Qara karnaval: fantasmaqorik ehtiras oyunu
Əvvəl bir "bəsmələ” gətirim ki, ustad
aktyor, əməkdar artist, dosent Məmməd Səfanın öz şəyirdləriylə əlbir olub "Yeyərsən
qaz ətini, görərsən ləzzətini” pyesinin (Ə.Haqverdiyev) başına açdığı "Qara
oyun”un xofu çıxsın canımdan: Bismilləhir-rahmənir-rahim!..
Çaparaq düzələk yola... ”Qara oyun”un
yorum-yozumuna və həqiqətinə doğru.
Səhnə ayin məkanı, karnaval məkanı,
qarabasma məkanı, BƏRZƏX məkanı, məhşər məkanı, qurbangah kimi qurulub. Tən ortaya bir ağac bərkidilib-çılpaq,
quru. Yəqin ki, mənəvi yoxsulluğu, böhranı, çöküşü eyhamlaşdırır. Bəlkə də Adəmlə
Həvvanın meyvəsindən yediyi alma ağacıdır bu ağac... daha alma filan gətirmir.
Missiyasını başa vurub. Nəfs bitib, haqq-hesab günüdür. Dedim axı, səhnə məhşər
məkanı kimi qurulub.
Mif deyir, guya ki, Kəbədəki o qara daş
öncələrin öncəsində ağappaq olubmuş, amma insanlar əllərini sürtdükcə qaralıb
kömürə dönüb binəva daş. İnsanın günahlarına daş da dözmür, atam balası... dözsə-dözsə
Allah dözər, səbrinin bitdiyi bir yerə qədər.
Aktyorlar səhnə məkanına səpələniblər.
Hacı Mehdi (Röyal Allahverdiyev) ağacı bərkcənə qucaqlayıb yatıb. Digərləri də
səcdə pozasında qərar tutub uyquya dalıblar, ölü kimi yatıblar. Hacı Mehdi
yatdığı yerdən qalxıb səhnədə gəzişir: çaş-baş qalıb, harda olduğunu kəsdirə
bilmir. Məmməd Səfanın yozumunda zaman və məkanı itirmiş adamdır Hacı Mehdi!
Azğınlaşıb içinin qaranlığında azmış adamdır Hacı Mehdi! Öz pislik qazanında qaynayıb
bişən, yandıqca yanan, özünün CƏHƏNNƏMinə çevrilən adamdır Hacı Mehdi! Bir gün
Allah sənin vicdanından sənə elə bir cəhənnəm qayırar ki, səsin ərşi-əlaya
çıxar, öz qulağını batırar...səsini eşidən, harayına çatan tapılmaz! Yəqin ki,
insanların ən tənhası günahlarıyla baş-başa qalmış insandır. Röyal-Hacı Mehdi
çığırdıqca ekspressionist rəssam Edvard Munkun "Çığırtı”sı düşdü yadıma. Sözün
düzü, bir az səliqəsiz, köntöy çığırırdı Röyal. Munkun "Çığırtı”sı isə qışqırıq
deyil, sükutun səsidir. Məgər, sükut ən dözülməz çığırtı deyilmi?.. Məsələn, mən
Röyalın yerinə olsaydım bir azca da düşünərdim, "ekzistensial çığırtı”nı
qışqıra-qışqıra oynayıb seyrçini ürkütməzdim, məsələyə daha yaradıcı yanaşardım. Bununla belə,
Röyalı alqışlamağa dəyər, nədən ki, ikinci kursun birinci yarısında ondan tələb
olunan şey boyundan 10-15 arşın böyükdü. Kaş bu böyük tələb onu buğda dənəsi
boyda böyüdə biləydi.
Bir necə saniyə sonra digər
personajlar qəbirdən xortlamış ölü kimi
hərəkətə gəlirlər. Daraşırlar Hacı Mehdinin canına. Bu nədir?..-İfritlərin, əcuzələrin,
vampirlərin, xortdanların MİSTİK KARNAVALı! Nə əcuzə, nə vampir...onlar hardan
çıxdılar?..-Necə hardan...Ə.Haqverdiyev loqosferasından, yəni onun sözlər,
fikirlər və obrazlar aləmindən zühur etdilər. Bu dəmdə Aydın Talıbzadənin
Haqverdiyev haqqında məqaləsindən sitat lap yerinə düşür: "Əbdürrəhim bəyin
yaradıcılığında məhz adi insanların ehtirasları azğınlaşıb VAMPİRƏ çevrilir. Azərbaycan
ədibinin yaratdığı bu vampir insan ehtirasının (nəfsinin) şəklidir, obrazıdır”.
Bilmirəm, Məmməd Səfa Aydın Talıbzadənin təhlilindən bəhrələnib, ya yox. Görünən
bu ki, hər iki müəllifin Haqverdiyev yaradıcılığı haqda çıxardığı sonuc
eynidir. Yəni, Məmməd Səfa da mətnin kriptosistemini məharətlə çözüb, tamaşa
üçün uğurlu yozum və səhnə həlli tapıb.
