Qadınlara qarşı zorakılığa “yox” deyək
Cəmiyyətin ictimai həyatında qadının
mövqeyi uzun tarixi bir dövr keçərək
formalaşmış və inkişaf etmişdir. Lakin bu inkişaf asan əldə olunmamış, qadınlar
özlərini təsdiq etmək üçün bir sıra çətinlikləri aradan qaldırmaq uğrunda
mübarizə aparmışlar.
Qadınlara
qarşı zorakılığın qarşısının alınması müasir dövrün mühüm məsələlərindəndir. Bütün dünyada qadınlara qarşı zorakılığın
miqyası ildən-ilə genişlənir. 1999-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT)
25 noyabrı rəsmi olaraq "Qadınlara münasibətdə zorakılıqla Beynəlxalq mübarizə
günü” elan edib. Bu tarix Mirabal bacılarının (Patriya, Minerva və Mariya
Tereza) xatirəsinə həsr olunmuşdur. Bacıların qətli 1960-cı il noyabrın 25-də
Dominikan Respublikasında Rafael Truxilyonun rəhbərliyi ilə törədilmişdir.
Mirabal bacıları həm ictimai, həm də feminist hərəkatın simvolu idilər. Bu tarix gündəlik həyatında
istənilən zorakılığa məruz qalan çoxsaylı
qadınlar adından bir çağırışdır.
Gender əsaslı zorakılığın qarşısının alınmasında bütün ölkələr dövlət səviyyəsində iş aparır, mühüm qərar qəbul
edirlər. Azərbaycan da bu prosesdən kənarda
qalmayıb. Hətta ölkəmizin ən ağır ictimai-siyasi və hərbi vəziyyətində belə
qadın və uşaq hüquqlarının müdafiəsi hər zaman prioritet olub. Elə ölkəmizin
qoşulduğu ilk beynəlxalq konvensiyalar "Uşaq Hüquqları və qadınlara qarşı
ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında”dır. Və bu prosesin
davamı olaraq cənab Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi və dəstəyi ilə qadın
hüquqlarının qorunması, xüsusi ilə də məişət zorakılığının qarşısının alınması
sahəsində güclü qanunvericilik bazası yaradılıb. Bəzən də qadınlara qarşı
zorakılıq ilk növbədə ondan irəli gəlir ki, onların bir çoxu öz hüququnu
bilmir, dövlətin verdiyi imkanlardan istifadə etməyi bacarmır. Müstəqil dövlətimizin
ali qanunları dövlət qadın siyasətinin həyata keçirilməsi üçün hüquqi müstəvidə
böyük imkanlar açır. Respublikanın Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev
Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə 2010-cu ildə "Məişət
zorakılığının qarşısının alınması haqqında” qanun qəbul olub. Qanun məişət
zorakılığının qurbanı olan şəxslərin sosial və hüquqi müdafiəsi, eləcə də məişət
zorakılığının qarşısının alınması istiqamətində tədbirlərin gücləndirilməsini nəzərdə
tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, qanunun qəbul olunmasında ölkənin Birinci
vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın
müstəsna rolu bütün ictimaiyyət və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən xüsusi
qeyd olunur. Bu bir həqiqətdir ki, qanuna birmənalı yanaşma yox idi. Məhz onun
bu məsələ ilə bağlı Milli Məclisdə, Respublika Qadınlarının III Qurultayında
çıxışları öz müsbət təsirini göstərdi və nəhayət qanun qəbul olundu.
Azərbaycan Respublikasının Ailə, Qadın və Uşaq
Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi öz fəaliyyətində bir neçə mühüm prioritet məsələni
əsas götürür ki, bu da cəmiyyətin inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Komitənin
fəaliyyət istiqamətlərindən biri məişət zorakılığı problemlərinin araşdırılması
və onun qarşısının alınmasıdır. Zorakılıq qurbanlarına psixoloji, tibbi, hüquqi
yardımın göstərilməsidir.
