Postmodernizm – astarı üzə geyilmiş paltar?!
Postmodernizm haqda XX əsrin 70-80-ci illərindən başlayaraq,
Qərbi Avropa və Amerikada geniş müzakirələr aparılmaqda, bu cərəyanın özündə nəyi
ehtiva etməsindən ardıcıl şəkildə danışılmaqda, mülahizələr bildirilməkdə, onun
tarixi, nəzəri, praktik məsələlərinə toxunulmaqdadır. Problemin Qərbdə və Amerikada
geniş təhlil olunduğunu nəzərə alıb, onları burada bir daha incələmək barədə düşünmürük.
Bu cərəyana Azərbaycanda hansı rakurslardan baxılması bizi daha çox maraqlandırdığı
üçün onun bizim – yerli sənətdə, estetik çevrədə nəyə işarə etdiyini və nəyi bildirdiyini
nəzərdən keçirməyi qərara almışıq.
Əvvəlcə bundan başlayaq ki, həm praktik düşüncə, yazı
tərzi, həm də nəzəri-metodoloji baxış kimi postmodernist təfəkkür və ifadə üslubu
bizdə özünü 90-cı illərin ikinci yarısından, bəlkə də əsasən 2000-ci illərin əvvəllərindən
göstərməyə başlayıb. Maraqlı burasıdır ki, Eyvaz Taha postmodernizm haqda ilk nəzəri
yazılardan birini hələ 1997-ci ildə "Cahan” dərgisində ortaya çıxarmışdı. Onun fikrincə
bədii əsərlərinə yenilikçilik gətirmək istəyən gənc yazıçılar yaşlı nəsli "sıradan
çıxarmaq üçün yazdıqları əsərin alnına postmodern möhürü basıblar”. Bununla belə
bu əsərlər postmodern estetikanın tələblərindən yetərincə kənarda idilər. E.Taha
belə natamam əsərlər sırasına H.Herisçinin "Nekroloq” romanını da əlavə edir. E.Taha
belə bir fikri də vurğulayır ki, postmodernizmi "yanlış, ötəri, sərsəri və dayaz
biçimdə tanımaq bu nəzəri bazaya etinasız yanaşmaq” olardı. Eyni zamanda o, həm
də bu istiqamətdə gənc Azərbaycan yazarlarının əsərlərini "arxadan atılan daş”
kimi səciyyələndirir.
Niyazi Mehdi postmodernizmi plüralizmin sonucu
adlandırır. Onun fikrincə bu elə sonucdur ki, plüralizm olub gəlişən yerdə qaçılmaz olaraq ortaya çıxmalı olur. Plüralizmi sezdirən yazıçılardan danışdıqda o, H.Herisçinin
andeqraundundan söhbət açmaqla onun əsərinə kimlərinsə
postmodernist əsər deməsini məqbul hesab etmir. Çünki, onun fikrincə, belə dəyərləndirmə özünü heç nəylə təsdiqləmir.
Nəzəriyyəçilər, filosoflar, estetlər daim postmodernizmin zühur etməsini inkişaf etmiş ədəbiyyatlarda XX əsrin
60-cı illərinin sonlarından götürürlər və bu kontekstə Azərbaycan ədəbiyyatını da qoyurlar (Postmodernizm müasir dövrün intellektual və emosional ifadəsi. "525-ci qəzet”, 2013). Postmodernizmin bir qeyri-realist cərəyan kimi ortaya çıxmasının dövrün siyasi-iqtisadi və mədəni-mənəvi irəliləyişləri
ilə bağlı olduğu qeyd olunub, tarixi şərait düzgün göstərilirsə və bu irəliləyişlərin mütləq yeni bədii-estetik ifadə formaları araması ağlabatandırsa, Azərbaycanda göstərilən dövr (iqtisadiyyatda, xüsusən, staqnasiya dövrü kimi xarakterizə olunur. Çünki həmin
dövrlərdə "pripiska hərəkatı” kifayət
qədər sistemli və ardıcıl xarakterli idi) həm də iqtisadi-siyasi və mədəni-mənəvi baxımdan
ağır tənəzzül illəri idi. Azad söz, fikir, bədii-estetik düşüncə hücumlara daha çox məruz qalırdı. Burada bir şeyi
də qeyd etməliyk ki, həmin dövrlərdə və ondan xeyli əvvəllər modernist düşüncə sənətə, ədəbiyyata, memarlığa, rəssamlığa, heykəltaraşlığa yeni biçimdə fikri ifadə etmək imkanı verirdisə, postmodernist düşüncə təkcə
modernizmin davamı anlamına gəlmirdi, həm də ondan xeyli fərqli məsələləri diqqət mərkəzinə çəkirdi. Biz rus Azərbaycan, özbək, gürcü, ukrayna, belarus və bir sıra digər ədəbiyyatlarda 60-cılar nəslinin ədəbiyyata, sənətə, estetik fikrə, bədii düşüncəyə nə verdiyini bilirik. Elə buna görə də 60-cıların bu kontekstdə ədəbiyyatımıza verdiklərinin dəyərini
də qətiyyən azaltmırıq.
