Pul insanı necə dəyişir?
Varlıların daha xəsis və ikili münasibətlərdə
etibarsız olduqlarını iddia edən sosioloji sorğular, ya da bu yöndə rəy verən
araşdırmalar, sizcə, nə qədər doğrudur?
Belə bir situasiyanın təsviri ilə başlamaq istəyirəm
– yəqin ki, bu hardasa hamımızın başına gəlir. Dostlarınızla hardasa şam yeməyi
üçün görüşür və ya həftəsonu nəsə içməyə gedirsiniz. Qrupda hamı tərəfindən
maddi vəziyyətinin daha yaxşı olduğu bilinən dostunuz hamıdan axırda əlini
cibinə atır. Sanki birinci o hesab ödəmək istəsə, hamı ondan artıq nəsə
verməyini istəyəcəkmiş kimi davranır. İstər-istəməz bu kimi situasiyalarla daha
tez-tez qarşılaşdıqca insanda sual yaranır – həmişə belə əlibərk olduqlarına
görə belə varlanırlar, yoxsa, varlandıqca xəsisliyə meyllilik, pula hərislik,
düşkünlükmü yaranır?
Bu isə özlüyündə bir neçə sosial-psixoloji
tərəfləri olan problemdir. Təbii ki, məsələni müxtəlif prizmalardan ələ alıb,
dəyərləndirmək olar. 1993-cü ildə bu mövzu ilə birbaşa əlaqəsi olan, amma
başlığı tamamilə fərqli bir mövzuda araşdırma aparılıb. Bu araşdırmanın
nəticəsinə görə, maliyyə və iqtisadiyyat, biznesin və ictimai əmlakın,
risklərin idarə edilməsi, bank işinin təşkili kimi ixtisaslar üzrə təhsil alan
tələbələr humanitar sahənin mütəxəssisləri ilə müqayisədə xeyriyyə işlərinə
daha az pul xərcləyir, daha az qoşulur, komanda işi, komanda dəstəyi lazım olan
layihələrdə aşağı nəticə göstərirlər.
Belə ki, humanitar sahə üzrə ixtisaslaşanlar
akademik təhsilin sonunda əvvəlində olduqlarından daha sosial, xeyriyyəçilik,
humanitar yardımlaşma işlərində daha aktivdirlər. İctimai səfərbərlik onlara
daha comərd xarakter aşılayır. Lakin iqtisadi yönümlü təhsil almağa meylli
olanlar əksərən elə pul xərcləmək, sosial yardımlaşma kimi məsələlərdə "əlibərk”
insanlardır və akademik təhsil müddətindəki fəaliyyətlər onlar üçün "məcburi”
aktdır. Odur ki, ali təhsil başa çatdıqdan sonra da bu insanların təbiətində
ciddi bir dəyişiklik müşahidə olunmur. Bunlar təbii ki, orta statistik
göstəricilər əsasında səsləndirilən iddialardır. Xeyriyyəçiliyi ilə tanınan
maliyyəçilər, bankirlər heç də az deyil.
Məsələn, ABŞ-da 2015-ci ildə orqan köçürülməsi
əməliyyatları ilə bağlı araşdırma aparılıb. Ölkənin bütün əyalətləri üzrə
yaşayan insanların başqalarına böyrək verdiyi əməliyyatlar siyahılaşdırılıb.
Məlum olub ki, bu cür böyük fədakarlığa gedənlərin çoxu maddi vəziyyəti yerində
olan insanlardır. Elə qarşılıqsız orqan köçürülməsi əməliyyatının baş tutduğu
bölgələrin çoxu da rifah səviyyəsinin yüksək olduğu yerlərdir. Yəni, maddi
vəziyyəti yaxşı olsa da, başqa birinə həyat vermək üçün heç bir qarşılıq
güdmədən fədakarlıq edən varlı xeyriyyəçilər kifayət qədərdir.
Lakin ictimai rəyə görə, çoxluq təşkil edən "xəsis
varlılar” yenə ABŞ-da aparılan bir sorğuda bu minillik qənaəti doğrulayıblar.
Belə ki, "Titanikdə olsaydım, xilasedici qayıqlara minməyə layiq olan
adamlardan biri mütləq mən olmalıydım” ifadəsinə ən çox səs verənlər məhz
yüksək maaş alanlardır. Çünki bu insanlarda xəsisliklə yanaşı, məhz bu
keyfiyyəti qidalandıran cəhətlər də var – xətasını əsla qəbul etməmək,
istənilən mövzuda özünü haqlı görmək, işlər pis də getsə, rəqiblərdən daha
üstün olduğuna inanmaq, daha çox pulu daha çox güc kimi dəyərləndirmək.