Baş verən məişət zorakılığının səciyyəvi
kriminoloji xüsusiyyətlərindən biri onların latentliyinin yüksək olmasıdır. Ailədə
baş verən zorakılıq haqqında vəziyyətin ən son həddində polis orqanlarına məlumat
verilir. Bir çox hallarda isə bu haqda uzun müddət informasiya verilmədiyindən
zorakılığın ağır nəticələri ilə müşahidə olunan cinayətlər baş verir. Bu isə öz
növbəsində ailə-məişət zorakılığının qurbanlarının sayına təsir edir. Bu
baxımdan, maarifləndirici tədbirlərə böyük ehtiyac yaranır. Məişət zorakılığı
ilə bağlı ictimai fikirdə dəyişiklik yaratmaq, cəmiyyətin diqqətini bu problemlərə
bir daha cəlb etmək üçün müxtəlif səviyyələrdə - beynəlxalq konfranslarda,
qeyri-hökumət təşkilatlarında, kütləvi informasiya vasitələrində geniş fikir
mübadiləsi, debatlar təşkil edilir. Həmçinin məişət zorakılığı da daxil olmaqla
qadına, uşağa zorakılığa qarşı və insan alveri ilə mübarizə məqsədini daşıyan
bir sıra layihələr həyata keçirir. Bu
layihələr Heydər Əliyev Fondu, Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP), Əhali Fondu (UNFPA), Uşaq Fondu (UNICEF),
Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (UNHCR), Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı (İOM),
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO),
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) dəstəyi
ilə reallaşır. Onlardan bəzilərini qeyd edə bilərik: "Demokratik cəmiyyətdə məişət zorakılığı ilə
mübarizənin aparılmasına dair Azərbaycan Respublikasının kompleks proqramı” ,
"Qadına qarşı zorakılıqsız XXI-ci əsr”, "Cənubi Qafqazda gender əsaslı
zorakılıqla mübarizə” regional layihə, "Qadına qarşı zorakılıq mövzusunda məlumtlandırma”
kampaniyası, "Zorakılıq və insan alveri ilə mübarizə mövzusunda məlumtlandırma”
kampaniyası, "Qadına zorakılığın yayılma miqyası, kökləri və fəsadları
mövzusunda” sosioloji sorğu və s. Bundan
başqa, "Erkən nikahlar: uşaq hüquqlarının pozulması” ilə bağlı sosial araşdırma
aparılmışdır. Bu layihələrin nəticəsi olaraq Ailə Məcəlləsində qadınlar üçün
nikah yaşı 1 yaş artırılaraq 18 yaşa çatdırılıb. Həmçinin AR Cinayət Məcəlləsinə
də dəyişiklik edilərək "Qadını nikaha daxil olmağa məcbur etmə”(176.1.) maddəsi qəbul
olunmuşdur. Həmin maddəyə görə qadını
nikaha daxil olmağa məcbur etmə - iki min manatdan üç min manatadək cərimə və
ya iki il müddətinədək azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. (176-1.1.)
Eyni əməllər nikah yaşına çatmayan şəxs barəsində törədildikdə - üç min
manatdan dörd min manatadək cərimə və ya dörd il müddətinədək azadlıqdan məhrumetmə
ilə cəzalandırılır. (176-1.2.)
Azərbaycan hökuməti gender əsaslı
zorakılığın qarşısının alınması sahəsində çox mühüm işlər görür. İlk növbədə
qanunun implementasiyası üçün hakimlər,
vəkillər üçün təlimlər keçirilib və bu öz müsbət nəticəsini verir. Artıq son iki ildə məhkəmə qərarlarında
bu sahədə qəbul olunmuş qanun və qoşulduğumuz konvensiyalara, o cümlədən,
«Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi» haqqında
Konvensiyaya istinad edilir. Yerli icra
hakimiyyətlərində fəaliyyət göstərən Gender zorakılığı və uşaqlara qarşı
zorakılıq üzrə monitorinq qruplarının iş keyfiyyətinin artırılması üçün
seminarlar təşkil olunub, tövsiyələr verilib. Eyni zamanda, gender məsələləri
üzrə təyin edilmiş əlaqələndirici şəxslər üçün Prezident yanında İdarəçilik
Akademiyasında xüsusi fakultativ dərslər keçirilib. Komitə müvafiq dövlət
qurumları ilə birgə "Məişət zorakılığının qarşısının alnması ilə bağlı”
2016-2018-ci illər üçün tədbirlər planı
çərçivəsində müvafiq işlər görüb.