Hər iki ustadın yüksək izni ilə bu həngamə
haqda mən öz yozumumu qondarıram. Deməli, hadisələr Hacı Mehdinin
ekzistensional konfliktinin sferasında baş verir, onun iç dünyasını görükdürür.
Ruhun bu sifətinə təsəvvüf ədəbiyyatında nəfsi-ləvvam(ə) deyilir. Nəfsi-ləvvam
lüğtlərdə "qınayıcı nəfs” kimi tərcümə olunur, yəni ki, özünü qınayan, hesaba çəkən,
peşmanlıq duyan nəfs. Bu ruhun üç sifətindən ikincisidir ki, bu məqamda insanın
psixi zonası, mənəviyyatı mikrokosmik təlatüm məkanına, xeyirlə şərin, günahla
savabın, ağla qaranın mübarizə meydanına çevrilir. İnsan haqla nahaq arasında
var-gəl edir. Mənəvi kosmos dağılır, xaos bərqərar olur. Bica deyil ki,
tamaşanın qara qiyafəli personajları xaos xortdanları kimi zühur edirlər. Hacı
Mehdini qamarlayıb Günah keçisi kimi başları üzərinə qaldırırlar. Tamaşa
ritualın emosional çənbərinə daxil olur. Xortdanlar Hacı Mehdini fırlayıb səhnədən
yerə "tullayırlar”, yəni ki, qarabasmalar dünyasından real həyata. Elə bu dəmdəcə
səhnəyə Mirzə Heydər (Elsevər Rəhimov) daxil olur, Sabirdən bir parçanı "ritmik
əfsun” təkin oxuyub rəmmal meydanı açır. Elsevərin Mirzəsi xarizmatikdir,
yaraşıqlıdır, seksualdır... yəni, bir az Şeyx Nəsirullah variantıdır. Üstünə
üstlük həm də dingildir, ürkəkdir, budaladır, bicdir, oyanıqdır... yəni, bir az
da dərviş Məstəli Şahdır. Elsevər özünün ovqat partiturasında bu iki
fırıldaqçını yaxşıca sintez edib oynayır... GÖZƏL oynayır. Görən, bunu Elsevərmi
edir, yain ki, Məmməd Səfa edir. Niyə belə ikibaşlı danışıram?.. Ona görə ki,
Elsevər qamətiylə, duruşuyla, tövrüylə, səsiylə, oyununun hüsnü etibariylə "yolka” oyuncağı
kimi Məmməd Səfadan asılıb qalıb. Ümumən, oğlanların hamısı özlərini bir az Məmməd
Səfaya oxşadıb oynayırlar. Sanki özləri olmaqdan qorxa-qorxa oynayırlar. Gəlsənizə,
bunu da pozitivə yozaq, yadımıza salaq ki, Doğu fəlsəfəsində şəyird üçün sənətin
həqiqətinə gedən yol ustadın kölgəsi olmaqdan keçir. Nə bilim...
Hal-qəzyə belədir ki, Mirzə Heydər
ÇUBUĞunu alıb əlinə, ƏFRADİ-ƏHLİ-MƏCLİSi dolayıb çubuğuna. Kimi harda tutsa
çubuğlayır...atasının balasıdır. Bəs demə, rəhmətlik atası da açarmış uşağı
olmayan gəlinlərin köynəklərinin düymələrini, döşünün üstünə duadan zaddan
yazarmış...və...uzağı bir ilə dualar öz bəhrəsini verərmiş. Gülpərinin (Səmayə
Ağayarova) də çubuğu var. Mən belə başa düşdüm ki, bu Gülpəri də yaman çubuğsevər
qarıdır. Harada bir "sərfəli çubuq” görsə öz əndamıyla ora qəmişdi. Hacı Mehdi
isə çubuqlardan yamanca qorxur, əti ürpənir. Elə ki, çubuq gördü, övrət yerlərini
bərk-bərk gizlədir, qoruyur. Belədir də...hərə öz cubuğunu əlinə alıb kənddə
koxalıq edəndə gərək övrət yerlərinə göz-qulaq olasan. Zarafat eləmirəm, sadəcə
Məmməd Səfanın tamaşanın alt qatına yerləşdirdiyi göz qamaşdıran erotik planı və
göndərini zarafatyana mətnləşdirirəm. Tamaşa kontekstindən məqalə kontekstinə
proyeksiya etməyə çalışıram.
