Qaçaq Qardaşxanın nağılı
Yamyaşıl otların üstünə
sərilmiş yapıncıya bürünüb uzanmış və başını yəhərin üstünə qoymuşdu. Bütün
gecəni yuxusuz qalsa da, yata bilmirdi. Ona rahatlıq verməyən, kənddən gələn
xəbər idi. Taygöz Sərkisin oğlu Akop yaylaqda iki qadını ağaca bağlatdırıb o ki
var döydürmüşdü. Üstündən iki saat keçmiş onlardan biri canını tapşırmışdı.
Akop isə öz dəstəsini yığıb gedərkən qışqıra-qışqıra deyirmiş:
-
Bəs, hanı sizin o Bəylər oğlu Qardaşxan? Nə qədər
ki, onun başını öz əllərimlə üzməmişəm, sizə dinclik yoxdur...
Daşlı bulaqda görüş
Döyülməkdən ölmüş qadının dörd uşağı qalmışdı. Körpələrin səsi elə
bil Qardaşxanın qulağına dolmuşdu. Nə illah eləyirdisə, qulağına dolmuş o
iniltilər, fəryadlar kəsilmək bilmirdi. Onu yatmağa qoymayan da elə bu səslər
idi. Yuxusuzluqdan gözləri qan çəkmiş, şişmişdi. Elə bil bir ovuc torpaq
tökmüşdün çuxura düşmüş gözlərinə, göyüm-göyüm göynəyirdi. Silah gəzdirməkdən,
daş-qaya, kol-kos arasında yuva bağlamaqdan qaxaca dönmüş barmaqları ilə hey
alnını ovxalayırdı. Çalışırdı ki, dəstəsindəkilər, xüsusilə ata kimi hörmət
etdiyi, həmişə məsləhət aldığı Hüseyn kişi bu pərtliyi, darıxmağı hiss etməsin,
duymasın. Ancaq yoldaşları Qardaşxanın ürəyindən keçənləri elə bil gözlərindən
oxuyurdular. Lakin təkcə Hüseyn kişidən başqa heç kəs ürək edib ona bircə kəlmə
də söz deyə bilmirdi. Çünki bilirdilər ki, onsuz da Qardaşxan bu qanı yerdə
qoymayacaq. Taygöz Sərkisin oğlu lap dünyanın o başına getsə də, Qardaşxan onu
gec-tez tapacaq. Bəlkə də iki-üç gün bu qayalıqda yatmaqda da elə məqsədi
budur. Ancaq o, fikrini qabaqcadan açıb demirdi. Bu səhər demişdi ki, Hüseyn
dayı, ürəyimə damıb ki, gavur oğlu gavur bu gün bu yoldan keçəcək. Neçə nəfər
olsalar da, gərək Akopu ələ keçirək.
Hüseyn kişi bu söhbətdən
sonra Ayazı özlərindən bir qədər aralıdakı qoz ağacına çıxarmışdı. Şəki
kəndinin yolları bu ağacdan əlin içi kimi görünürdü. Motal Şahverdinin oğlu
Ayaz tez-tez aşağıya işarə ilə məlumat çatdırırdı. Onun verdiyi son məlumatda
bildirilirdi ki, kəndin Toppuzlu məhəlləsində nə isə böyük yanğın var...
Araya sükut çökmüşdü. Hamı
Qardaşxanın danışmasını gözləyirdi. O isə susurdu. Axırda Hüseyn kişi dilləndi:
- Oğul, ürəyindən keçənləri bilirəm. Darıxma. "Yüz fikir bir
borcu ödəməz" deyiblər. Qurban olduğum kişi heç kimin haqqını heç kimdə
qoymayıb. Səbirli ol. Bax, bu igidlər var ha, hər biri sabah bir obanı qorumağa
qadirdir...
Bu arada İmran daşın dalından çaxıb qaranəfəs dedi:
- Hüseyn dayı, Ayaz deyir ki,
kənd yolunda atlılar var. Bizə tərəf gəlirlər.
Qardaşxan uzandığı yerdən dik atıldı. Üzünü İmrana tutub:
- Hərə öz yerində möhkəm dursun. Heç kəs əlini tərpətməsin. Milislər
olsa, buraxın getsinlər. Yox, o gavur törəməsi olsa, işarəmi gözləyin. Tez
uşaqlara çatdır dediklərimi.