Məişət zorakılığının qurbanlarının, eləcə də
zorakılığı törətmiş insanların şəxsiyyətlərinin öyrənilməsi problemin səbəblərinin
araşdırılması və preventiv tədbirlərin tətbiqi imkanlarını artırır. Bu baxımdan,
zorakılığa məruz qalanların sosial-demoqrafik vəziyyətinin, zorakılıq qurbanı
ilə zorakılığı törətmiş şəxs arasında qarşılıqlı əlaqənin (qohumluq, qonşuluq,
dostluq və s.) eyni zamanda, viktim şəraitin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin (yəni
zorakılığın situativ və ya uzunmüddətli olması, regional xüsusiyyətləri və s.)
öyrənilməsi zəruridir. 2015-ci ildə məişət zorakılığı ilə bağlı onlayn məlumat
bazasının yaradılması istiqamətində
pilot layihə həyata keçirildi. Pilot layihənin təhlilləri nəticəsində Banka
yığılan məlumatların daha dəqiq və düzgün tərtib edilməsi və yığılması sahəsində
çətinliklər müəyyən edildi. Bunun əsasında isə 2017-ci ilin oktyabr ayında məişət
zorakılığı ilə bağlı onlayn məlumat bankının təqdimatı keçirildi. Məişət zorakılığı ilə bağlı elektron məlumat
bankının istifadəsi üzrə təyin edilmiş şəxslər üçün təlim kursları təşkil
olunub. Komitə tərəfindən yaradılan banka yığılmış məlumatların
təhlilinə əsasən, az təhsilli və iqtisadi asılılığı olan qadınlar daha çox zorakılığa məruz
qalır. Ona görə də qadınların, xüsusi ilə
də kənd və rayon yerlərində yaşayan qadınların iqtisadi və sosial həyatda iştirakı artırılmalıdır. Qadınlarımız
bilirlər ki, onların arxasında güclü dövlət müdafiəsi dayanır. Biz çalışırıq
ki, çətin şəraitdə yaşayan, risk qrupuna daxil olan qadınlarımız üçün real tədbirlər görək. Bu məsələdə
biz Heydər Əliyev Fondu, BMT-nin İnkişaf Proqramı, Əhali Fondu ilə sıx əməkdaşlıq
çərçivəsində müxtəlif tədbirlər, təlimlər, dəyirmi masalar keçiririk. Konkret
olaraq qadın məşğulluğu sahəsində çox uğurlu layihələrimiz var. Qadınların
iqtisadi cəhətdən gücləndirilməsi, onların zorakılığa məruzqalma səviyyəsinə də
təsir edir. İqtisadi cəhətdən asılı olmayan qadın özünə inamlıdır, özünü daha
rahat ifadə edə bilir. Xüsusilə, nisbətən daha aztəminatlı,
sağlamlıq imkanları məhdud, qaçqın və məcburi köçkün qadınların kiçik və orta sahibkarlığa cəlb edilməsi,
müxtəlif peşələrə sahib olması çox vacibdir. Bununla bağlı Sabirabad,
Biləsuvar, Neftçala, Masallı və Salyanda Qadın Resurs mərkəzləri yaranmışdır.
