“Peşəkarlıq və məsuliyyət hissinin artırılmasına ehtiyac var”

10.10.17 11:00 6819

Kütləvi informasiya vasitələrində, o cümlədən elektron mediada dövlət dilinin norma və prinsiplərinə uyğun olmayan söz və ifadələrin işlədilməsi ilə bağlı narahatlıq keçən həftə KİV rəhbərlərini, dilçi alimləri bir araya gətirdi. Ölkə başçısı İlham Əliyevin tapşırığı ilə Milli Televiziya və Radio Şurasının (MTRŞ) təşkil etdiyi "Azərbaycan ədəbi dilinin qorunmasında və inkişafında KİV-in rolu” mövzusunda keçirilən konfransda KİV-də ədəbi dilin işlənməsi ilə bağlı ümumi, hm də xoş olmayan vəziyyət hərtərəfli müzakirə olundu. Prezidentin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi Əli Həsənov dövlət dilinin bütün imkanlarından hər zaman lazımınca istifadə edilmədiyi, yerli-yersiz yad ünsürlərin dilimizə gətirildiyi, aidiyyəti qurumların bu təsirlərə qarşı ciddi mübarizə aparmadığını diqqətə çatdırdı.

Bəs görəsən KİV-də ədəbi dilin normalarına riayət olunması, dilimizin saflığı və zənginliyinin qoruması istiqamətində hansı işlər görülməlidir?

İ.Nəsimi adına AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu ilə söhbətimiz də bu mövzu ətrafında oldu.

Dili hamı qorumalıdır

- Möhsün müəllim, bir dilçi alim kimi ölkənin kütləvi informasiya vasitələrində ədəbi dil normalarının qorunması ilə bağlı ümumi mənzərəni necə xarakterizə edərdiniz?

- Hazırkı mənzərəni qənaətbəxş hesab etmirəm. Bu fikirlər Azərbaycan Televiziyasına aid deyil. İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətində də vəziyyət bu baxımdan nisbətən yaxşıdır. Amma özəl telekanallarda vəziyyət ürəkaçan deyil. Hiss olunur ki, aparıcıların bəziləri qeyri-peşəkardır və Azərbaycan dilini yaxşı bilmirlər. Ola bilsin ki, bu, təhsillə də bağlıdır. Məsələn, dünən telekanalların birində aparıcı «Filan komanda, hansı ki, birinci yeri tutub» cümləsini işlətdi. Bu, bizim sintaktik qadaların kobudcasına pozulması deməkdir. Azərbaycan dilində bu cür cümlə qəlibləri yoxdur. Həmin cümləni «Birinci yeri tutan komanda» kimi işlətmək daha düzgün olardı. Bəzən mətnləri hərfi tərcümə edirlər. Əgər aparıcı rusdillidirsə, rus dilində düşünüb Azərbaycan dilində səsləndirəndə bərbad cümlələr alınır. Daha bir misal: təmir və ya tikinti gedən yerlərdə "Narahatçılığa görə üzr istəyirik»- deyə yazırlar. Dilimizdə «narahatçılıq» sözü yoxdur, «narahatlıq» var. Bir televiziya reklamında «Çürüksüz dişlər» sözləri səslənirdi. Bu, «Sağlam dişlər» kimi səslənməli idi. Təəssüf ki, bu tip dil normalarının kobud pozulmaları ilə rastlaşırıq. Həm morfoloji, həm sintaktik, həm də leksik istiqamətdə dil pozuntuları olur. Dilimizdə əcnəbi sözlərdən çox istifadə olunur. Mən əcnəbi sözlərin dilimizdə işlənməsinin əleyhinə deyiləm, varvarizmlərin əleyhinəyəm. İş ondadır ki, həmin əcnəbi sözlərin bizim dildə qarşılığı var, ancaq həmin qarşılığı deyil, o sözlərin özünü işlədirlər. Belə hallarla qarşılaşanda yadıma Cəlil Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı» əsəri düşür. Yəni əsərin qəhrəmanı olan üç qardaş ayrı-ayrı əcnəbi ölkələrdə oxuyublar və o ölkələrin təsiri altına düşüblər. Türkiyədə oxuyan yerli-yersiz osmanlı sözlərini, İranda oxuyan uzun-uzadı izafet tərkibləri, Rusiyada təhsil alan da rus sözlərini işlədir. Çox acınacaqlı haldır ki, biz bu vəziyyətlə bu gün də qarşılaşırıq. Məsələn, Türkiyədə təhsil alanlar danışıqlarında yerli-yersiz türk sözləri işlədirlər. Bizim öz dilimiz var. Məsələn, bizim aylarımızın adı türk dilindən fərqlidir. Əgər dilimizdə «məqsəd» sözü varsa, niyə «amac» deyək? «Əks-təsir» sözü varsa, niyə «təpki» deyək? Bizim dilimiz dünyanın zəngin dillərindən biridir. Bu gün ölkə prezidenti dilə olan hörmətsizlikdən narahatdır. Ana dilində düzgün və təmiz danışmaq və onu qorumaq hər kəsin vətəndaşlıq borcudur. Çünki dilin qoruyucusu və sahibi xalqdır. Dilin qayğısına qalmaq təkcə dilçilərin vəzifəsi deyil. Dilçilik İnstitutu elmi tədqiqatları həyata keçirən qurumdur. Dili ümumilikdə hamı qorumalıdır.

