Parisdən bir məktub, iki tarixi sənəd
Vüsalə İsmətqızının
"Report.az.” saytında dərc olunan (20 noyabr 2018-ci il) "Paskal Hacıbəyli
Büşe: "Ceyhun bəy mühacir həyatını çətin yaşayırdı" adlı məqaləsini
böyük maraqla oxudum. Oradakı bir məqam
diqqətimi xüsusi ilə çəkdi. Ceyhun Hacıbəylinin gəlini, Timuçin Hacıbəylinin həyat yoldaşıPaskal Hacıbəyli Büşe (Pascale
Hadjibeyli Buchet) həyat yoldaşı
haqqında danışarkən deyir: "İlk tanışlıqda insanda Timuçinin fransız olduğu təəssüratı
yaranırdı. Çünki fransızca ana dili kimi danışır, fransız mədəniyyəti ilə
yaxından tanış idi. Bir sözlə, o, fransız idi. Hətta Timuçin qeyri-adi bir
fransız idi. Yüksək dünyagörüşə malik olmaqla yanaşı, o, fransız ədəbiyyatını,
incəsənətini, musiqisini, kinosunu, teatrını çox sevirdi. Parisdə İncəsənət Akademiyasının
heykəltəraşlıq fakültəsini bitirmişdi, Fransanın dünya şöhrətli heykəltəraşıBuşarın(Bouchard)
tələbəsi olmuşdu,həmçinin Nöyi-Sür-Sen (Neuilly-Sur-Seine) şəhərindəki
Pastör (Pasteur) liseyində təhsil aldığı zaman böyük filosof Jan-Pol Sartdan
(Jean- Paul Sartre) da dərs almışdı.Sonradan onlar dost oldular. Mən bu
gün də Sartın Timuçin haqqında yazdığı məktubunu qoruyub saxlayıram. Fransanın
bu tanınmış filosofu Timuçinin xətrini olduqca çox istəyirdi. Məktubda o,
Timuçinin keyfiyyətlərindən danışır. Görkəmli yazıçı, istiqlal mücahidi Ceyhun
Hacıbəylinin oğlu Timuçin Hacıbəyli haqqında hələ ötən əsrin 90-cı illərindən –
"Vətən” Cəmiyyətində işlədiyim vaxtlardan kifayət qədər məlumatım olsa da,
onun XX əsr fransız filosofu, yazıçı və dramaturq,ekzistensialist ədəbi-fəlsəfi cərəyanın
yaradıcılarından biri, 1964-cü il ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına ( Zəmanəmizə
mühüm təsir göstərən ideyalarla zəngin, azadlıq ruhu və yaradıcılıq həqiqəti
axtarışları ilə aşılanmış əsərlərinə görə) layiq görülsə də, bundan imtina edən
Jan-Pol Sartrla dost olması, onunla məktublaşması
faktı mənim üçün təzə idi. "Vətən” Cəmiyyətinin
sədri işləyərkən Xalq yazıçısı Elçinin
Timiçin Hacıbəyli ilə Parisdə görüşdüyünü, sonralar da onunla əlaqə
saxladığını və məktublaşdığını bilirdim.
Elçin müəllim "Report.az.” saytının məlumatının
çox maraqlı olduğunu, böyük əhəmiyyət daşıdığını və həmin məktubların əldə
olunmasını tövsiyə etdikdən sonra Paskal Hacıbəyli Büşenin adresini almaq məqsədi
ilə Vüsalə İsmətqızına məktub ünvanladım. Vüsalə xanımın cavabı gecikmədi, o, Paskal Hacıbəylinin ünvanını göndərdi,
eyni zamanda yazdı ki, yaxın vaxtlarda Timuçin Hacıbəylinin xatirələri
çap olunacaq və o məktub da həmin kitabda yer alacaq.Bu xəbər məni xeyli
sevindirdi, bununla belə, xanım Paskala ünvanladığım məktubda aşağıdakıları da
qeyd etdim: "Mən Ceyhun bəyin tədqiqatçısıyam. Onun haqqında namizədlik
dissertasiyası yazmış, doktorluq dissertasiyamda da geniş bəhs etmişəm. C.
Hacıbəylinin seçilmiş əsərlərini, o cümlədən fransız dilində qələmə
aldığı "Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür" ( tərcüməçi Mirzəbala
Əmrahov) adlı memuarını nəşrə hazırlamışam və həmin kitabı bizim Elmlər
Akademiyası nəşr etdirmişdir. Ümumiyyətlə, mətbuatda C. Hacıbəyli ilə bağlı
100-dən çox məqaləm dərc olunmuşdur. Bunları deməkdə məqsədim Hacıbəyli
familiyasına olan böyük marağımın təsadüfi olmadığını bildirməkdir və
bütün bunlardan sonra Sizdən xahiş edirəm ki, əgər mümkündürsə, yuxarıda adı çəkilən
məktubun surətini mənə göndərəsiniz. Əvvəlcədən Sizə minnətdarlığımı
bildirirəm. Vüsalə xanım mənə yazmışdı ki, Siz Timuçin Hacıbəyli ilə bağlı
xatirə kitabı nəşr etdirəcəksiniz. Bu, çox əladır! Sizi bu münasibətlə təbrik
edir, təşəkkür edirəm. Şadam ki, Timuçin bəy haqqında kitab nəşr etdirirsiniz.
İnanıram ki, bu əsər böyük Hacıbəylilər nəslinin Parislə bağlı həyatının daha
yaxından tanıdılmasına qiymətli hədiyyə, mötəbər mənbə olacaqdır.”