Pyesdə ikinci məclislə üçüncü məclis
arasında dörd il keçdiyi qeyd edilir. Tamaşanın plastik həll üzrə rejissoru Pərviz
Məmmədrzayev bu keçidin və Sənəmlə Güllünün "şıdırğı” konfliktininin əla
plastik həllini gerçəkləşdirib ki, bu da tamaşanı "muskomediya” estetikasına, saçyoldu, çığır-bağır
bəsitliyinə yuvarlanmaqdan xilas edir. Deməli, Gülpərini oynayır Səmayə
Ağayarova, Sənəmi Mehin Məmmədli, Güllünü Esmeralda Abdullayeva- "Qara oyun”un
karnaval pəriləri, xaos mələkləri. Səmayə aramla oynayır, təsadüfən kəlağayısı
qapının arasında qalır... amma xətti qırmır, tamaşanın semantik çənbərində bir
replika uydurub vəziyyətdən çıxır, jestləri,
hərəkətləri səliqəlidir, mimodinamikası semantikdir, yəni yersiz, mənasız
oyunbazlıq eləmir. Esmeralda özünün "cici qız” energetikasını püskürür, amma əndazəni
aşmır, energetikası və oyun tərzi rolun ovqat partiturasında semantikləşir,
tamaşanın bütövlüyünə xələl gətirmir. Personajın hikkəsi, ehtirasıyla özünün
SONSUZ, bitib tükənməyən ironiyasını uğurla sintez edib oynayır Esmeralda.
Mehin tərəf müqabilinin cızdığı emosional-ironik oyun çevrəsini məharətlə
qapayır. Niyə bu qızlar bunca sevimli oynayırlar, gözəl oynayırlar? Ona görə yox
ki, böyüyüb aktyor olublar.., ona görə ki, bizim üçün "milli komediya”nın,
"milli kolorit”in havasında nəfəs almaq, orada var olmaq nisbətən asandır. Amma
olduqca maraqlı və mühüm məsələni deməsəm, olmaz... qızların hər üçü üçün ortaq
olan bir oyun elementi - yabançılaşma effekti, oynadığına yadlaşma məharəti. Hər
üçünün oyun əsnasında bir seyrçi kimi mənə ötürdükləri mesajı sözlərlə ifadə
etsəm belə bir cümlə çıxacaq ortaya: "Bax a...biz bu cür deyilik, sadəcə bunu
gözəl oynamağı bacarırıq!..” Maraqlıdır! Bilmirəm, bu rejissor tapşırığıdır, yain
ki, qızların öz tapıntısı.., təkcə onu bilirəm ki, personajla özünün arasında
bu incə sərhədi çəkib rolu uğurla oynamaq hər aktyora nəsib olmur.
Tamaşanın rejissor konsepsiyasında
"psixosof teatr poetikası”nın qırıntıları gözə dəyir. Altmışıncı dəqiqədən
sonra ritm öləziyir, atmosfer bulanır. Xüsusən, Röyalın (Hacı Mehdi) oyununda
yersiz uzunçuluq nəzərə çarpır. Onun
sövdəgər Məşədi İmanla olan səhnəsi demək olar ki, alınmır. Səhnədə yersiz, məqsədsiz
çığır-bağır qulaq batırır. Necə deyərlər, sözünü qurtarmış tamaşa başlayır
"dalay-dalay” eləməyə. Amma bu dediyim çatışmazlıqlar bir yüngülvari "təmizləmə”yə
bənddir ki, tamaşa ləzzətli, maraqlı səhnə əsərinə çevrilsin.
Bu yazı tamaşa haqda fikir çələngidir. Nə
əvvəli var, nə sonu... Məmməd Səfa Qasımovun öz balaca "teatr və kino
aktyorları” ilə qurduğu "Qara oyun” kimi. İndi mən bu yazını tamamlamaq
ixtiyarını verirəm sayğıdəyər oxucuma. Bu olduqca çətin tamamlama işlərini
aparmaq üçün bir neçə sualla tanış olmaq gərək... Suallara cavab vermək
qadağandır, onlar haqda düşünsək kifayət edər:
1.Görəsən, ikinci kursun birinci yarısında pedaqoqun KONSEPSİYA qondarıb,
TAMAŞA qurması və bir teatrşünas-tələbənin bu TAMAŞAnı "bəh-bəh”lə yazması nə
deməkdir?..( Suala asılqan-not: Dünya bizdən hələ çox şey öyrənməlidir!..)
2.Görəsən, biz bir şeyi GÖZƏL yapmağı öyrənməliyik, ya DÜZGÜN yapmağı?..
Düzgün olmayan şey, gözəl olmaya bilərmi?.. (Suala asılqan-not: Keçənlərdə Fəxrəddin Manafovun "Mərasim” tamaşasındakı
oyununu izlədim. Sənətkar olduqca "GÖZƏL” oynayır, amma qətiyyən düzgün
oynamır!..)
3.Görəsən, bir mübarək uzunqulaq tapıb bu binəva teatrımızı onun belinə
otuzdursaq nə vaxtsa bəxti açılarmı? (Suala asılqan-not: Həqqən ki, son 2-3 il ərzində
ADMİU-ya qəbul edilən aktyor tələbələr arasında istedadsız, sənətə yarasız
olanını tapmaq müşkül məsələ.)
İrili-xırdalı bütün fikirlərimin
içinə bir az səmimiyyət, bir az sevgi, bir az da sevinc (3 "s”) qoyub gənc
dostlarımla bölüşdüm və bundan qürur duydum. O ki qaldı suallara...”fikirləşün...hamuvuz
fikirləşün!..”
Dağlar Yusif Əfəndi
teatrşünas