- Dilçilik İnstitutunda Monitorinq şöbəsi fəaliyyət göstərir. Qurum konkret olaraq KİV- də ədəbi dil qaydalarının pozulmasının qarşısının alınması üçün hansı işləri görür?

- 2013-cü ildən Dilçilik İnstitutunda Monitorinq şöbəsi yaradılıb. Şöbənin əsas elmi-tədqiqat fəaliyyəti Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı və dilin təmizliyinin qorunması, eləcə də ədəbi dil normalarının pozulmasının qarşısının alınması üçün təkliflər hazırlanmasıdır. O cümlədən, reklamlarda, ictimai iaşə obyektlərində və yazılı və elektron kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan dilinin fonetik və qrammatik normalarına riayət olunmasının təmin edilməsi, Azərbaycan dilinin normalarına əməl edilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədilə monitorinqlər keçirilməsi, monitorinqlərin nəticələrinin analitik təhlili və buna uyğun olaraq treninqlər keçirilməsi məsələlərinin həlli ilə bağlıdır. Bizim işimiz ilk növbədə maarifləndirmədir. AMEA-nın Rəyasət Heyətinin may ayında keçirilən iclasında Monitorinq şöbəsinə inzibati cəza tədbirləri haqqında təkliflər planı hazırlamaq tapşırıldı. Demək olar ki, həmin plan hazırlanıb. Məcbur olub inzibati cəza tədbirlərini tətbiq etmək olar. Bizim Milli Teleradio Şurası ilə əməkdaşlıq müqaviləmiz var. Biz təklif etdik ki, işlənən sözlərin tərcüməsində, tələffüzünün tədqiq olunmasında əməkdaşlarımız da iştirak etsinlər. Bu istiqamətdə işlər həyata keçirir və monitorinqlərin nəticələrini təqdim edirik.

Cərimələr nəyi dəyişəcək?

- Tez-tez dilin qorunması istiqamətində xarici ölkələrin təcrübəsi əsas gətirilir. Cərimələrin tətbiqi və ya dil polisinin təşkili kimi təkliflər irəli sürülür. Yeri gəlmişkən, sizin rəhbərlik etdiyiniz qurum tərəfindən də cərimələrin tətbiqi ilə bağlı təkliflər səsləndi və birmənalı qarşılanmadı. İnzibati metodlarla kütləvi şəkildə dil normalarının pozuntularının qarşısını almaq mümkündürmü?

- Mən instituta təzə direktor təyin olunanda inzibati cəza tədbirlərinin tətbiqi ilə bağlı təşəbbüslə çıxış etdim. Bu cür inzibati qaydalar xüsusən Baltikyanı ölkələrdə həyata keçirilir. Mən təşəbbüslə çıxış edəndə heç də ayrı-ayrı şəxsləri nəzərdə tutmurdum. Ümumiyyətlə, qurumları nəzərdə tuturdum, çünki onların məsuliyyət hissini bir qədər artırmağa ehtiyac var. Məsələn, reklam şirkətləri var ki, onlar hər hansı reklam və elanların yazılmasına nəzarət edirlər, ancaq ciddi səhvlər görünür. Biz də məcbur qalıb bu cür metodlara əl atmaq istəyirik. Cərimələri də çox böyük məbləğdə düşünmürdüm. Bu təşəbbüslə çıxış edəndə cavan bir qız mənə zəng edərək «Siz cərimələrlə bağlı fikir səsləndirmisiniz. Tutaq ki, avtobusda gedirəm və «uje» sözünü işlədirəmsə, məni cərimə edəcəksiniz». Mən də «Sənin yanında dil polisi dayanmayacaq ki... Bunu sənin öz vicdanının ixtiyarına buraxıram» - dedim. Əgər ana dilini sevirsənsə, niyə «uje» deyirsən, «artıq» de. Bizim dilimizin saflığı, söz yaradıcılığı sahəsində zəngin təcrübəsi var. Ona görə dilimizin imkanlarından lazımınca və yerində istifadə olunmalıdır.

