Postmodernizm
Postmodernizm və postmodernist düşüncə ilə bağlı
çox yazılıb, çox deyilib. Postmodernist sənətlə bağlı bu yazının ortaya çıxması
isə əsasən Elçinin 2015-ci ilin payızında Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim
etdiyi "Baş” romanı ilə bağlıdır. Düzdür, biz "Baş” romanına qədər K.Abdullanın
"Yarımçıq əlyazm” romanı və onun mifoloji hekayələri ilə bağlı tənqidi fikirlər
söyləyərkən, qeyri-adi postmodernist düşüncəyə fərqli tərəfdən yanaşıb, bu
əsərləri dəyərləndirmişdik də.
Bəri başdan deyək ki, postmodernizm kimi mürəkkəb
birmənalı qarşılanmayan və qəbul edilməyən ədəbi-estetik sənət hadisəsi indi az
qala yarıməsrlik yaşına çatsa da, onu hələ də qeyri-adi, insanı özündən
kənarlaşdıran, kifayət qədər dərk olunmayan hadisə kimi nəzərdən
keçirməkdədirlər və fikrimizcə, haqlıdırlar. Bununla belə iqtisadi-siyasi və
mədəni-ictimai proseslər getdikcə və dərinləşdikcə, həm də sənətdə yeni
tendensiyaların gündəmə gəlməsi problemi aktuallaşdırır. Əgər əvvəlki dövrlərdə
sənətkarlar gözümüz önündə dəyişən aləmin konstruktiv üsullar əsasında
getdiyini nəzərə alırdısa, bu gün destruktiv üsulların da belə bir dəyişmələri
edə biləcəyini vurğulamaqdadırlar. Avanqardaistlər bəşəriyyətin harasa
getdiyinə inanırdılarsa, postavanqardistlər bəşəriyyətin eyni zamanda müxtəlif
istiqamətlərdə hərəkət etdiyini duymaqda, hiss etməkdədirlər.
Postmodernizm Qərb yarımkürəsi və Amerika qitəsində
yetərincə maraq doğuran olsa da, Şərqi Avropa, Şərq ölkələri, Rusiya, Yaponiya,
Çin, Orta Asiya, İran, Azərbaycan, Türkiyə və s. regionlarda ona müəyyən mənada
neqativ münasibət bu gün də qalmaqdadır. Heç kim üçün sirr deyil ki,
postmodernizm Qərbdə və Amerikada sadaladığımız bu regionlardan daha tez baş
qaldırmışdır. Heç uzağa getməyək: Bu günün özündə Azərbaycanda postmodernizmi
tənqid etmək onu təqdir etməkdən daha önəmli mövqedə dayanır. Bunu biz həm də
müəyyən dərəcədə Şərq və türk mühafizəkarlığı ilə əlaqələndirsək də,
postmodernizm doğrudan da kənardan gətirilməklə, Şərq mənəviyyatı, ənənəvi
milli bədii söz sənətinin ifadəçisi kimi ortada durub quruculuqdan daha çox
dağıdıcılığa xidmət etməkdədir. Bu gün postmodernizm Azərbaycan, Türkiyə, İran,
Orta Asiya və, ümumiyyətlə, Şərq ədəbiyyatlarında ayaq açsa da, bəzi
tənqidçi-estetlər onun bu ədəbiyyatlarda doğulub yaşaya bilməyəcəyində
israrlıdırlar. Şərqşünas olmayanlar isə postmodernist əsərlərin yaranmsında
hansı Şərq, yaxud Qərb kontekstinə (müstəvisinə) üstünlük verilməsi haqda daha
çox düşünməkdədirlər. Burada əsasən iki aparıcı nəzər nöqtəsi ortaya çıxır:
Birinci – Deniel Bellin söylədiklərinə söykənən
V.Bıçkov, V.Kuritsın, N.Mankovskaya və İ.Skoropanovanın fikirlərini özündə əks
etdirən ədəbi postmodernizmin postsənaye cəmiyyətlərində Avropa və Şimali
Amerikada 1950-ci illərin sonu - 1960-cı illərdə ortaya çıxdığı söylənildiyi
halda, ikinci –postmodern mərhələnin mədəni məhsulu olmaqla Şərqdə (eyni
zamanda Şərqi Avropa və bütün Latın Amerikasında) 1970-ci illərin sonu –
1980-ci illərdə dövrün müjdəçisi kimi, insanların düşüncəsini ümumdünya
mədəniyyətinin böhrana uğradığı bir şəkildə yeni mövcudluq modelinə kökləyən
dünyanı dərkin yeni mənəvi əsaslarını ortaya qoymağa istiqamətləndirmədir.
Kulturoloq M.Epşteyn isə fərqli bir nəzər nöqtəsi
ifadə etməklə hesab edir ki, postmodernizm mədəni hadisə olaraq Qərbdən daha
tez Şərqdə yetişməklə (buraya o, Rusiyanı da daxil edir) Yeni dövrdən
başlamışdır. M.Epşteynə görə Qərb mədəniyyəti işarələri süni olaraq daha "yuxarı”dan
"hökmran təfəkkürdən” digər bir mühitə (Şərq) düşməklə özünün ehtiva
etdiklərindən məhrum olmaqla, özü özlüyündə bağlı (qapalı) qarşılıqlı referens
sistem yaradaraq reallıq planına çıxmaqdan kənarda qalıb simulyakra çevrildi.