Lakin bununla
belə biz heç də deyə bilmərik ki, belə bir avtoritar mühitdə 60-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatı, sənəti postmodernist nümunələri
diqqət mərkəzinə çəkməyə nail oldu. Çünki
həmin dövrdə avtoritarlıq baş alıb getdiyindən sənətkarların belə bir istəyi də açıq
şəkildə ifadə oluna bilmirdi. Düşüncədə oturan tamamilə başqa yaradıcı vəzifələr
idi. İsmayıl Şıxlının, İsa Hüseynovun, Sabir Əhmədlinin, İlyas Əfəndiyevin, Anarın,
Elçinin, İsi Məlikzadə, Yusif Səmədoğlunun, Mövlud Süleymanlının bədii məqsədləri
bir qədər başqa idi. Həyat həqiqətlərini daha aydın boyalarla oxucuya çatdırmaq
onlar üçün bu dövrdə mühüm prioritet təşkil edirdi. Buna görə də 60-cı illərdə Azərbaycanda
postmodernist düşüncənin gəlişindən söhbət belə gedə bilməz. Əgər totalitar sistem
ədəbi-fəlsəfi düşüncəni məngənədə saxlamağı qarşı məqsəd qoymuşdusa, həmin dövrdə
ədəbi məhsulun astarının üzə çıxarılmasından, çevrilməsindən danışmağa belə dəyərdimi?!
Totalitar düşüncəni, avtoritar siyasəti özünün aparıcı konsepsiyası kimi görən və
ona xidmət edən Sovet rəhbərliyi, Kommunist partiyası və ideoloji institutları belə
sərbəstliklərə getməyə də razı olmazdı. Buna görə də, fikrimizcə, bəzi Azərbaycan
müəlliflərinin bizim ədəbiyyatda postmodernizmin 60-cı illərdən gəlişməsi fikri
tamamilə istisna edilməlidir. Çünki belə fikirlərin nə tarixi, nə nəzəri, nə də
praktik dayaqları mövcud deyil.
Nəzərə almalıyıq ki, postmodernist əsər nə tarixi fakt
və hadisələrin özəlliyinə, nə oradakı obrazlara, nə etnik-milli düşüncə tərzinə,
nə psixologiyaya, nə epik-müdrik qəhrəmanlara, sakral mətnlərə və mənbələrə təsvir
etdiyi dövrün həqiqətlərinə sayğı və qayğı ilə yanaşmır. Yəni bizim posmodernizmdə
məlum həqiqətlərə, obrazlara, örnəklərə elə divan tutula bilir ki, oradakı belə
yozum az-çox əvvəlki əsərdə (yaxud əsərlərdə) təsvir olunanlar onları qıcıqlandırardı.
Postmodernistlərin tarixi artıq bitmiş hesab edib metatarix
yarada biləcəkləri də bizdə şübhə doğurmaqdadır və bu, yalnız onların öz düşüncəsindən
gələn baxış olduğu kimi görünəcəkdir. Bütün bunlara görə Azərbaycanda postmodernizmin
bir qeyri-realist cərəyan kimi formalaşması hələ ki, fikrimizcə, tarixi,
ictimai, siyasi, kulturoloji proseslərin necə gedəcəyindən asılı olacaqdır. Buna
görə də, fikrimizcə, Niyazi Mehdi söylədiyi kimi, Azərbaycanda "postmodernist üslubda
yaradıcılıqla məşğul olan gənc yazıçı yoxdur” fikri ilə razılaşmaq daha doğru
olardı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda gənc yazıçıların özlərini postmodernist
adlandırmaları da bizi bir qədər şübhəyə salır. Çünki biz məsələyə münasibətimizi
təsdiqləyici şəkildə ortaya qoymaq üçün yenə də bu gün sitat gətirilməsi dəbdə
olmayan klassiklərdən birinin K.Marksın Marqaret Qarknesə yazdığı məktubundakı
"Sənətkar göstərir, alim sübut edir” fikrini onların diqqətinə çatdırmaq istəyirik.