- Dilçilik İnstitutunda orfoepiya lüğəti hazırlanır. Dediyinizə görə, orfoqrafiya lüğəti isə artıq hazırdır. Bu lüğətlər KİV-də dilin qorunmasında hansı rol oynaya bilər?

- Sonuncu orfoqrafiya lüğətinin nəşrindən 5 il keçir. Bu müddətdə dilimizə çoxlu yeni sözlər daxil olub. Skaut, bloqer və s. kimi sözlər eşidirik. Bu sözlərin düzgün yazılışı və tələffüzü çox mühümdür. Məsələn, «filan ölkənin adı bizim dilimizdə necə olmalıdır?» kimi suallarla bizə zəng edirlər. Bəzən bir ölkənin adı müxtəlif saytlarda fərqli yazılır. Bizim işimiz həm də tələffüz lüğəti hazırlamaqdır. Bu, ölkə KİV-lərinə böyük kömək ola bilər. Məsələn, türklər necə eşidirlərsə, elə də yazırlar. Biz «Kiyev» yazırıqsa, onlar Kiev və ya Moskova yazırlar. Bu lüğətdə əsas prinsip fonetik prinsip olmalıdır. Yəni bu adlar bizim dilimizdə necə səslənir və dilimizin ahəng qanununa uyğun necə yazılır. Bu lüğətlər hər bir jurnalistin masaüstü kitabı olmalıdır. Müəyyən sözlərin yazılış qaydalarına əməl olunmalıdır. Translitrasiya lüğəti də hazırlansa fikrimcə, böyük əhəmiyyət daşıyacaq. Dilimizdə müəyyən sözlər var ki, yazıldığı kimi tələffüz olunmur. Daha çox televiziya və radio işçilərinə lazımdır ki, sözləri tələffüz edəndə orfoepiya qaydalarına əməl etsinlər.

Məsuliyyət hissini artırmaq

- Sizcə, KİV-də dil normalarının pozulması halları yalnız bu sahədə çalışan jurnalistlərin səhvi kimi dəyərləndirilməlidir? Bəlkə onların istifadə etdiyi vəsaitlərdə yanlışlıq var və ya bu sahədə maarifləndirmə işi zəifdir. Həmçinin KİV-də işə qəbul seçimində səhv ola bilər.

- Sözlərinizdə həqiqət var. Əsas məsələ maarifləndirmə işini gücləndirmək və məsuliyyət hissini artırmaqdır. Əvvəllər bir-iki qəzet fəaliyyət göstərirdi. Bu gün isə qəzetlərin sayı həddən artıq çoxdur. Həmçinin əvvəllər bir televiziya vardı, bu gün çoxlu telekanal var. İlk növbədə dili yaxşı bilmək və ona hörmətlə yanaşmaq lazımdır. Peşəkarlıq və məsuliyyət hissinin artırılmasına ehtiyac var. Qaldı ki, seçimə, xüsusən telekanal rəhbərləri özləri bu işdə məsuliyyət hiss etməlidirlər. Hazırda aparıcılar ən çox artistlər və ya müğənnilər arasından seçilir. Xarici görünüşə də fikir verilir. Bu da təbiidir. Ancaq onların Azərbaycan dilində səlis danışa bilmələri nəzərə alınmalıdır. Təbii ki, hər kəs natiq ola bilməz. Bu baxımdan, məsələyə hərtərəfli yanaşmaq lazımdır.

- «Hər bir vətəndaş dilin qorunmasına məsuliyyət daşımalıdır». Bu gün məruzələrdə səslənən əsas fikir budur. Bunun üçün nədən başlamaq lazımdır?

- İlk növbədə ailədən... Mənim 3-cü sinifdə oxuyan nəvəm heç vaxt «xolodelnik», «ostonovka», «probka» sözlərini işlətmir. «Soyuducu», «dayanacaq» və «tıxac» deyir. Dilin inkişafı üçün ikinci mühit uşaq bağçası, daha sonra məktəbdir. Hər bir kəsin işlədiyi mühit də onun dilə münasibətində böyük rol oynayır. Ancaq bütün bunlarla bərabər öndə dilə olan sevgi durur. Əgər hər kəs bilsə ki, onun dili zəngindir, dünya dilləri içərisində öz yeri var, onda o, öz məsuliyyətini başa düşər və dilə sevgisi də yaranar.

Söhbətləşdi

Təranə Məhərrəmova