Poeziya və azadlıq
...burda
azadlığın dərisini
çoxdan soyublar.
Rəsul Rza
Öz ədəbi yaşıdları və müasirləri arasında azadlıq haqqında çox və yaxşı yazan sənətkarlardan biri kimi Rəsul Rza diqqəti cəlb edir. Rəsul Rza lirikasında Azadlıq motivinin ifadəsi ilə bağlı mühüm fikirlər söyləmək olar. Onun bu mövzudakı əsərləri ömrünün və yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində qələmə alınmışdır. Şairin azadlıq haqqındakı ilk əsərlərindən biri "Azadlıq günü” 1945-ci ildə, "Azadlıq heykəli” şeiri 1954-cü ildə, "Azad torpaq çiçəkləri” 1955-ci ildə, "Azadlıq” şeiri isə 1962-ci ildə yazılmışdır. "Azadlıq günü” və "Azad torpaq çiçəkləri”, eyni zamanda, "Azadlıq heykəli” və "Azadıq” şeirləri öz sərlövhələri ilə də diqqəti cəlb edir. Bir tərəfdən, siyasi qətllərin adi həyat tərzinə çevrildiyi bir cəmiyyətdə, Stalin səltənətində Azadlıq sözünün (həm də arzusunun!) vurğulanması böyük və unudulmaz bir hadisə idi. İkinci tərəfdən isə, bu şeirlərdə ustad sənətkar öz zamanının fövqünə yüksələ bilmişdi.
Nə qədər qalxsa
okeanda dalğalar,
yenə
yolçular görür onu
sahilə xeyli qalmış.
gecə-gündüz
hər yandan görünür
bu Azadlıq heykəli.
bu heykəlin ətəyində,
gedib-gələnə
azad
əl aça bilər.
Deyirlər,
bir gün
bir dili dinc durmaz,
bu heykələ baxıb bir az,
demişdir:
bəli! Hər şey yerindədir.
Burda böyük məna var, –
və məna dərindədir.
Adətən
ölüyə qoyarlar heykəli.
Bu heykəli də yerində qoyublar,
Çünki
burda
azadlığın dərisini
çoxdan soyublar.
yaralı bir ölkənin üstündə
dikəldi:
qüvvətdən sərxoş,
qan ləkəli bayraq.
Günəşli bir gündə
qəzəbli bir ölkənin üstündən
endirildi ölüm kölgəli bayraq.
Qollarını geniş-geniş açdı insan.
Qucaqlaşdı
günəş,
hava,
torpaq.
məni düşündürür yaman
Danəndə Bəhlul,
bir də
"Min bir gecə”nin
dolaşıq yollarındakı
qara qul.
Bir də kefli İskəndər.
Bəli, kefli İskəndər.
göz-göz, yara kimi açılmış faciələr.
Bir də azadlıq, kaloniya,
qüvvət, ədalət kimi sözlər.
Bir də Madriddə korridalarda,
al qanına boyanmış
matadorlar, öküzlər.
Hər şeydən artıq
düşündürür məni
Danəndə Bəhlul.
Yox, kefli İskəndər.
kölgə kimi
məndən ayrılmayan bu kədər.
İşıqsız yaşasam
Kölgədən qurtararam.
İşıqda kölgəm var,
mən də varam.
Yaşar Qasımbəyli
azadlığın dərisini
çoxdan soyublar.
Rəsul Rza
Öz ədəbi yaşıdları və müasirləri arasında azadlıq haqqında çox və yaxşı yazan sənətkarlardan biri kimi Rəsul Rza diqqəti cəlb edir. Rəsul Rza lirikasında Azadlıq motivinin ifadəsi ilə bağlı mühüm fikirlər söyləmək olar. Onun bu mövzudakı əsərləri ömrünün və yaradıcılığının müxtəlif dövrlərində qələmə alınmışdır. Şairin azadlıq haqqındakı ilk əsərlərindən biri "Azadlıq günü” 1945-ci ildə, "Azadlıq heykəli” şeiri 1954-cü ildə, "Azad torpaq çiçəkləri” 1955-ci ildə, "Azadlıq” şeiri isə 1962-ci ildə yazılmışdır. "Azadlıq günü” və "Azad torpaq çiçəkləri”, eyni zamanda, "Azadlıq heykəli” və "Azadıq” şeirləri öz sərlövhələri ilə də diqqəti cəlb edir. Bir tərəfdən, siyasi qətllərin adi həyat tərzinə çevrildiyi bir cəmiyyətdə, Stalin səltənətində Azadlıq sözünün (həm də arzusunun!) vurğulanması böyük və unudulmaz bir hadisə idi. İkinci tərəfdən isə, bu şeirlərdə ustad sənətkar öz zamanının fövqünə yüksələ bilmişdi.