Hüseyn kişi qoşalüləni götürüb mamırla örtülmüş iri daşın arxasına
keçdi. Daraqdan iki patron çıxarıb tüfəngin gözlərinə qoydu. Sonra
səbirsizliklə yola baxmağa başladı.
Birdən yolda üç atlı göründü. Onlar bir az irəlilədilər və dayandılar.
Ətrafı seyr etdikdən sonra öz aralarında nə isə danışdılar. İkisi atdan düşüb
tüfəngi çiyinlərinə aşıraraq dərəyə enən cığırla getməyə başladılar. Daşlı
bulağa doğru gedirdilər. Arxadakı uzundraz ətrafa çox baxırdı. Qabaqdakı isə
özündən razı halda yeriyirdi.
Qardaşxan onu tanıdı. Bir
anda nifrət hissi boğazını tıxadı. Çətinliklə nəfəs aldı. Döyülən qadınların
ah-naləsi, yetim qalan körpələrin qan donduran qışqırığı elə bil indicə qulaq
pərdələrini dağıdacaqdı. Əlləri ilə bir anlığa qulaqlarını qapadı. Sonra boyun
damarlarını sıxdı. Bir qədər sakitləşdi
və özünü ələ aldı... Deməli, yanılmamışdı. Onların buraya gəlişi də əlbəttə,
səbəbsiz deyildi. Şübhəsiz Qardaşxanın izinə düşmüşdülər. Bəs, niyə belə
saymazyana? Cəmi üç nəfərlə?...Bəlkə bu, bir tələdir...
Vaxt itirmək olmazdı. Bir də görərsən ki, güllə səsinə Gorusun milis
dəstələri töküldü bura.
Qardaşxan Hüseyn kişiyə
dedi:
- Hüseyn dayı, uşaqlara çatdır ki, atları və atları saxlayanı sakitcə
aradan götürsünlər. Taygözün oğlu ilə mən özüm görüşəcəyəm. Ancaq siz arxadan
cığırı bağlayın, özlərini kola-kosa vurub aradan çıxmasınlar.
O, beşatılanı yoxlayıb
bir andaca gözdən itdi. Daşlı bulağa tərəf gedirdi. Yenə qulaqlarında uğultu
vardı. O səs, o dəhşətli uğultu Qardaşxanın ürəyində nifrət hissini daha da
artırır, onu rahat buraxmırdı. Nə qədər özünü ələ almağa çalışsa da, bədəni
titrəyirdi...
Yenə gözləri göynəyirdi. Ancaq
indi o heç nəyin fərqinə varmadan dərəyə enən başqa bir yolla bulağa tələsirdi.
O, çoxdan gözlədiyi bu görüşdə deməli olduğu hər şeyi ürəyində təkrarlayırdı.
Bu, başqa görüş olmalı idi. O, görüş yerinə birinci çatdı və ağacın arxasında
dayandı. Buradan geniş talanın kənarındakı bulaq aydın görünürdü.
Qardaşxan bulağa tərəf
baxa-baxa bir faciəni xatırladı. O
hadisə mayın son günlərində olmuşdu. Qonşuları Almurad kişinin yeganə oğlu Əhməd bu ətrafda mal otararkən ermənilər
tərəfindən qətlə yetirilmiş, meyiti bulağın qarşısındakı ağacdan asılmışdı.
Heyvanları isə aparmışdılar. Almurad kişi oğlunun qatilinin kimliyini
öyrənəndən sonra xəbər göndərmişdi ki, bu qisası sizdən üzbəüz atışmada
alacağam. Və günlərin bir günü quşu gözündən vuran Almurad kişi silaha
sarılaraq həmin erməninin həyətinə girmiş, onun üç oğlunu və özünü o dünyaya
göndərmişdi. Amma cavan oğlunu itirən Nurxanım arvad havalanmışdı və hər gün
kənddə qapıları döyərək hər kəsdən oğlunu görüb-görmədiklərini soruşurnuş...
- Ara, gördünmü, dedim heç kim ola bilməz. İndi görəsən Qardaşxan
hansı ayı mağarındadır...
