”(1973), "Sənaye Bakısı”
(1968) və s. lövhələrində görmək mümkündür. Bu əsərlərində "bədii şişirtmə”yə
müraciət edən qrafika ustası "qara qızıl”ın emal olunduğu məkanları əsərin
dominantına çevirməklə, onların cəlbediciliyinə nail olmuşdur.
Linoqravüra qrafikada bir qədər sadə texnikalardan
hesab olunsa da, onun əksər mövzuların bədii şərhində əvəzsiz olduğunu söyləmək
mümkündür. Bu mənada, Cəmil Müfidzadənin
bu texnikada ərsəyə gətirdiyi əsərlər digər müəlliflərin işlərindən fərqlənir və
duyulası icra zənginliyi ilə seçilir, desək, yanılmarıq. "Neft daşları” (1965),
”Dəniz mədəni” (1971), "Neft dənizi” (1971), "Abşeron motivi” (1968), "Köhnə mədənlər”
(1968), "Abşeron çiçəkləri” (1971) və s. lövhələrinin cizgi zərifliyinin əldə
olunmasında müəllifin nümayiş etdirdiyi sənətkarlıq sözün əsl mənasında şaşırdıcıdır. İnsanlarla texnikanı, neft
saxlancları ilə emal qurğularını, təbiətlə sənaye obyektlərini qarşı-qarşıya
qoyan rəssam, son nəticədə əldə etdiyi təzadın ümumi duyğulandırıcı bədii ruhu
ilə əsərlərin təsirliliyini əldə etmişdir.
Cəmil Müfidzadənin özünəməxsus dəst-xəttinin
formalaşmasında onun tətbiq etdiyi qarışıq texnikanın böyük rolu olmuşdur. Müxtəlif
motivləri rəngarəng texnikaların qovşağında tətbiq edən rəssam bununla da
görüntüyə gətirdiyi məkanların daşıdıqları bədii-estetik dəyərləri zərifliyinə
qədər tamaşaçıya çatdırmağa nail olmuşdur. Onun "Neft məbədi” (1972),
"Neftayırma zavodu” (1972), "Neft çənləri” (1970), "Neft eşalonu” (1971), "Bakı
piramidası” (1970), "Qaradağ” (1970), "Çənlər” (1970), "Abşeron mənzərəsi”
(1975), "Neft saxlancı” (1978) və s. əsərləri bu qəbildəndir. Motivlər yığcam rəng
çalarları ilə təqdim olunsalar da, bu "qənaətcillik” məkanın-obyektin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini yaddaqalan biçimdə ifadə etmək üçün kifayət edib...
Rəssamın
Azərbaycan neftini tərənnüm edən qrafik irsi ilə tanışlıq göstərir ki, Cəmil
Müfidzadə sənətdə artıq öz sözünü demiş və yaradıcı "mən”ini təsdiqləmiş simalardandır. Odur ki, artıq zamanın sərt sınağından çıxdığını da
sübut edən əsərlərin - əvəzsiz milli-mənəvi dəyərlər məcmusunun Azərbaycan təsviri
sənətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qalacağı və dəyərləndiriləcəyi birmənalıdır.
Xalq rəssamı, professor Cəmil Müfidzadənin neft
mövzusunda çəkdiyi əsərlər həm də zamanına tutulan "bədii güzgü” kimi də dəyərlidir.
Belə ki, onlar dünyanın XX əsr neft xəritəsində
özünəməxsus yeri olan Azərbaycanda bu önəmli sənaye sahəsinin yadda qalmağa layiq
olan inkişafının bədiiləşdirilmiş mənzərəsini zamansızlığa qovuşdurmaq
baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elə onun Azərbaycan nefti ilə bağlı
yaratdıqlarının "Əsrin müqaviləsi”nin ildönümündə xatırlanması da, bunun göstəricisidir.
Musa Əmiraslanov
Azərbaycan Rəssamlar
İttifaqının üzvü