O, sənətindən həzz alan aktrisa idi - Fotolar
"Sofa Bəsirzadə milli teatr və kino sənətimizin inkişafında xüsusi
xidmətləri olan aktrisalardandır. O, səhnədə bir-iki cümləsi olan personajlar
da, xarakterik dramatik rollar da yaradıb, baş qəhrəman obrazlarında da
bacarığını sınayıb. Aktrisanın daxili imkanlarının zənginliyi bu rolları
özününküləşdirmək imkanı verirdi”. Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram
Teatrında görkəmli teatr və kino xadimi, Xalq artisti Sofa Bəsirzadənin 100
illiyinə həsr edilmiş tədbirdə səslənən bu sözlər aktrisanın oynadığı rolların
incəsənət tariximizdə əbədi qalacağından xəbər verdi.
İştirakçılar aktrisanın həyat və yaradıcılığının
əks olunduğu fotosərgi, ömür yolundan bəhs edən videoçarx vasitəsilə uzun və
zəhmətkeş bir həyat yolunun şahidi oldular. Bu fotolarda Sofa Bəsirzadə Sevər, Gülgün, Tanya, Gülsabah, Gülnisə, Məryəm, Tamara, Tatyana... idi.
62 ildən çox səhnədə
Kazan quberniyasının Çukan kəndində doğulan Sofa
Bəsirzadə iki yaşında olanda ailəsi ilə Bakıya
köçüb. O, Bakıda Azərbaycan dilini mükəmməl öyrənib. Bakıdakı 3
saylı beynəlmiləl məktəbdə ibtidai təhsil alıb. Sonra 134 saylı məktəbdə orta
təhsilə yiyələnib. Yuxarı siniflərdə oxuyanda dram dərnəyinə üzv olub. 1936-cı ildə Mirzə Fətəli Axundzadə adına Bakı Teatr
Məktəbinə qəbul olunan sənətkar Akademik Milli Dram Teatrının tamaşalarında
kütləvi səhnələrdə, epizodik rollarda çıxış edib. Üçüncü kursda tələbə-aktrisa
kimi teatrın aktyor truppasına qəbul olunub. Ümumilikdə 100-dən çox tamaşada
müxtəlif obrazların ifaçısı kimi tanınıb. Hamısı da bir-birinə
bənzəməyən, müxtəlif xarakterli rollar idi. Onun qəhrəmanları bəzən sakit
təbiətli, bəzən məğrur və öz əqidəsinə sədaqətli, bəzən isə mənfi xarakterli
qadınlar olurdu. Rollarını sadalamaqla qurtaran deyil.
Aktrisanın əsil
soyadı Vəzirova olsa da, atasının nəsil şəcərəsinə görə səhnəyə ilk
addımlarından tamaşaçılar arasında "Bəsirzadə" kimi tanınıb. Bəzi
proqram və afişalarda adı "Sofya" kimi də yazılıb. Teatr
kollektivində ona "Sofa xanım" deyə müraciət ediblər.
Sofa xanım dərin, psixoloji obrazları məharətlə ifa edən aktrisa idi. Həm
qəhrəmanlıq, həm məişət, həm də mənfi-emosional rolları bütün incə çalarları
ilə təqdim edən və sözün əsl mənasında klassik aktyor nəslinə sadiq qalan bir
sənətkar idi. Aktrisa səhnədə bir-iki cümləsi olan
personajlar da ifa edib, xarakterik dramatik obrazlar da oynayıb, sevgili
qəhrəmanlar obrazlarında da bacarığını sınayıb. Bu surətlərin dramatiki də
olub, faciəvi ruhlusu da. Əsas odur ki, aktrisanın daxili imkanlarının
zənginliyi müxtəlif səpkili rolların ifası üçün yararlı idi. Sofa xanım teatr
səhnəsində 62 ildən çox çalışıb. Səhnə görkəminin təravəti həmişə göz oxşayıb,
çevik plastikası tamaşaçıda heyranlıq doğurub. Aktrisanın oynadığı Anna
Dmitriyevna ("Canlı meyit", Lev Tolstoy), Fedra ("Dəlilər",
Lope de Veqa), Səadət xanım ("Unuda bilmirəm", İlyas Əfəndiyev),
Nihal ("Qəribə adam", Nazim Hikmət), Aliyə ("Təhminə və Zaur",
Anar), Mariya Xosefa ("Dişi canavar", Federiko Qarsiya Lorka), Dayə
("Medeya", Jan Anuy), Aybəniz ("Cavanşir", Mehdi Hüseyn),
Peyanira ("Mehmanxana sahibəsi", Karlo Haldoni), Esrelya
("Sevilya ulduzu", Lope de Veqa) tamaşaçıları dönə-dönə teatra qaytaran
rollar idi. Onun rolları ifadə vasitələrinin zənginliyi baxımından seçilir.