Epşteynin fikrincə elə buna görə də Şərq ölkələri ədəbiyyatlarında
postmodernist əsərlərin (postsənaye) cəmiyyət mərhələsinə yetişməməsinin qanunauyğun hadisə olmasını başa düşmək
gərəkdir. Şərqdə postmodernizmin gəlişməsi ilə bağlı Orxan Pamukun ideyası da
bu rus kulturoloqunun baxışları ilə, demək olar ki, üst-üstə düşür ki, bu da
Pamukun romanlarında "daxildə partlayış yaratmaqla” Avropalaşmış asiyalının "görünüş-fasad”ında
özünü əks etdirir.
Tanınmış rus filosofu N.Mankovskaya postmodernizmi yeni postsivilizasiyanın yaranması kimi
nəzərdən keçirməklə onu "postmodernizm mədəniyyəti”, "bədii estetik
postmodernizm”, filosof-sənətşünas V.Bıçkov "postmədəniyyət” anlayışından
istifadə edərək, ənənəvi dəyərlərin devalvasiyası, antimənəvi və s.
adlandırmaqla mənəviyyatdan kənarlıq, M.Epşteyn isə onu çoxəsrlik mədəni
mərhələdə "postmodernlik” kimi nəzərdən keçirməklə, yeni mərhələdə
informasiyalı cəmiyyətin yaranmasının ən mühüm, həm də eyni zamanda qorxunc
hadisəsi olmaqla, informasiya çoxluğunun əqlin yaradıcı imkanlarını məhdudlaşdırdığını
(çünki təfəkkür informasiyalarla yox, ideyalarla hərəkətə gəlir) söyləyir.
Bununla belə M.Epşteyn həm də o, rus alimlərindəndir ki, postmodernizmdə
modernizmi XX əsrin vahid mədəni paradiqması kimi götürür ki, bu da onun
tərəfindən "hiper” (yəni "həddən artıq çox”) anlayış kimi istifadə olunur. Və "hiper”i
o, iki müstəviyə «super» və "yalançı”ya bölür. Onun fikrincə, modernizm elə "super”
taktika demək olub, mədəniyyətin arxasındakı işarə və sistemlərdən o tərəfdə
olan sırf reallıq, əsl reallıq axtarışıdır. Lakin bu super reallıq ortaya
çıxdıqda da müəyyən olunur ki, bu "super”in özü də boşluq, postmodernist
simulyakrdır (nüsxədir, yalandır). Postmodernist dialektika (əgər belə bir
anlayışdan istifadə etmək mümkün olsaydı) tezisin anti-tezisə çevrilməsini
nəzərdə tutardı ki, bu da daim özü özlüyündə ironiyalı başqasını axtarmağa
meyllilik kimi ortada dayanardı.
V.Kuritsın XX əsrin sonlarına yaxın mədəniyyətdəki
dəyişmə hallarını ya "müasir vəziyyət”, ya da "postmodernizm situasiyası”
adlandırır ki, bu da özünü insanın mədəni fəaliyyətinin ən müxtəlif sahələrində
büruzə verir (məsələn, linqvistikada (poststrukturalizm), fəlsəfədə
(dekonstruktivizm), təsviri sənətdə (konseptualizm), ədəbiyyatda,
kinematoqrafda və iqtisadiyyatda reklamın maldan – əmtəədən, nümunədən, örnəkdən
daha üstün mövqedə durmasını «postmodern mədəniyyət» kimi nəzərdən keçirir ki,
burada ironiyadolu mətnlərarasılıq, eklektiklik və hipotetiklik də erudisiya,
parodiya və ədəbi məişət kontekstində bir-birini tamamlayır.
Postmodernizmin bir mədəni kontekstdən çıxıb digəri
ilə əvəzlənməsi, həm də mədəni kodların və dəyər sistemlərinin dəyişməsi,
əvəzlənməsidir. J.F.Liotarda görə postmodernizm modernizmdən sonra olsa da, burada "post” prefeksi ona qarşı dayanıb durmur. Umberto Ekonun fikrincə isə hər mərhələ öz post–modernizmi ilə "nəfəs” almaqdadır. Bununla belə modernizmlə postmodernizm heç də bir-birinə identik olmasa da, aralarında konsepsiyalı şəkildə əlaqələrin
olduğunu da tam şəkildə inkar etmək düzgün olmazdı. Çünki
onlardan hər biri müasir mədəni kontekstin başlıca xüsusiyyətlərini özündə daşımaqdadır. Postmodernizm nəinki müasir mədəniyyətin çoxşaxəli
strukturunu əks etdirir, həm də bu, rəngarəngliyin müsbət mədəni hadisə olduğunu göstərməkdədir. Buna görə də postmodernizmi insan fəaliyyətinin elə bir spontan şəkli kimi götürmək olar ki, həyat məkanın formalaşmasına tuşlanmış xüsusi bir dünya
– baxış tipi yaratmağa meyillidir. Eyni zamanda bu, XX əsrin ortalarından sonra yaranmış mərhələnin fəlsəfi paradiqması
kimi də götürülə bilər. Postmodernizm yeni mədəniyyət situasiyasının yaranmasını
əks etdirsə də, onun hələ də aydın paradiqmatik təyini
ortaya qoyulmamışdır. Eyni zamanda postmodernizm real mövcud olan obyektin məntiq anlayışı kimi də dərk olunmamalıdır...
Nizami Tağısoy