Bu sözləri deyən Taygöz Sərkisin oğlu idi. O, bulağın üstünə
çatar-çatmaz, gödəkcəsini soyunub bulağın kənarındakı daşların üstünə tulladı.
Sonra silahı yerə qoydu. Sinəsini açdı. Hiss etmək olurdu ki, içib, kefi
kökdür. Geriyə baxmadan ağzını bulağın gözünə dayadı. Qardaşxan beşatılanı
qaldırdı. Astaca öz-özünə:
- İç köpəkoğlu, iç, doyunca iç... Mən səni su içəndə vurmayacağam.
Bu, kişiyə yaraşmaz. Gülləni kürəyinə yox, düz ürəyinə sıxacam ...
Yoldaşları arxadan gələn uzunu
da aradan götürmüşdülər. Birdən Akop nə hiss etdisə, geriyə dönmək istədi.
Ancaq daha gec idi. Qardaşxan beşatılanı ona tuşlamışdı. Tətiyi çəksəydi hər
şey bitəcəkdi. Lakin o, atəş açmırdı.
- Tərpənmə! Bulaq suyu ürəyini soyutdusa, indi mənə deyiləsi
sözlərini de. Bəylər oğlu Qardaşxan səni eşidir.
Akop tərpənmirdi. Sanki özü boyda kötüyə, daşa dönmüşdü. Çətinliklə
nəfəs alırdı. Gözləri isə elə bil indicə yerindən çıxıb Qardaşxana tərəf
atılacaqdı. Alnından su süzülürdü. Bu bulaq suyu deyildi, əcəl təri idi. Özü də
hiss edirdi ki, bədəni getdikcə soyuq tərə bələnir. Elə bil dilini yerindən
çəkib çıxarmışdılar. Gözləri isə oynayırdı.
Qardaşxan dedi:
- Unutma ki, sənin və sənin kimi murdarların gəzib dolaşdığı, suyunu
içib çörəyini yediyi bu torpaqlar Taygöz Sərkisin oğlu Akopun yox, Bəylər oğlu
qaçaq Qardaşxanın dədə-baba yurdudur. Yüz il də, min il də keçsə, bizim olacaq.
Müvəqqəti üstünlüyə, rusların köməyinə bel bağlamayın. Sizin kimi nankorlara
torpaq öz sinəsində həmişəlik yer verməz. Yaxşısı budur ki, bizimlə torpaq
davası etməyin.
İndi isə get. Səni öldürmürəm. Ancaq and iç ki, bir də el-obaya əl
qatmayacaqsan. Yadında saxla, nə qədər ki, Qaçaq Qardaşxan var, bu beşatılan
səni izləyəcək...
Akop yenə heç nə demədi. Əlləri ilə alnının, üzünün tərini sildi və
qəfil, yaxınlıqdakı silaha doğru atıldı... Qardaşxan tətiyi sıxdı. Akop zəhərli ilan kimi qıvrıldı. Sonra xırıldadı.
Qardaşxan bir güllə də boşaltdı. Üçüncü gülləyə ehtiyac yox idi. Lakin üçüncü
güllə Hüseyn kişinin qoşalüləsindən açıldı.
Hüseyn kişi:
- Gördün, necə öz ayağı ilə gülləyə gəldi.
Qardaşxan isə Hüseyn kişini tələsdirdi. Gecikmək olmazdı. Bir azdan
yəqin ki, güllə səsinə milis dəstələri tökülüb gələcəkdilər. İrəmələrin başında
ov gözləyən quzğunlar isə Akopun cəsədini didib-parçalamaq üçün hay-küy
qoparacaqdılar...
Bir hekayə kimi qələmə aldığım bu söhbəti mənə neçə il əvvəl, ilıq
yaz günlərinin birində qonşuluqda yaşayan əli çəlikli qoca danışıb. Dediyinə
görə, o, qaçaq Qardaşxanı şəxsən tanıyırmış. Sonralar da İsfəndiyar kişi
söhbətlərində tez-tez onun adını çəkər, ruhuna rəhmət oxuyar və "bizim
tərəflərdə ona tay igid az olub" deyərdi.