Başqa bir araşdırmada isə fərqli məbləğlərdə gəliri
olan insanlardan ibarət bir qrup toplanıb. Onların hər birinə xeyriyyə qurumu
adından müqavilə göndərilib və hər həftə bank kartlarına oturan 10 dolların
müəyyən hissəsini şəxsi hesablarından humanitar yardım təşkilatlarına
köçürmələri xahiş edilib. Sonrakı 3 ay ərzində hər həftə kimin bu 10 dollardan
nə qədərini köçürdüyü izlənilib. Maaşı daha az olanlar pulun 4 dollardan
çoxunu, gəliri çox olanlar 4 dollardan az hissəsini xeyriyyə fondlarına
köçürərkən, orta sinif insanların – yəni, maaşı ehtiyaclarını qarşılayan və bir
qədər kənara qoymağa kifayət edənlərin isə 10 dolların hamısını fondlara
verdikləri müşahidə edilir. Burada onsuz da kifayət qədər gəliri olan
insanların hansı psixoloji səbəblərdən bu cür davrandıqları isə yenə də
qeyri-müəyyən qalır. Sosioloqlar isə iddia edir ki, onları bu cür davranışa
sövq edən varlı olmaları deyil, sadəcə varlanmaq üçün özlərində
formalaşdırdıqları "xəsislik” keyfiyyətinin artıq daşlaşmış olmasıdır. Amma bu
məsələnin bir başqa maraqlı tərəfi də var. ABŞ-da 2016-cı ildə bütün xeyriyyə
qurumlarının hesabına pul köçürmüş hesablar açılıb, onların sahibləri
müəyyənləşdirilib. Orta statistik nəticəyə görə, orta təbəqədən olan əhali
xeyriyyə işlərinə kömək göstərənlərin cəmi 12%-ni təşkil edir. Bu cədvəldə kasıb
əhali 38%-lik yer tutur. Yəni, orta gəlirli insanlar əlavə gəlirdən kömək
etməkdə həvəsli olsalar da, standart ehtiyaclara çatan puldan qətiyyən ictimai
mənfəət üçün istifadə etməkdə maraqlı deyil.
Bütün zənginliyi pulunun məbləğindən gələnlərin
başqa bir dözülməz keyfiyyəti də "özünə vurğunluq”durr. Nəinki ikili və ictimai
münasibətlərdə, iş və səyahət günlərində, nahar fasiləsində, hətta dostları ilə
əylənmək məqsədilə oynadıqları oyunlarda belə onlar bu lüzumsuz keyfiyyəti
ört-basdır edə bilmirlər. Adi "Monopoliya” oyununun kamera müşahidələri
göstərib ki, oyunun qaydalarına görə, varlı olanların belə xarakteri anidən
dəyişir. Onlar oyun əsnasında daha çox səs-küy salır, qaydalara əməl etmək
istəmir, masadakı qəliblərdən daha çoxunu mənimsəməyə can atırlar. Onlara nə
zaman bizneslərinin sirri ilə bağlı sual versəniz, bütün cavabları öz
ətraflarında fırladacaq, nə qədər əmək verdiklərindən, ağıllı qərarlar
aldıqlarından, riskə getdiklərindən bəhs edəcəklər. Hətta müvəqqəti
yüksəktəminatlılıq, lotereyadan pul çıxması ilə gələn tam təsadüfi zənginlik
belə insanlarda bu keyfiyyəti oyadır.
İndi isə bu mövzu haqqında araşdırma apararkən
qarşıma çıxan ən diqqətçəkən müşahidəni sizinlə paylaşacam. Deməli, 2014-cü
ildə San-Fransiskoda tam şəhər mərkəzi hesab edilməyən bir piyada keçidinə baxan
kamera müşahidə altına alınıb. Müşahidə kamerasından hər gün neçə maşının
piyadalara yol verdiyi sayılıb. Bu azmış kimi keçiddə dayanıb, yol verən
maşınların marka və modelləri də qeyd olunub. 5 aylıq müşahidədən sonra
hesablama aparılıb və məlum olub ki, piyada keçidində orta və aşağı gəlirli
insanların ixtiyarında olan avtomobillərin 92%-i dayanıb, yol verdiyi halda,
bahalı maşınların cəmi 19%-i ictimai qaydalara riayət edərək keçiddə dayanıb,
yol verir.
Lakin maliyyə məsələlərində etibarlılıq, daha doğrusu,
birinə etibar etməyə meyllilik və etibar olunan şeyə sadiqlik məsələsində kasıb
və varlılar arasında elə də ciddi bir fərq yoxdur. Yəni, varlı insanların
etibarsız olduqları ilə bağlı yayılmış ictimai hökm o qədər də özünü
doğrultmur. Hətta sonunda pul mükafatı olan oyunlarda kasıbların hiyləyə əl
atdığı halların sayı daha çoxdur. Bu araşdırma Hollandiyada aparılıb.
Humanitar yardım fondlarından gələn rəylərdəki
ümumi fikrə görə, yardımlaşma məsələsində varlılar nə kasıblardan daha
səxavətli, nə də onlardan daha əlibərkdir. Ortalama illik gəliri 300 min
dollardan yuxarı olanlar gəlirin 4,4%-ni xeyriyyə
işlərinə xərcləyir. Bu da orta və kasıb əhalinin xərclədiyindən sadəcə birbaşa
məbləğlərin həcmində daha qabarıq görünür. Nümunə kimi bir insana orqan
köçürülməsi üçün 5000 min kasıb insanın 1 dollar qoyması ilə bir varlının
birdəfəyə 5000 dollar qoymasını müqayisə edə bilərsiniz. Bu zaman varlının
kasıbdan daha comərd davrandığı iddia edilə bilməz. Kasıbın aylıq 100 dollar
maaşdan 1 dollar verməsi ilə aylıq gəliri 50000 dollar olan insanın 5000 dollar
qoyması hər ikisinin kömək edərkən eyni cür hesab-kitab aparması deməkdir.
Sadəcə varlılar gəlirləri imkan verdiyi üçün daha iri məbləğdə yardımlar edə
bilir.
Mənbə: BBC Future
İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan
SALMANQIZI