Xüsusən,
"Azadlıq heykəli” (1954) şeiri özünün məna tutumuna və pafosuna görə XX yüzil
Azərbaycan poeziyasında fərqlənir. "Azadlıq heykəli”nin mətnini dəfələrlə
oxuyarkən bu şeirin sətirləri arasında və altında sözlə ifadəyə sığmayan mənaların
da mövcud olduğunu sövqi-təbii hiss edirsən. Poetik mətndəki özünəməxsus təkrar
və təkrirlər sanki müəllifin sözlərdə əks etməyən istəyini müəyyən hədəfə yönəldir.
Amerikadakı məşhur Azadlıq heykəlinin oyatdığı təəssüratlar zəminində yazılmış
şeiri ustad sənətkar, ümumən, azadlıq haqqındakı fəlsəfi şeirə çevirə
bilmişdir. Bu şeirin özünəməxsus süjet və kompozisiyası şairin demək istədiyi
fikrin açılmasına və emosional bədii ifadəsinə yönəlib. Müəllifin seçdiyi lirik
təhkiyə üsulu, lirik təkid və təkrirlər şeirin konsepsiyasını gerçəkləşdirməyə
xidmət edir. Şeirin proloqu üç hissədən ibarətdir və hər hissə də eyni sözlə –
"Deyirlər” xəbəri ilə başlanır.
Deyirlər,
Nyu-Yorkda
bir
azadlıq heykəli var. Nə qədər qalxsa
okeanda dalğalar,
yenə
yolçular görür onu
sahilə xeyli qalmış.
Lirik proloqun
ikinci hissəsində də Azadlıq heykəlinin təsviri və təqdimi davam edir. Bu hissədə
də Azadlıq heykəlinin möhtəşəmliyi vurğulanır: "Deyirlər, Nyu-Yorkdakı
azadlığın heykəli göydələn binalar kimi ucalmış. Yanar bir məşəl tutur onun sağ
əli”. Və nəhayət, lirik proloqun növbəti – üçüncü hissəsində də onun hədsiz
yüksəkliyi və ucalığı, gecə-gündüz belə hər yandan görünməsini şair xüsusi bir
maraqla diqqətə çatdırır:
Deyirlər,gecə-gündüz
hər yandan görünür
bu Azadlıq heykəli.
Müəllifin
bu üç parçanı mətndə ardıcıllıqla verməsi, bizcə, təsadüfi deyil. Çünki Rəsul
Rza kimi təcrübəli bir sənətkar şeirdəki nəinki hər bir söz və ifadəni, hətta
süjetin və fikrin ardıcıllığını, durğu işarələrinin özünəməxsus poetik
funksiyasını da nəzərə alırdı. Heç bir səbəb və müəyyən bir poetik məqsəd
olmadan müəllif şeirdə, təxminən, eyni bədii informasiyanın təkrarlanmasına yol
verməzdi. Üçüncü hissədən sonra gələn aşağıdakı sətirlər də müəllif bədii niyyətinin
ciddiliyinə işarə edir:
Kim
acdırsabu heykəlin ətəyində,
gedib-gələnə
azad
əl aça bilər.
Bu azadlıq
heykəlinin insanlara verəcəyi başqa bir mühüm imtiyazı da müəllif vurğulayır:
"Kim yurdsuz-yuvasızdır – burda gecələyib polis görəndə bacarsa, qaça bilər”.
Beləliklə, "Azadlıq heykəli” şeiri çoxmənalılığı və çoxqatlılığı ilə diqqəti çəkir.
Müəllif şeirdə bu heykəlin əzəmətini və məşhurluğunu təkid etməklə bir neçə məqsədi
nəzərdə tutmuşdur. Birincidən, azadlığa başı göylərə dəyən heykəl qoymaqla əsl
azad olmaq arasında yerlə göy qədər fərq var. Yəni şair Amerikanın Azadlıq heykəlinin
əzəmətini dəfələrlə vurğulamaqla bunun heç nəyi həll etmədiyini söyləmək istəmişdir.
"Azadlıq
heykəli” şeirinin azadlıq haqqındakı mədhiyyə olmadığını şeirin əsas qayəsini və
fəlsəfəsini ifadə edən aşağıdakı misralar da ayıq oxucuya əyan edir: Deyirlər,
bir gün
bir dili dinc durmaz,
bu heykələ baxıb bir az,
demişdir:
bəli! Hər şey yerindədir.
Burda böyük məna var, –
və məna dərindədir.