Düzü İsfəndiyar kişinin
sözləri məni yaman marağa çəkmişdi... Ancaq az sonra Zəngəzur daşlarının
əzəmətini, gül-çiçəkli biçənəklərinin gözəlliyini, qəhrəman igidlərinin
şücaətini, söz-söhbətini sinəsində dastana çevirmiş İsfəndiyar kişi, doğma
yurd-yuva həsrətinə dözməyib bu dünyadan köçdü.
Hər dəfə işdən evə dönəndə
yaşadığımız binanın qarşısındakı oturacaqda özümdən xəbərsiz, gözlərim onu
axtarırdı...
Qaçaq Qardaşxanın oğlu ilə söhbət
Yay idi. Nahardan qayıdanda
redaksiyamızın koridorunda ağ saçlı, dolu bədənli bir kişi qapıların üzərindəki
yazılara baxa-baxa kimisə axtarırdı. Yaxınlaşıb istəyini soruşdum. Bir az üzümə
baxıb dedi:
- Mənə dərdimi yazacaq biri lazımdı...
Otağa keçdik. Söhbət zamanı məlum oldu ki, həmsöhbətim qaçaq
Qardaşxanın oğlu Kamran müəllimdir. Bu tanışlıq hər ikimiz üçün sevindirici
oldu. Bir vaxtlar rəhmətlik İsfəndiyar kişidən eşitdiklərimi Kamran müəllimə
danışdım. O, məni diqqətlə dinlədi. Sonra Kamran müəllim dedi:
- Atamı axırıncı dəfə görəndə on yaşım olardı. O vaxtdan 60 ildən çox
keçib. Ancaq şəkli hər gün gözlərimin qarşısında olub. Nəinki, Gorus, eləcə də
Qubadlı, Naxçıvan, Laçın, Kəlbəcər və Qarabağ bölgəsində onun adı dillər əzbəri
olub. Qaçaqlığı, igidliyi yaşlı nəslin indi də yaddaşında, xatirələrində
yaşayır. Bilirsiniz, atam təsadüfən qaçaq olmayıb. Ermənistanda Sovet hökuməti
qurulandan sonra erməni millətçiləri yenə öz məqsədlərindən əl çəkməyiblər.
Qədim Oğuz torpaqlarında yaşayan gözəgəlimli igidləri müxtəlif yollarla aradan
götürmək üçün hər cür tələ qurublar. Xalqı doğma od-ocağından baş götürüb
getməyə məcbur ediblər. Qeyrətli igidlər isə bu haqsızlıqlara dözməyərək, ələ silah
götürüb erməni cəlladlarına və rus çinovniklərinə qarşı gizli mübarizəyə
başlayıblar. Atam Zəngəzur mahalının Şəki kəndində doğulub boya-başa çatıb.
El-obanın sayılan, qorxmaz oğullarından biri olub. Lap gənc yaşlarından
ermənilərə qarşı amansız olub. Buna görə də, daşnaklar hər cür yolla onu həbs
etməyə çalışıblar. Nəhayət, bir gün bəhanə tapıb (guya ki, onda beşatılan olub)
onu həbs ediblər. Lakin o, rayon mərkəzinə gedən yolda - Söyüdlü bulaq deyilən
yerdə qaçıb. Həmin vaxtdan onun qaçaqlıq həyatı başlayıb. Az sonra onun başına
xeyli igid yığışıb və onlar uzun illər Zəngəzur və ətraf bölgələrdə Azərbaycan türklərini
erməni daşnaklarının qırğınından mərdliklə qoruyublar....
Biz böyük ailə olsaq da,
atam heç vaxt el-obanı unudub yalnız bizim qayğımıza qalmayıb. Xalqın dərdi
onun dərdi, xalqın sevinci onun sevinci olub. 1936-cı ilədək atam Sovet
hökumətinə qarşı vuruşub....
Yeri gəlmişkən...
