Poeziyada dini amillərin yer almasına ehtiyac var?
Bu gün Azərbaycanda dini poeziya varmı? Əgər varsa bu sahədə yaradıcılıq
genişdirmi? Şairlər öz şeirlərində niyə dinə yer ayırırlar? Dini hisslər
insanlara daha çox təsir edə bilərmi? "Kaspi”nin "Müzakirə”sində cavab tapmaq
istədiyimiz suallar maraqlı nüansları ortaya çıxardı.
Poeziyada dini amillərin
yer almasına ehtiyac yoxdur
Şair Çingiz Əlioğlu dini mövzuda
poeziyanın olmasını istisna etmir. O, bildirdi ki, dini mövzuda həmişə mətnlər
yaranıb və olsun ki, bu gün də o cür mətnlər yazan şairlər var: "Daha çox bu
sahə ilə qeyri-peşəkarlar məşğul olur. Bununla belə, dini mövzuya cavan
şairlərin yaradıcılığında da rast gəlmək olur”. Ç.Əlioğlu hesab edir ki, bu
səpkili mövzuların yazılması ictimai tələbatdan asılıdır: "Xüsusi olaraq bu
sahəni izləməsəm və özüm bu səpkidə yazmasam da, o mövzuları sevənlər də var.
Ola bilər ki, bu səpkidə əsl poetik nümunələr yaransın, ancaq çağdaş
poeziyamızda yüksək peşəkarlıqla yazılmış dini səpkili şeirlərə hələ rast
gəlməmişəm”. Şair hesab edir ki, dini duyğular insanların şəxsi hissləri,
düşüncələridir. İnancı olan, mənsub olduğu dinin ənənələrinə sadiq, mənsub
olduğu dinin qayda-qanunlarına riayət edən insanlara həmin duyğular hakimdir.
"Bu duyğuları şeirə çevirmək isə hər şairin özündən asılıdır”.
Şair Musa Ələkbərli poeziyada
dini mətnlərlə ümumiyyətlə, maraqlanmadığını bildirir: "Ola bilər ki, kimsə
adda-budda bu mövzuda şeirlər yazır. Bəzən şairlər öz yaradıcılıqlarında
Tanrıya, Peyğəmbərə müraciət edirlər. Ancaq bu mövzuda davamlı və ardıcıl yazan
şair tanımıram”. M.Ələkbərli hesab edir ki, bu gün dünyamız çox qarışıq
olduğundan, təriqətlər üz-üzə qaldığından, müəyyən bölgələrdə qırğınlar
getdiyindən poeziyada dini amillərin yer almasına ehtiyac yoxdur: "Xüsusən şeir
yazan adamın Tanrı ilə birbaşa əlaqəsi var. O, birbaşa Tanrının diktəsi ilə
yazır. Ayrıca dinə, təriqətlərə şeir həsr etmək ağlıma sığışmır. Məndən ötrü
mövzunun belə bir önəmi yoxdur, mənim üçün poeziya var. Əgər hər hansı bir
qəzetdə və ya jurnalda ədəbiyyatla bağlı yazıya rast gəlirəmsə, poeziya
nümunələri olduğu təqdirdə oxuyuram”.
Çətinə düşəndə Allahı
çağırırıq
Şair-tərcüməçi Səlim Babullaoğlu ruhani daxili,
metafizik qatı olan poeziyanın olduğunu inkar etmir: "Xüsusən klassik ölçülərdə
qəzəl yazan şairlərimizin şeirlərində bu, daha çox hiss olunur. Eyni zamanda,
müasir cavan şairlərimizin yaradıcılığında da Allah ideyası, Tanrı düşüncəsi,
metafizik qat az da olsa var. Dini mövzuya toxunma şairin, yazıçının daxili ilə
bağlı olan məsələdir. Bu mövzunu hansısa kənar təsirlərlə və ya diktələrlə nə
genişləndirmək, nə də azaltmaq olar. Şair var ki, onu ateistlərin içinə
salarsan, yalnız dini şeir yazar, amma heç kim oxumaz. Şair də var ki, bu mövzu
ümumiyyətlə, ona heç vaxt yaxın olmayıb və olmayacaq. Ona görə də məxsusi
olaraq hansısa təsirləri artırmaq və ya azaltmaq mümkün deyil. Kimin ki, daxilində
ruhaniyyət var, mütləq bu mövzuya gəlib çıxacaq. İçində olmayan isə heç vaxt bu
mövzudan yazmayacaq”. S.Babullaoğlu şairlərin öz yaradıcılığında dini məqamlara
toxunmasını, Tanrıya, Peyğəmbərə müraciətini Allahın mütləq güc olması ilə
əlaqələndirir: "Yəqin ki, Tanrı mütləq güc olduğu üçün ona müraciət etməyin
lazım olduğunu düşünürlər. Bütün müşkülləri həll edən, çıxılmaz vəziyyətlərdən
çıxış yolu göstərən Tanrıdır. İnsanların bu baxımdan Allaha müraciət etmələri
də təbiidir. Çünki Allahdan başqa heç kəsdə qüdrət yoxdur. Mənim düşüncəmə görə,
Allah ideyası hər bir insanın içərisindədir. Kimsə bunu şeir şəklində ifadə
edirsə, kimsə gündəlik həyatında dua şəklində, yaxud daxili söhbəti kimi edir.