Bədii-ədəbi, fəlsəfi-estetik cərəyanın nəyi ehtiva etmə mərhələlərini, heç şübhəsiz
ki, nəzəriyyəçilər, filosoflar, ədəbiyyatşünaslar müəyyənləşdirirlər. Düzdür, bəzən
elə yazıçılar var ki, onların praktik əsərləri ilə nəzəri yanaşmaları bir-birini
tamamlaya bilir. Məsələn, Umberto Eko, Xose Luis Borxes, Yuri Polyakov və başqa
bu kimilərin fəaliyyəti, nəzər nöqtələri bu kontekstdə təqdirəlayiq hesab oluna
bilər. Çünki onlar sənətin nəzəri, metodoloji və praktik qanunlarını yetərincə yaxşı
bilib mənimsəyənlərdəndirlər. Buna görə də gənc yazarların özlərini hansısa
konkret ədəbi-estetik cərəyanın nümayəndəsi kimi təqdim etmələri haradasa elmi çevrədən
kənara çıxır. Gənc yazarların özlərindən əvvəl olan örnəkləri inkar etmələri onların
həmin nümunələrlə, oradakı ideyalarla yaxından tanış olmamasından irəli gəlir. Əvvəli
inkar etməksə, fikrimizcə, yeni sənətin uğuru hesab edilə bilməz. Bu tipli
tendensiyalar əvvəllər də baş qaldırmışdı (məsələn, XX əsrin ilk onilliyində
illərində proletkultçular yeni sosialist mədəniyyəti yaratmaq uğrunda mübarizə
apararkən əvvəl olanları inkar etməyə çağırırdılar). Bəs nəticə nə oldu?! Xəbəriniz
varmı?! Onların belə yanaşması özünə tərəfdaş toplaya bilmədi. Müxtəlif mədəniyyətlərdə
futurizm, akmeizm, dekadans, simvolizm və s. kimi cərəyanlar mövcud olsa da, onlar
da uzunömürlü ola bilməyiblər. Çünki romantizmdəki və realizmdəki ifadə imkanları
onlarda mövcud deyildir. Bununla belə onu da vurğulamalıyıq ki, ədəbi-fəlsəfi-estetik
cərəyanların gəlişməsini sənətkarlar, rəssamlar, heykəltaraşlar, memarlar, yazıçılar
sözlə yox, nümunələrlə yaradırlar. Tarixi, siyasi, sosial, ictimai, iqtisadi, mədəni-kulturoloji
proseslər isə onlara rəvac verir. Buna görə də postmodernizmi fəlsəfi-estetik cərəyanların
sonuncusu kimi görən müəlliflər də bir qədər qeyri-dəqiqliyə yol verirlər.
Sonuncunun nə zaman gələcəyi yetərincə dumanlıdır. Düzdür, bu gün Mişel Fukonun
"Müəllif nədir?” sualının Rolan Bartda "müəllifin ölümü”nə transformasiyası filosoflar,
ədəbiyyatşünaslar, nəzəriyyəçilər və estetlər qarşısında köklü suallar qoymaqdadır.
Bu, tarixi mərhələnin ortaya atdığı məsələdir. Əvvəllərdə də, elə indinin özündə
də Dünyanın xronotopları bir-biri ilə Məkan-Zaman əlaqələrində qalmaqdadır. Çünki
biz mifoloji Məkan və Zamanda yox, XXI əsrin həqiqətləri içində yaşayrıq., V.Xlebnikov
futuristlərlə bir cəbhədə idi. Onun "Zangezi”si vaxtı ilə ədəbi janrların heç birinin
içinə qoyulmur, daxil edilmirdi. Buna görə də bu əsər nə hekayə, nə povest, nə də
roman idi. O povestkənar idi. Müəllifin özü onu belə adlandırmışdı.. Bizə gəldikdə
isə ehtimallardan daha çox praqmatikliyə (düzdür, postmodernist düşüncə
praqmatizmi rədd edir) üstünlük verməliyik ki, iki paralel xətt sonsuzluqda görüşə
bilər. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsində dördüncü məkan-zaman koordinatlarının mövcudluğundan
və koordinat məkanının əyilmə dərəcəsindən, əyilmiş məkanda iki düz bir-birinə
paralel xətlərin qovuşmasından danışmışlar. Lakin sənət bu qanunlarla yaşamır.
Onun öz qanunları vardır. Buna görə də bu mövcudluqda doğrudan da rasionalizm aparıcı
rol oynayır. Və elə buna görə də hələ bundan sonra həyatı, sənəti, sənətkarı nə
gözlədiyini də tarixin özü bilir...
Nizami Tağısoy