Qardaşxan Bəylər oğlu
Xıdırovun qəhrəmanlığı haqqında xalq yazıçısı Əli Vəliyevin
"Qəhrəman" romanında bəhs edilir. Romanın "Ala qaya"
fəslində qeyd edilir ki, Qardaşxan, M. Ə. Rəsulzadənin yaratdığı partiyaya
hörmət bəsləyir. Bundan əlavə, müstəqilliyimizin ilk illərində Qardaşxan Bəylər
oğlunun çox fədakar insan olması barədə bir məktub da tapılıb. Həmin məktub
Məmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən 1919-cu ildə qələmə alınıb və o dövrün tanınmış
maarifçi bəylərindən, Yevlaxın
Qaramanlı kənd sakini Qamboy ağa Quliyevə yazılıb. Məktubda deyilir:
"Hörmətli cənabi Qamboy ağa, əvvəla salam təbiidir. Bu məktubu yazmaqda
yeni qurulmaqda olan Müsavat partiyasının üzvü olduğunuza görə, Sizə müraciət
edirəm. Azərbaycanın Cənub tərəfindəki qüvvələri birləşdirmək, Kürdüstanda
Soltan bəylə, Şəkili Qardaşxan, Ağdamda Hacı Mir Fəttah, Qazi Mustafa Çopurov,
Həsən Salehi, Həmzə Hacı Tağı oğlu və Qaryagində Həsən bəy Yeqanlə ilə birlikdə
Ağdamda - Mərzili kəndində, Allahverdi Xudaverdi oğlunun evində bütün üzvlərin
keçiriləcək iclasını məsləhət bilirəm. Qamboy ağa, keçiriləcək yığıncağın
məzmununu Sizə yazmıram. Çünki Siz bilirsiniz ki, nə haqda yığıncaq
keçirilməlidir..." ("Aydınlıq" qəzeti, 28 may 1993-cü il).
Bu məktub da bir daha sübut edir ki, qaçaq Qardaşxan xalqımızın
azadlığı, Azərbaycanın müstəqilliyi yolundan heç vaxt dönməmiş, dövrünün
adlı-sanlı vətənpərvər igidləri ilə bu məqsəd uğrunda vuruşmuşdur. Aşıq Şəmşir
onun haqqında xatirələrində deyir: " Qardaşxan çox cəsarətli qəhrəman idi.
İki dünya bir olsaydı, dediyi sözü, verdiyi vədi yerinə yetirməli idi. Bir dəfə
Kəlbəcərin Ala qaya kəndində idik. Qardaşxan öz dəstəsi ilə toy məclisinə
gəldi. Mübarək elədi, nəmər verdi. Toyda daha da şənlik yaratdı. Gedəndə dedi
ki, aşıq Şəmşir, qoy sənin sazınla mənim beşatılanım Vətənin azadlığı uğrunda
həmahəng səslənsin!..."
Kamran müəllimin dediklərindən
Atamın ölümündən sonra
ermənilər bizim ailəni incitməyə başladılar. Ailəmiz böyük idi - beş oğlan,
dörd qız. Əvvəlcə evimizi müsadirə elədilər. Bircə dəst pambıq yorğan-döşək
verdilər. Mal-qaradan bircə inək saxladılar. Bununla qurtarmış olsaydı, dərd
yarı idi. Atamın vəfatından bir il sonra - 1937-ci ildə əmim Bəhmən Xıdırovu
həbs etdilər. Sonrakı taleyindən xəbərimiz olmadı. Atamın dayısı oğlu Kətən və
dostu Namazalını da məhkəməsiz-filansız "Dikdağ" deyilən yerdə
güllələdilər. 1948-ci ildə isə böyük qardaşımı "xalq düşməninin oğlu"
kimi həbs etdilər və İrkutsk şəhərinə sürgünə göndərdilər. 6 illik sürgün
həyatı onun da həyatını məhv etdi.
Mənim başıma çox iş gəlib. Lap Sovet hökumətinin son illərinədək
ermənilər məni təqib ediblər. Yadınızda olar, Azərbaycan ikinci dəfə
müstəqillik qazanana bir neçə il qalanadək Kirov (indiki Binəqədi) rayonunun
birinci katibi erməni (Stepanyan) idi. Onda mən 29 nömrəli axşam məktəbində
direktor işləyirdim. Sən demə, kimsə birinci katibə çatdırıb ki, bu, qaçaq
Qardaşxanın oğludur. Onun atası vaxtilə Zəngəzur mahalında çoxlu erməni qırıb.
Buna görə də mənə tələ qurmaq istədilər. Hətta həbs də etdilər. Ancaq dedikləri
sübut olunmadığı üçün azad etdilər. Şükür ki, respublikamız müstəqillik
qazanıb. Gec-tez, yenə ermənilər məğlub olacaqlar. Haqq-ədalət həmişə öz yerini
tutur. Bir vaxt xalqının yolunda vuruşanlar axır ki, layiqli adını alırlar.
