Oxucuların Sonya və Raskolnikov sevgisi
Həyatla kitab
arasındakı fərqi anlamaq üçün oxucuların kitabdakı Sonyanı sevib, real
həyatdakı Sonyaları daşqalaq etməsinə nəzər salmaq lazımdır. Özünü xalqın bir
nümayəndəsi saymaq da bir mədəniyyət və fikir hadisəsidir. "Məndən ötdü,
qardaşıma dəydi” zehniyyəti ilə yaşamaq bizi ancaq uçuruma apara bilər.
İnsanlıq sənə yad olan insanların uğuruna sevinmək, sənə yad insanların
itkisinə kədərlənməkdir. İngilis şairi Con Donnun Heminqueyin "Əcəl zəngi”
əsərinin əvvəlində epiqraf kimi verilən bu sözləri məhz bu məqamda xatırlayaq:
"Elə bir insan yoxdur ki, Ada kimi tək-tənha dayanıb dursun: hər insan Qitənin
bir parçası, Qurunun bir parçasıdır; Dalğalar sahildə dikələn Qayanı qoparıb
dənizə aparsa, sahilin bir guşəsini qoynuna alsa, sənin, ya sənin Dostunun
Qəsrini uçurub dağıtsa, Avropa kiçilər; hər insanın ölümü də eləcə, mənim
ömrümü qısaldır, çünki mən Bəşəriyyətlə vəhdətdəyəm, ona görə kilsə
zənginin harayını eşitsən, heç vaxt
soruşma ki, kimdir dünyadan köçən? Sənsən dünyadan köçən”.
Nicat Həşimzadə
Biz dünya insanları ilə vəhdət halında yaşayırıq. Hər birimizin
taleyi biri-birimizdən asılıdır. Məsələdən çox da uzaqlaşmadan Dostoyevskinin
"Cinayət və cəza” əsəri haqqında danışaq. Əsərin əsas qayəsi bundan ibarətdir
ki, etdiyimiz cinayətlərə görə hüquqi cəzadan başqa mənəvi cəza da var, hüquqi
cəza bitsə də mənəvi işgəncə heç zaman bitmir, daim bizi təqib edir, əzab
yaşadır. Nabokov haqlı olaraq yazır ki, Dostoyevskinin bütün qəhrəmanları xəstədirlər
və bütün qəhrəmanların xəstə olması oxucunu yorur. Əsərin ən bədbəxt obrazı
Raskolnikovdur. O qədər sadəlövhdür ki, bir insanı məhv etməklə bütün insanları
xilas edə biləcəyini düşünür. Özünü Napoleonla müqayisə edir. Əslində,
Napoleonun həyatını oğurlamağa çalışır. İlk baxışdan bizə elə gəlir ki,
Raskolnikov təhsilini davam etdirmək üçün pul əldə etmək istəyir. Ancaq
Raskolnikov həm də çox iddialı idi. İnsan öz iddiaları ilə imkanları arasındakı
sərhədləri dəqiq müəyyən edə bilməyəndə özünü məhv edir, məğlubiyyətə düçar
edir. İddia heç bir halda boş həvəsə, ehtirasa əsaslanmamalıdır. İddianın
beyində konkret hədəfləri olmalıdır. Raskolnikovun zehniyyətinə görə insanlar
iki qrupa bölünür: adi adamlar və ali adamlar. Raskolnikov düşünür ki, adi
adamların ali adamlara əbədi borcu var və bu məqamda Raskolnikov borclu qismində
görünmək istəmir, öz adiliyi ilə barışmır.
Raskolnikov özünü tanıya bilmişdimi? Yoxsa özü haqqında sadəcə illüziyalar
uydurmuşdu? Mən əsəri oxuyarkən düşünürdüm ki, Raskolnikovun əzabları elə
Dostoyevskinin həyatında yaşadığı iztirablardır. Dostoyevski bu romanı
borcların içində itib-batdığı bir zamanda yazıb. Görəsən, Dostoyevski də
borclarını ödəmək üçün kimisə qətlə yetirməyi, oğurluq etməyi düşünmüşdümü? Mən
qətl törətmərəm, oğurluq etmərəm sözlərini demək çox asandır. Ancaq bir dəqiqəlik
dəhşətli emosiyalar insanı çox şeylərə vadar edə bilər. İnsan hər an özünə
cavabdeh ola bilmir, əsəbi- emosional anlarında özünə cavabdehlik məsuliyyətini
itirir. Borc sahiblərinə demişdi ki, əgər
həbs olunsam romanı bitirə bilməyəcəm, romanı bitirə bilməsəm, borclarımı da
qaytara bilməyəcəm. Sonradan ailə quracağı Anna öz köməyi ilə Dostoyevskini
xilas edir. Nəşriyyat direktorları, borc sahibləri, ədəbiyyat quldarları
Dostoyevkidə Raskolnikova çevrilmə
potensialı yaratmışdılar.
Raskolnikov müharibədə minlərlə insanları öldürənlərin günahsız
qaldığını düşünərək sələmçi qarını öldürmək qərarına gəlir. Raskolnikov həyatının
elə bir məqamına gəlmişdi ki, ədalət haqqındakı pafoslu sözlərə inamını
itirmişdi. O, düşünür: "Böyük hakimiyyət sahiblərini kim cəzalandıracaq, ədalətmi?”
Ən böyük ədalətin güc olduğu qənaətinə gələn Raskolnikov eqoizmə qapılır, qəti
qərar verir, sələmçini və şahidi öldürür. Bu, son idi, ya başlanğıc? Əslində,
daxili həyəcanlar, nəhayətsiz suallar, intəhasız işgəncələr indi başlayırdı.
Raskolnikov diqqətləri öz üzərinə çəkə bilmişdi. Elə bunu istəmirdimi? Məşhurluq,
şöhrət haqqında düşünmürdümü? Özünü Napoleonla müqayisə etmirdimi? Raskolnikov qəddar idimi? Əgər qəddar idisə Marmeladovun əzablarına
görə niyə narahat olur, Sonyaya niyə yazığı gəlir? Kim daha çox yazıq idi?
Raslonikov arzuladığı diqqəti cəlb etsə də, indi daha çox narahat olurdu, xəstəliyi
də ağırlaşmışdı. Danışdığı, görüşdüyü, otağına gələn hər adamın gözlərində bu
suala cavab axtarırdı: "O, mənim qatil olduğumu
bilirmi?”
Raskolnikov Sonyanın qarşısında diz çökərkən deyir: "Mən sizə təzim
etmədim, insanların çəkdiyi iztirablara təzim etdim”.
Bu sözlər indi bizim üçün – XXI əsr insanları üçün həddən artıq
dramatik səslənir. Bu məsələyə görə Dostoyevskini qınamaq olmaz. Klassik ədəbiyyatın
əsas prinsiplərindən biri də insanları təəccübləndirmək, onları heyrətləndirəcək
səhnələr yaratmaq idi. Müasir dünyanın insanlarısa belə təsvirlərə təəccüblənmir. "Cinayət və cəza”
romanını oxuyarkən gəldiyim qənaəti bir cümlə ilə belə ifadə edirəm. "Həyatımızı elə yaşayaq ki, ağır vicdan
mühakiməsi ilə üzləşməyək”Nicat Həşimzadə