Sofa Bəsirzadə ondan artıq bədii filmə
çəkilib. Aktrisanın kino qəhrəmanları da müxtəlif xarakterli obrazlardır.
Məsələn, "Şərikli çörək” filmində Roza rolunda oynayır. Müharibə dövründə
Bakının məhəllələrinin birində yaşayan bu qadın filmin ağrılı motivinə bir
yüngüllük gətirir. Həyətdə toyuq saxlayır, bu barədə xəbər tutan "upravdom”
Paşa Balayeviçlə Rozanın qarşılaşdığı epizoddakı maraqlı dialoq filmə bir
komizm gətirir. "Upravdom”un "gələrsən kontora, danışarıq” deyə ona müraciət
etməsi epizodu indi dillərdə dolaşan məşhur ifadədir. "Yol əhvalatı” filmində
isə Sofa xanım oğlanın nənəsi Sona obrazını yaradıb. Bu komediya filmində onun
qəhrəmanı yaşlı qadın olsa da, çevikdir. "Anlamaq istəyirəm”, "Avqust gələndə”,
"Bizim Cəbiş müəllim”, "Dədə Qorqud”, "İstintaq davam edir”, "Dəli Kür”, "Qara
daşlar”, "Romeo mənim qonşumdur” və digər filmlərdə də o, maraqlı qadın rolları
yaradıb. Sofa xanım bu obrazların daxili dünyasını aça bilir, cəmiyyətdə
qadının rolunu qəhrəmanları vasitəsilə təqdim edirdi. Sofa xanım sənətindən həzz alan aktrisa idi.
O eyni gündə həm filmə çəkilir, həm də səhnədə çıxış edirdi.
«Bir gün gələn bir gün getməlidir»
Aktrisanin iki oğlu -
Camal və Kamal da uşaqlıqdan teatra həvəs göstəriblər. Ataları onları teatrın
əksər tamaşalarına aparar, xüsusən analarının oynadığı tamaşalarda qabaq
cərgədə oturar, səslərini belə çıxarmadan səhnədə baş verənlərə baxardılar.
Böyük oglu Camalın xatirəsindən: "Anam təsadüfən aktrisa olub. İllər keçdikcə
sənətinə olan məhəbbəti onu Akademik Milli Dram Teatrına gətirib çıxarır. Daha
sonralar isə xalq artisti Amaliya Pənahova tərəfindən Bələdiyyə Teatrına dəvət
olunur. Sənətçilərdən rəhmətlik Məhluqə Sadıqova, Mirvari Novruzova ilə yaxın
rəfiqə idi. Atam Soltan Vəzirov daxili işlər orqanlarında çalışırdı. Anamla
atamın ailə həyatı sevgi üzərində qurulmuşdu. Bir-birilərini çox sevirdilər.
Heç vaxt atam anamın aktrisa olmasından narazı olmayıb. Atam 1971-ci ildə qəflətən
vəfat edib. Onun ölümündən sonra anam tez-tez «məni atanızın yanında dəfn
edərsiniz» deyirdi. Anam dinə etiqad edərdi. Namaz qılıb, oruc tutardı. Kəbəni
ziyarət etmişdi. Yadıma gəlir, anamın balaca, çox gözəl bir yastığı var idi.
Qastrollara gedəndə o yastığı özü ilə aparır, yalnız o yastıqla dincələ
bilirdi. Bir gün bağa gedəndə yastığı yadından çıxıb evdə qalmışdı. Mənə zəng
vurub dedi ki, yastığımı gətir. Bibim Gülşən, demək olar ki, bütün günü bizdə
olardı. O, anamı çox istəyirdi. Onlar saatlarla söhbət edər,
danışıb-gülərdilər. Vaxtın necə gəlib keçdiyini bilməzdilər. Anam hardan
biləydi ki, ömür vəfa etməyəcək. O, ömrünün sonuna qədər tamaşalarda oynadı.
Anamın çəkildiyi «Romeo mənim qonşumdur», «Yeni horizont», «Şərikli çörək»,
«Yol əhvalatı» və digər filmlər indi də televiziya ilə yayımlanır”.