Atamın adı, qəhrəmanlığı da xalqımızın ürəyində, xatirələrdə yaşayır. Bu, mənim
üçün böyük fəxrdir.
Qu nəğməsi
Döyüş gecə olmasaydı, bəlkə də
hər şey bitəcəkdi. Ancaq Qardaşxan bilərəkdən milis dəstələrini öz ardınca
dağlara çəkib aparmış, sonra ilk atəşi özü açmışdı. Qaya ovuqlarındakı xüsusi
yerlər onun dəstəsinin inamlı döyüşünə imkan vermişdi. Bir neçə nəfər ağır
yaralansa da, itki olmamışdı. Milis dəstələri və onlara kömək edən əlavə
qüvvələr bu vuruşda xeyli itki verdikdən sonra geri çəkilməyə məcbur
olmuşdular. Çünki onlara başçılıq edən Taygöz Sərkisin kiçik oğlu yaxşı bilirdi
ki, bu dağlarda Qardaşxanla döyüşmək və qələbə qazanmaq çətin məsələdir. Buna
görə, o, göstəriş verir ki, gün doğanadək dağlardan ensinlər. Qaçaqların
pusquda durmuş dəstələri isə bunu başa düşmüş və onların xeyli hissəsini
arxadan qırmışdılar. Buna görə də, milis dəstələri sübhə yaxın pərən-pərən
düşmüş, müxtəlif cığırlarla qaçıb canlarını qurtarmışlar.
Qardaşxan yaralıların
ardınca tək gedirdi. Gecə ikən onları təhlükəsiz yolla yaylağa - İmişli
tərəkəmələrinin yanına göndərmişdi. Döyüşün qələbə ilə başa çatması dəstəni
ruhlandırmışdı. Ancaq Qardaşxan bilirdi ki, qarşıda gərgin döyüşlər durur.
Çünki aldığı məlumata görə, bu günlərdə ona qarşı İrəvandan Gorusa əlavə
batalyon gətiriləcəkdi. Buna görə də, vaxt itirmədən ya yerdəyişmə aparmaq, ya
da müəyyən dövrədək dağılışmaq lazım gələcəkdi. Daha əvvəlki kimi kəndlərə də
açıq girmək olmazdı. Şura hökumətinin tərəfdarlarına da xeyli silah
paylanmışdı. Onlar kolxoz qurmaqla məşğul olsalar da, qaçaq dəstələrinə indi
xalq düşməni kimi baxırdılar. Elə buna görə də vəziyyət getdikcə çətinləşirdi.
Qardaşxan atın cilovunu
boşaltdı. At sürətlə irəli atıldı. Birdən qəfil atəş açıldı. Atəşin açılması
ilə onun kürəyinə sanki isti bir şey yapışdırdılar. Sonra bu istilik bütün bədəninə
yayıldı. O, tez beşatılanını əlinə alıb bir göz qırpımında geriyə döndü. Həmin
anda ikinci atəş eşidildi. Bir anlığa özündə qüvvə toplayıb beşatılanın tətiyini
çəkdi. Kimsə qışqırdı. Sol əlini kürəyinə doğru uzatdı. İkinci güllə isə
qoltuğunun altından dəymişdi. Barmaqları daha beşatılanı saxlaya bilmədi.
Bədənini yəhərin üstünə doğru əydi. Gözlərini sanki qara duman bağlamaq
istəyirdi. İki əlini irəliyə uzadıb bədəninə dayaq verdi. Başını son dəfə
yuxarıya qaldırdı və qarlı zirvələrə, səhər günəşinin işığında yuyunan yamyaşıl
dünyaya baxdı. Birdən sanki yuxuya getdi. Yuxuda yenə dağlar gördü. Dağın
sinəsinə yayılmış sürü gördü. Bir oğlan uşağı oxuyurdu. Qardaşxanın uşaqlığı
idi. Mahnı quş səsinə qarışmışdı. Bu, onun qu nəğməsi idi.
Kürəyindən çıxan isti qan
yəhərdən aşağı süzülür, damcı-damcı doğma torpağa qovuşurdu.
Səməd Məlikzadə