Hamımız çətinə, qaranlığa düşəndə Tanrıya müraciət etdiyimiz kimi şairlər də
bunu şeir şəklində edirlər. Bu, insanın təbiətində, fitrətində var”. S.Babullaoğlunun
fikrincə, dini poeziya anlayışı ümumiyyətlə, yoxdur: "Şairin ruhi hazırlıq dərəcəsindən
və səviyyəsindən asılı olaraq, onun bu cür mövzulara toxunmaq ehtiyacı artır və
yaxud özünü büruzə verir. Məsələn, biz Nizami Gəncəvi haqqında "o, dini poeziya
yazıb” deyə bilərikmi? Amma Nizaminin klassikasında, istənilən poemasının
əvvəli məhz Allaha mədhlə başlayır. Eləcə də İmadəddin Nəsimi, daha əvvəl
Xəqani, Şirvani, Məhəmməd Füzuli, Seyid Əzim Şirvanidən üzü bəri, 20-ci əsrdə
də Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşənin, gənc şair Fərid Hüseynin şeirlərində Allaha
müraciət var. Çünki başqa güc yoxdur. Bu baxımdan, dini poeziya anlayışı
yoxdur, amma Tanrıya müraciət etmə böyük poeziyanın məziyyətidir. Bunsuz mümkün
deyil”.
Şeirin dini yox...
Poeziyanı duyğuların, yaşanmışların, yaşanmamışların tərənnümü,
izharı adlandıran şairə Esmira Məhiqızı deyir
ki, söhbət yaşamdan gedirsə, bizim həyatımız dinə,
Allaha bağlıdır və Allahsız heç nə yoxdur: "Amma poeziya Allahın bizə verdiyi
bir başqa aləmdir. Elə bir aləm ki, ağrılar da, ayrılıqlar da orda gözəldir. Hər
şey poeziyada gözəl, poeziya hər şeydə gözəldir və bu gözəllik hər kəsə nəsib
olmur. Duyğuların dini olmur bəlkə də, hisslərin dini olmur. Amma bizim mənsub
olduğumuz dinlər var. Yəni mən müsəlmanamsa, elə şeylər var onu müsəlman kimi
düşünməliyəm və bəzi qayda-qanunlara müsəlman kimi riayət etməliyəm. Amma
duyğular başqa... O, heç bir qəlibə, formaya, çərçivəyə sığa bilməz. Yəni
şeirin də dini yox, deməkdir bu...”
"Klassiklərimizin hansının yaradıcılığına baxsanız, dinə böyük önəm
verdiyini görərsiniz” deyən yazar Kənan
Hacının fikrincə, Nizamidən üzü bəri bütün şairlərimizin yaradıcılığından
bu xətt keçir: "Klassik poeziyaya bağlı şairlərimiz ötən əsrin əvvəllərində
Kərbəla olayına nohələr həsr ediblər. Sonra sovet ideologiyası başqa tələblər
qoydu. Dini poeziya arxa plana keçdi. Bu cür şeirləri üzə çıxarmaq müşkülə
döndü. Müstəqillik illərində isə din yenidən önə çıxdı və dini poeziya
nümunələri qəzəlxanların yaradıcılığında yer aldı”. Dinin həssas bir nöqtə olduğunu
bildirən yazar hesab edir ki, istedadlı
insan dini dəyərlərə bağlıdırsa, bunu öz yazılarına da gətirəcək: "Amma təəssüf
doğuran hal odur ki, bu günün yazarı bu mövzuda qəlibdən çıxa bilmir. Məsələn,
Raci kimi, Qumri kimi, Dəxil kimi şablon, basmaqəlib ifadələrdən istifadə
edirlər. Ərəb, fars izafətləriylə şeiri yükləyirlər. Dini mövzuda da yeni ifadə
tərzi, fərqli yanaşma olmalıdır”. Şairlərin niyə dini şeirlər yazmasına
gəlincə, K.Hacı bunu "insanlar niyə dinə inanır” sualı ilə qarşılaşdırır: "Bu
sualın cavabı sizin suala da şamil oluna bilər”.