Adətən
ölüyə qoyarlar heykəli.
Bu heykəli də yerində qoyublar,
Çünki
burda
azadlığın dərisini
çoxdan soyublar.
Həqiqətən, bu
şeir ifadə etdiyi fikir və düşüncələrə görə, son dərəcə qeyri-adidir. Müəllifin
irəli sürdüyü və müdafiə etdiyi poetik həqiqətin miqyası hədsiz geniş, məna
çalarları zəngin və rəngbərəngdir. Bu şeir üzərində düşünərkən, qeyri-ixtiyari
olaraq, iyirminci yüzilin görkəmli klassiklərindən biri Pyer Reverdinin sözlərini
xatırlayırsan: "Şairlər gələcəkdən xəbər vermirlər, amma indiki zaman gerçəkliyindən
bəzən elə şeyləri duyurlar ki, onlar çoxlarına yalnız gələcəkdə məlum
olur”.
"Azadlıq
heykəli” şeiri rəmzi məna və məzmunla yoğrulmuşdur. Rəsul Rza poeziyasında bu
cür poetik nümunələr az deyil. Şair təsvir etdiyi hadisə və lövhələr haqqında nəticə
çıxartmağı oxucunun öz öhdəsinə buraxır. Bizim poeziyamızda assosiativ şeirin
banisi kimi Rəsul Rza şeirin məna və məzmununun formalaşmasında oxucunun
iştirakını təmin edən qüdrətli sənətkarlarımızdan biridir. Şair, zatən,
Amerikada və ya hansısa bir ölkədə azadlıq yoxdur, demir, əksinə, azadlığı
bayraq edən ölkələrdə azadlığın yoxluğunu əyani şəkildə göstərir. "Azadlıq” (1962) şeirində də ustad sənətkarın əsrin
ən zəruri məsələsi və insanın ən ali arzusu haqqında düşüncələri yeni və özünəməxsus
müstəvidə davam etdirilmişdir. Bu şeirdəki insan azadlığını və əsarətini səciyyələndirən
metaforalar həqiqətin sərt və amanız ifadəsi kimi gözəldir:
Qara
bir gündə yaralı bir ölkənin üstündə
dikəldi:
qüvvətdən sərxoş,
qan ləkəli bayraq.
Günəşli bir gündə
qəzəbli bir ölkənin üstündən
endirildi ölüm kölgəli bayraq.
Qollarını geniş-geniş açdı insan.
Qucaqlaşdı
günəş,
hava,
torpaq.
Afrikadakı bir
ölkənin azadlığa qovuşmasına sevinən şairin "qan ləkəli bayrağın” dikəlməsindən
və "ölüm kölgəli bayrağın” isə endirilməsindən duyduğu sərhədsiz sevincdə öz
ana yurdunun, öz ana Vətəninin gələcək istiqlal sevincləri də yaşayırdı. Şairin
dünyanın ən ucqar nöqtəsindəki azadlıq sevincinə və qələbəsinə şərik olması,
onlarla həmrəyliyi əsrin ən qüdrətli lirik qəhrəmanlarından birinin bilavasitə
öz taleyinə və tərcümeyi-halına münasibətini, milli-mənəvi və estetik idealının
əsas əlamətlərini və parametrlərini də ifadə edirdi.
Azadlıq
arzuları bu şeirdə necə və hansı yolla əks etdirildiyini dərk etmək bəlkə də
hazırlıqsız oxucu üçün müəyyən dərəcədə çətinlik törədə bilər. Amma "Qəribə
arzular”ı XX əsr şeirimizin şedevrinə çevirən də məhz bu xüsusiyyətdir. Əslində,
şair öz bədii niyyətini elə sərlövhədəcə bildirib. Nəyə görə şeiri "Arzular”
yox, məhz "Qəribə arzular” adlandırıb? Əslində, bu şeir hamının hər gün yaşaya
bilmədiyi, yalnız milli və ictimai zaman kontekstində düşünməyi bacaran nadir
insanlara məxsus və buna görə də hamı tərəfindən dərhal duyulmayan, anlanmayan
təkrarsız bir yaşantı haqqındadır:
Axır
günlərməni düşündürür yaman
Danəndə Bəhlul,
bir də
"Min bir gecə”nin
dolaşıq yollarındakı
qara qul.
Bir də kefli İskəndər.
Bəli, kefli İskəndər.