Çox çəkmədi Parisdən - xanım
Paskaldan məktub aldım. O yazırdı :
"Sizin rəğbətli məktubunuza və Hacıbəylilər ailəsinə göstərdiyiniz marağa görə
təşəkkür edirəm.Ərim Timuçin Hacıbəylinin - Ceyhun Bəy Hacıbəylinin
oğlunun "Xatirələr”ini ilk öncə fransız dilində nəşr etdirmək layihəmiz
vardır. Şübhəsiz ki, o, atası, anası və qardaşı barədə danışır. İstəyirəm ora
illüstrasiyalar, ailə və digər fotoşəkillər, o cümlədən, Jan-Pol Sartrın
Timuçinə ünvanladığı məktubu da əlavə edim, madam ki, tam bir başlıq Timuçinin
fəlsəfə müəllimi olmuş Jan-Pol Sartra həsr olunur. Buna görə də başa düşəcəksiniz
ki, bir neçə aydan sonra nəşr olunub, sizin üçün də əlçatan olacaq bu
memuarlara görə, hələ bu məktubu özümdə saxlamalıyam. Sizi bu barədə məlumatda
saxlayacağam”.
Bu məktubdan bir müddət sonra xanım
Paskal oğlu ilə birlikdə Bakıda qonaq
olur, təəssüf ki, həmin vaxt biz onunla görüşə bilmədik. Parisə qayıtdıqdan
sonra xanım Paskaldan bir məktub da
aldım. O yazırdı: " Ötən həftə Bakıda olanda
sizinlə əlaqə saxlaya bilmədiyim üçün məni bağışlamağınızı xahiş edirəm.Bakıya
çatan kimi, sıx və bəzi dəyişikliklərə məruz qalan bir proqramla hərəkət etməli
olduq. Bizi qəbul edən tərəfə bildirmişdim ki, sizinlə görüşmək niyyətim var,
onlar da sizin iştirakınızla bir şam yeməyi təşkil etməli idilər. Bir az
planların dəyişdiyi səbəbdən, hadisələrin gedişi də dəyişdi. Buna çox təəssüf
edirəm, neyləyək, belə alındı.
Mən və oğlum Benjamin xeyli
müasirləşmiş, eyni zamanda öz simasını qoruyub saxlamış gözəl Bakını görməkdən
məmnun olduq. Biz, tələsik də olsa, Üzeyirin muzeyinə baş çəkdik və kifayət qədər
Musiqi Akademiyasında olduq. Bizi ora, maraqlı proqramdan ibarət
axşamkonsertinə dəvət etmişdilər”.
Bu günlərdə isə xanım
Paskaldan daha bir məktub aldım. O, Jan-Pol Sartrın
Ceyhun Hacıbəyliyə məktubundan əlavə, fransız yazıçısı və filosofu,ekzistensializm cərəyanının nümayəndəsi, dramaturq
və tənqidçi, sağlığında "Qərbin vicdanı" adlandırılan ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı (1957) Alber Kamünin də Timuçin bəyə ünvanlandığı məktubu göndərmişdi. Hacıbəylilər nəsli, xüsusi ilə
Ceyhun Hacıbəylinin oğlu Timuçin bəy, onun həyatı, fəaliyyəti ilə bağlı məlumatları daha da zənginləşdirəcəyini
nəzər alaraq, məktubları oxucuların diqqətinə təqdim edir və həmin məktublar da
daxil olmaqla, xanım Paskalla yazışmalarımı
təmənnasız, operativ, böyük məmnuniyyətlə
və ən əsası, yüksək peşəkarlıqla dilimizə çevirdiyinə görə, fransız dili üzrə istedadlı mütəxəssis Mirzəbala
Əmrahova minnətdarlığımı bildirirəm.
Cənab
HACIBƏYLİYƏ
Paris
7, Bak küçəsi 77
Hörmətli cənab,
Mən birisi gün İngiltərəyə yola düşürəm və ayın sonunadək Parisdə olmayacağam.
Həqiqətən mən Jan-Pol Sartra demişdim ki, "La FRANÇAİSE” həftəlik qəzeti sizə
iş verə bilər, lakin mənə elə gəlir ki, hal-hazırda nəsə alınmır. İstəsəniz,
Kombaya, cənab J.P. VİVEnin yanına gedib, ondan "La FRANÇAİSE”lə məsələnin nə
yerdə olduğunu soruşa bilərsiniz. Sizə hələ lazımi kömək edə bilmədiyimdən təəssüf
hissi keçirirəm, doğrudan da bu həmişə asan alınmır. Qayıdan kimi bu istiqamətdə
digər addımlar atacağam. Görüşənədək, ən səmimi salamlarımı qəbul etməyinizi
xahiş edirəm.
ALBER KAMÜ.
Paris, 6 yanvar 1946-cı il
Əzizim HACIBƏYLİ,
Alman dilində nəşr olunmuş əsərim barədə
danışmaq niyyətinizi mənə ünvanladığınız üçün xüsusən şad oldum. Düşünürəm ki,
məni uzun müddətdən bəri yaxşı tanıdığınız üçün fikirləri dinləyicilərə izah
etməyi başqalarından çox, siz daha yaxşı bacararsınız. Təhsiliniz, savadınız və
intellektiniz isə sizə əcnəbi düşüncələri daha dəqiq və daha aydın ifadə etmək
üstünlüyü verir .
Jan-Pol SARTR
25 noyabr
Abid Tahirli
filologiya elmləri doktoru