Zorakılığın qarşısının alınması ailə institutunun möhkəmliyi, bütövlükdə, dövlətin
inkişafı deməkdir. Məhz bu baxımdan, zorakılığa məruz qalan qadınlara
psixoloji, tibbi, hüquqi yardımın göstərilməsi və onların yenidən ailəyə, cəmiyyətə
reinteqrasiya edilməsi çox vacibdir. Komitə və Uşaq və
Ailələrə Dəstək mərkəzləri tərəfindən mütəmadi olaraq, qadınlar üçün
ayrı-ayrı rayonlarda, məktəblərdə, ictimaiyyət arasında müvafiq mövzularda dəyirmi
masalar, seminar-treninqlər təşkil edilir.
Xüsusilə vurğulamaq
lazımdır ki, gender əsaslı zorakılıqla mübarizə aparmaq üçün daha effektiv mexanizmlərin yaradılmasına və
sistemli proqramlara ehtiyac vardır. Bununla bağlı "Azərbaycanda gender əsaslı
zorakılıqla mübarizə” layihəsi çərçivəsində bir sıra mühüm sənədlərin hazırlanması sahəsində tədbirlər
görülüb, müvafiq qurumların məsul şəxsləri
ilə səmərəli görüşlər keçirilmişdir. Cari ilin oktyabr ayında "Məişət zorakılığı ilə mübarizədə effektiv
cavab mexanizminin yaradılması” ilə bağlı
dövlət qurumlarının və qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakı ilə konfrans
təşkil edildi.
Gender əsaslı
zorakılıqla mübarizə aparmaq, mövcud qanunvericiliyi təkmilləşdirmək, yanlış
stereotipləri dəyişmək üçün müvafiq dövlət
orqanları ilə yanaşı, qeyri-hökumət təşkilatları ilə də səmərəli iş birliyinin olması çox
vacibdir. Bu ildə 16 günlük fəallıq kampaniyasına 24
noyabrda "Heç kim kənarda qalmasın: Qadınlara və qızlara qarşı zorakılığa son!”
adlı konfransla start verildi. Noyabrın 25-də Azneft meydanı-Heydər Əliyev Mərkəzi
marşrutu üzrə velo yürüş keçirilib. Noyabrın 30-da isə ASAN-da (Yasamal) görkəmi alim, sənət adamları,
ictimai xadimlərin iştirakı ilə ictimai müzakirə təşkil olunub. 25 noyabr – 10
dekabr tarixləri arasında 16 qısa video-çarx sosial mediada paylaşılıb.
Bunlardan əlavə, məşhur simalarla GƏZ-lə bağlı stereotiplər ətrafında təqvimlər,
posterlər və digər promo materiallar hazırlanıb.
Bütün dünyada,
o cümlədən, Azərbaycanda qadın hüquqlarının təmin edilməsi sahəsində əldə
edilmiş böyük uğurlarla yanaşı, bir sıra problemlər aktuallığını saxlamaqdadır.
Erkən nikahlar, gender əsaslı zorakılıq, məişət zorakılığı və digər
problemlərin həlli üçün çox iş görülür. Lakin qarşıda görülməli işlərimiz
də var. Yanlış dini təsəvvürlərin, stereotiplərin, adət-ənənələrin
aradan qaldırılması üçün dövlət orqanları və vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti
daha da gücləndirilməli, problemin həllinə sistemli yanaşma olmalıdır. Mövcud "məktəb psixoloqu”, "ağsaqqal - ağbirçək”
institutlarının işi möhkəmləndirilməlidir. Kütləvi İnformasiya Vasitələrində
belə mövzulara həssaslıqla yanaşılmalı, verilən məlumatlar insanların problemi
daha düzgün dərk etməsinə xidmət etməlidir. Ümid edirik ki, birgə səylərimizlə
insan ləyaqətinə yaraşmayan bu problemin aradan qaldırılması istiqamətində
davamlı aparılan tədbirlər öz müsbət nəticələrini verəcəkdir.
Ailə, Qadın və
Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin İnformasiya və Analitik araşdırmalar
şöbəsi