Bu parçada müəllifin
bizə təqdim etdiyi üç obraz – Bəhlul Danəndə, qara qul və kefli İskəndər,
qeyri-ixtiyari olaraq, oxucunu düşündürür. Müəllif öz yaşantısını və düşüncələrini
nəyə görə məhz bu obrazlar ətrafında mərkəzləşdirib? Bu suala qısaca və natamam
belə cavab vermək olar; Bəhlul Danəndəni və "Min bir gecə”dəki qara qulu şeirin
yazıldığı məkan müəllifə sanki assosiativ tərzdə "diqtə edib”. Belə ki bu şeir
Bağdadda yazılıb və Bağdad təssüratları müəllifdə bu cür duyğusal düşüncələr
oyatması da təbiidir. Bəs kefli İskəndər? Kefli İskəndər isə, təbii ki, Bəhlul
Danəndə obrazının əks-sədasından doğulub. Şərqin qədim və yeni, əbədi narahat
düşüncə simvolları... Amma şeirin sonrakı sətirləri zamanca və məkanca
bir-birindən son dərəcə uzaq olan bu obrazların təsadüfən seçilmədiyini göstərir:
Bir
də Afrikanın qumlarındagöz-göz, yara kimi açılmış faciələr.
Bir də azadlıq, kaloniya,
qüvvət, ədalət kimi sözlər.
Bir də Madriddə korridalarda,
al qanına boyanmış
matadorlar, öküzlər.
Hər şeydən artıq
düşündürür məni
Danəndə Bəhlul.
Yox, kefli İskəndər.
Məhz
bu parçada biz şairin əsas poetik məqsədi ilə yaxından tanış oluruq. Şeirdəki məşhur
obrazların potensial mahiyyətini və mənasını buradakı ayrı-ayrı ifadə və
informasiyalar daha da qabardır. Şərqin ən sərbəst düşüncəli şəxsiyyətləri Bəhlul
Danəndə və Kefli İskəndər, bir də qara qul müəllifi nəyə görə iztirablə düşüncələrə
qərq etdiyini dərk etməyə başlayırıq. Bağdadın, Afrikanın, Ərəbistanın
qumlarındakı "göz-göz yara kimi açılmış faciələr” haqqındakı duyğusal düşüncələr
təkcə bu regionun azadlıq iztirablarını ifadə etməklə kifayətlənmir. "Bir də
Madriddə korridalarda, al qanına boyanmış matadorlar, öküzlər” həqiqətən şairin
azadlıq arzularının Afrika qitəsinə sığmadığını göstərir. Və kefli İskəndər də
şair düşüncələrinin miqyasının genişliyini əks etdirir. Yəni Kefli İskəndər
obrazı da şairin yuxarıda vurğuladığı miqyaslara sığmır. Çünki o, öz varlığı və
mahiyyəti ilə başqa bir azadlığa həsrət bölgənin, ölkənin Azadlıq işarəsidir:
Bir
də kölgə kimi
məndən ayrılmayan bu kədər.
İşıqsız yaşasam
Kölgədən qurtararam.
İşıqda kölgəm var,
mən də varam.
Şairin bu çoxmənalı
misraları Kefli İskəndər obrazının şeirdə məhz təsadüfi iştirak etmədiyini bir
daha təkid edir. Bu obraz şairi "kölgə kimi” izləyən kədərin ifadəsidir. Və
şeirin sonluğu da sənətkaranə düşünülüb. Müəllifin bədii-fəlsəfi fikirləri və təhlilləri
oxucunun düşüncəsində davam edir. Ənənəvi şeirdəki bədii nəticə və xülasə
üsuluna R.Rza poeziyasında rast gəlmirik: "Ah, Bəhlul Danəndə! Bəhlul Danəndə!
Nə tab qaldı, nə tavan məndə. Götür İskəndərə zəng elə, Bəhlul Danəndə! İçkini
siz gətirin, yeməyə bir şey tapılar məndə”.
Yaradıcılığının, demək olar ki, bütün dövrlərində
azadlıq haqqında düşünən və yazan görkəmli sənətkarın bu mövzudakı əsərlərində
dünyanın ən böyük imperiyasında yaşayan fəal və mübariz bir insanın ürək
döyüntüləri və iztirablarla dolu narahatlığı bədiiləşib. Yuxarıda nəzərdən
keçirdiyimiz şeirlər və bir çox başqa əsərləri əyani şəkildə göstərir ki, Rəsul
Rzanın dünyanı və qitələri dolaşan azadlıq arzularında bir gün öz doğma vətəninini
də tam azad və xoşbəxt görmək istəkləri əks
edirdi. Böyük şairin yaradıcılığının erkən çağlarından başlanan milli və mənəvi
azadlıq sorağındakı bütün ümid və diləklərinin mahiyyətində azad Azərbaycan
arzuları nəfəs alırdı.
Yaşar Qasımbəyli