Dünya ədəbiyyatının və
oxucusunun standartları fərqlidir
"Azərbaycanda dini olmayan poeziya yoxdur”- deyən şair Aqşin Yeniseyin fikrincə, elə bir
misramız, elə bir cümləmiz yoxdur ki, ruhdan əxlaqi qorxaqlıq, dini
ehtiyatkarlıq əskik olmasın: "Ruhaniliklə dindarlığı qarışdırmayaq. Axşamdan
səhərə kimi içən adam da ruhani ola bilər, amma axşamdan səhərə kimi ibadət
edənlərin əksəriyyətində ruhanilikdən əsər-əlamət yoxdur. Ruhanilik ruhun arzularının
arxasınca getməkdir. Bizim bəzi dindarlar isə qıldıqları namazı da bədənlərinin
xeyri üçün qılır, onu, ən azı, idmanla müqayisə edirlər. Bir neçə klassik
şairimizin ruhani poeziyasını çıxmaqla, yerdə qalan ədəbiyyatımız dini qorxunun
formalaşdırdığı təfəkkürün məhsuludur”. A.Yenisey bildirir ki, başqa ölkələrin
heç bir kitabxanasında azərbaycanlı yazıçının, şairin bu mövzuda heç bir
kitabına rast gəlmək mümkün deyil: "Özümüzdən başqa bizi heç kim oxumur. Dünya
ədəbiyyatının və oxucusunun standartları fərqlidir. Dinə söykənib, ancaq
terrorizmlə dünyanı şoka sala bilərik və bunu edirik. Bütün dünya onlardan
danışır”. Şair dini səpkili şeirlərin geniş yazılmasına ehtiyac görmür: "Ümumiyyətlə,
müasir dünyada dinlə, təriqətlə mənəviyyatı inkişaf etdirmək fikri varsa, bu,
təhlükəli siyasi maraqların niyyətidir. Din başlanğıcda toplum arasında ortaq
dil, anlaşma rolu oynayırdı. Vahid inanc ətrafında birləşmək qədim insanlar
arasında rifahın yaxşılaşmasına xidmət edirdi. Allah bizim düşündüyümüz kimi,
boş-boşuna göydən düşməyib. Allah ideyasının psixi anlamdan daha çox, sosial
səbəbləri var. Amma ən yaxın son iki min ildə din ancaq siyasi maraqlara xidmət
edir. Yəhudiləri parçalamaq lazımdır? Buyur, bu da xristianlıq! Qoyun ətini
bazara çıxarmaq lazımdır? Bu dəqiqə! Allah donuz ətini haram buyurdu! Orta
Şərqdə neft ehtiyatlarını ələ keçirmək lazımdır? O da bizim gözümüz üstündə!
Hanı o cənnətlə beynini yuduğumuz yeniyetmələr?” A.Yeniseyin fikrincə, ölkədə
hər bir sahəni inkişaf etdirməyin yeganə yolu elmi, dünyagörüşü aydın seçilən,
işinin peşəkarı olan adamlara sərmayə qoymaqdır: "Məşhur mahnıda deyildiyi
kimi, başqa yolu yox artıq!” Dini duyğuların insanlara daha çox təsir etməsinə
gəlincə, A.Yenisey heç bir inanca inanmadığını deyir: "Mənim indi oxuduğum əsərlərdən
biri Vladimir Bartolun "Əlamut” kitabıdır. Bu kitabda İsmaili sui-qəsdçilərin
başçısı Həsən Sabbahın rəhbərliyi altında Əlamut qalasında süni cənnət
effektləri yaradılaraq, yeniyetmələrdən necə sui-qəsdçi hazırlanması təsvir
olunur. Əhliləşdirilmiş ceyran və qaplanların arasında asudə həyat sürən, pulla
alınmış yeniyetmə kölə qızlar, ataları və qohumları Səlcuqların siyasi təqibinə
məruz qaldığı üçün qisas hissinin toruna düşüb qalaya gələn və şeirlə, musiqi
ilə bəslənən gənc oğlanlar... Bu gözəlliklərin yalnız bir məqsədi var - insan
öldürmək! Mən qəlbdən ağıza daşınan heç bir inanca inanmıram və belə dinlərin
unudulmasının tərəfdarıyam”.
Təranə Məhərrəmova