Kiçik oğlu Kamalın da xatirələri maraqlıdır: "Anam həm də
çox səliqəli insan idi. Təmizliyə riayət etməyi sevərdi. Bir gün anam mədəsində
ağrılar hiss etdi. Onun ağrıları gücləndi. Təcili yardım çağırdıq. Həkim mənə
anamın xəstəliyinin ağır olduğunu, çox yaşamayacağını söylədi və məsləhət gördü
ki, o, sanatoriyada dincəlsin. O, bir neçə müddət sanatoriyada istirahətdə
oldu. 1999-cu il dekabrın 31-i. Anam yataqdadır. Hamımız onun ətrafına
toplaşmışdıq. Anam öləcəyini duymuşdu. Amma yenə bizə görə gözlərindəki sevinci
«söndürmürdü». O yenə danışır, zarafat edirdi. Ölümdən qorxmurdu. «Bir gün
gələn bir gün getməlidir» deyirdi. O, 2000-ci il yanvarın 4-də gözlərini əbədi
olaraq yumdu. Anamın Fəxri Xiyabanda dəfn edilməsi üçün yer ayırmışdılar. Ancaq
öz vəsiyyətinə əməl edərək, onu atamın yanında dəfn etdik”.
Biz
indi də Sofa deyəndə...
Xalq artisti Ağakişi Kazımov deyir ki, o, Akademik Milli Dram Teatrına işləməyə gələndə Sofa
Bəsirzadə teatrın aparıcı aktrisalarından biri idi: «Bütün cavan rolları Sofa
oynayırdı. Sənətini hədsiz sevirdi. Onun çox gözəl xasiyyəti var idi. Özü də
tatar olduğundan Mərziyə Davudova ilə dostluq edirdi. Onları səmimi münasibət
birləşdirirdi. Mərziyə həmişə zarafatla deyirdi ki, əgər Sofanın işə nə vaxt
gəldiyini bilmək istəyirsinizsə, məndən soruşun: "Çünki o, evdən çıxandan işə
gələnə qədər deyib-gülən səsi yol boyu eşidilir». Sofa olan yerdə gülüş, sevinc
olardı. Onun maraqlı və məzəli söhbətləri indiyə
qədər də çoxunun yaddaşındadır. Yadımdadır, qastrollara gedəndə o, çox
gözəl yeməklər bişirər, hamını bir süfrə ətrafına yığardı. Sofanın mehriban
ailəsi vardı. İki oğlu, həyat yoldaşı da tez-tez teatra gələrdilər. Onlar
ailəvi incəsənəti sevən insanlar idilər”.
S.Bəsirzadə Ağakişi Kazımovun quruluş verdiyi bir çox tamaşalarda
oynayıb. «Billur sarayda» tamaşasındakı rolu çox gözəl alındı” - deyə rejissor
xatırlayır: "Belə rahat işlədiyim aktrisa çox az olub. Tapşırığı verirdim, o da
həll edirdi – o bu barədə qəhrəman idi. Sofa bütün rollarını çox rahat oynayır
və yaradırdı. Onun yunan əsəri "Gözəllik və sevgi adası”ndakı faciəli rolu
həmişə yadımdadır. O bu rolu oynayanda «görəsən necə alınacaq» - deyə biz
narahatlıq keçirirdik. Ancaq Sofa bu rolu çox təsirli oynadı. O, çox istedadlı
aktrisa idi. Həmçinin sadə, gülərüz olan bu xanım heç vaxt münaqişəni sevmirdi.
Onu sevən insanlar rollarına baxanda da aktrisanın bu nikbin xüsusiyyətlərini
yadda saxlayırdılar. Onun iştirak etdiyi
tamaşalara gələnlər "biz məhz Sofa xanıma görə gəlmişik” deyirdilər. Məncə,
aktrisa üçün bundan böyük xoşbəxtlik ola bilməzdi. Buna görə də Sofa özünü xoşbəxt
aktrisa hesab edirdi.Sofa olduqca
səmimi, qayğıkeş, insanları qarşılıq gözləmədən sevən insan idi”. Biz
indi də Sofa deyəndə gözlərimiz önündə gülərüz, mehriban, səmimi xanım
canlanır».
Sofa Bəsirzadə ömrünün son illərində
Amaliya Pənahovanın dəvəti ilə Bakı
Bələdiyyə Teatrındaçalışıb. O, bu səhnədə də
gənclərə yol göstərən ağbirçək, həmkarlarına şərik olan həmdərd olub.
"O sadə, səmimi, gülərüz və xalqın
sevimlisi kimi yaddaşlarda qaldı” - bu gün Sofa Bəsirzadə haqqında eşidilən bu
sözləri isə hər sənət adamı haqqında səsləndirmirlər.
Təranə Məhərrəmova