Nisbi mütləq, yoxsa rəngli kölgələr?

10.01.18 15:30 882

Mütləq varlıq nisbi düşüncə keyfiyyətləri ilə idrak edilə bilməz. Bunu anladıqları üçün o mütləqi dərk etmək yox, ona inanmaq gərəkdiyini deyiblər. Halbuki, inanmaq və yaxud da dini dillə konkretləşdirsək, iman özü də nisbidir. Bəlkə elə iman edilənin özü də nisbidir?! Ancaq görünən odur ki, idrakı nisbidən mütləqə çevirmək əvəzinə, idrak ediləni mütləqdən nisbiyə çeviriblər. Bəli, deyirlər "O, mütləqdir". Lakin o mütləqi hər gün doğurub, hər gün öldürürlər. Bir mütləq min bir nisbiyə bölünüb. Vahid yaradıcı yaratdıqlarının sayı qədər sifətlərə malikdir. İnanclar bir-birinə dost da olsalar, düşmən də olsalar, inandıqları və "mütləq" adını verdikləri şey hər kəs və ya hər qövm üçün nisbiyyət dərəcəsində aydındır. Dediyimiz kimi, nisbi mütləqləşməlidir, mütləq nisbiləşməməlidir.

Mərhum ustadımız Şeyx Müzəffər əfəndi buyururdu: "Allah Allahla dərk olunar". Nə deməkdir bu? Məsələ burasındadır ki, bir şey olmadan bir şey dərk edilə bilməz. Bu "olmaq" həmin şeyə çevrilmək anlamındadır. Bədbəxt olmayınca, bədbəxtin halını və ya xoşbəxt olmayınca, xoşbəxtin halını anlamaq mümkün deyil. Bunu sadəcə, təsəvvür etmək və ya ən yaxşı halda ona sayğı duymaq mümkündür. Mütləqə münasibət də belədir və hələ ki, bundan daha irəli gedə bilmir.

Hər şey nisbiyyətə təhkim olunduğu üçün dünya fani oldu. Əbədilik mütləqdə, fanilik nisbətdədir. Nisbilik xilqətdən çox güclüdür. Onun üçün mücadilə verməyə dəyməz. O, zatən vardır. Fanilik nisbi olmasına rəğmən, bilinən yeganə mütləqlik anlayışıdır. Məsələn, ölüm. Ölüm saxtakar bir hakimdir. Hələlik onun üstünə çıxan, onun taxtını devirən bir qəhrəmanlıq icad edilməyib. Ölümü öldürən qəhrəmanların hekayəsi də nisbi düşüncədir. Yəni, məsələn Həllac Mənsur kimin üçünsə Allahın təcəllası, kimin üçünsə, İslam xilafətini parçalamaq istəyən bir İran casusudur. Niyə? Çünki düşüncələr yaradılış etibarilə nisbidir. Nisbiyyətə qarşı savaşan yaradılışa qarşı savaşır. Ancaq görəsən, yaradılışa qarşı savaşmaq yaradana qarşı savaşmaq anlamınamı gəlir? Əgər belədirsə, onda insan nə ilə və niyə mübarizə aparır? O zaman şeytan da haqdır. O zaman heç bir təlimə, heç bir səmavi və ya qeyri-səmavi kitaba da ehtiyac yoxdur. Bax, elə ən dərin və ədalətsiz nisbiyyət də buradan başlayır. Başqa bir düşüncənin haqq bildiyini nahaq, nahaq bildiyini haqq bilmək eyni zamanda, o başqa düşüncə sahibinə də aiddir. Problem ondadır ki, iki tərəfin ikisi də düşünür və ikisinin də düşüncəsi özünə görə haqdır, yəni mütləqdir. Halbuki haqq olan, mütləq olan birdir, iki deyil. Bu "bir"lər, "iki"lər say mənası daşımır. Bəzən milyonlar bir rəqəmi ola bilər və ya əksinə. Necə ki, bütün inanclarda Tanrı birdir, ancaq hər inancın Tanrısı başqadır. Hətta bu tanrılar bir-biriləri ilə güləşir, qalib gələni, məğlub olanı olur. Hətta və hətta iş o yerə çatıb ki, ərəb dilindəki "Allah"a türk dilində "Tanrı" demək küfr sayılır. İnsanlar anlamırlar ki, Allah yolunda insan öldürmək elə Allahı öldürməkdir!

Yuxarıda qeyd etdik ki, nisbilik əbədi olanı faniyə çevirib. Həqiqətən də nə deməkdir bu? Bu, bir heçlikdir, susqunluqdur, heyrətə belə səbəb olmayacaq qədər anlamsız müəmmadır. Dünya səhnəsində nə baş verirsə versin, mütləq şəkildə nisbidir və keçicidir. Heç nə qalmır, bütün gülənlər bir gün ağlayır, bütün ağlayanlar bir gün gülür. Bu nəticələrin özü də boşdur, çünki onlar da fanidir. Heç nə demək, gedişatı heç bir sözlə ifadə etmək mümkün deyil. Olanlar qarşısında yalnız əli qoynunda susmaq mümkün ola bilərdi, əgər susmağın özü də bir çıxış yolu olsaydı... Etibar və etimad ediləsi heç kim, heç nə, ən xırda bir detalı, ən kiçik və əhəmiyyətli görünəcək bir nəsnəni belə müəyyənlik dərəcəsinə çatdıracaq heç bir nəzəriyyə, heç bir ruhani və ya elmi cərəyan mövcud deyil bu dünyada. Deyilənlər, yazılanlar hamısı faniliyin bir düyməsi ilə çoxluğun yaddaşından silinib gedir. Azlıq isə aciz, qısa və zorla tutulan bir yaddaşa sahibdir. İnsanlar bəlkə də dahilərə ona görə daş heykəllər ucaldıblar ki, faniliyə qarşı dirənsinlər. Ancaq unudublar ki, faninin rüzgarı təbiətin rüzgarına bənzəməz. O, daşların üzərindən əsmir ki, onları yıxa bilsin. Fanilik zehinlərdəki əbədiliyin qatilidir.

Sonsuza qədər sevmək sadəcə, bir iddiadır. Əbədi sevgiliyə sahib olanlar bu əbədiliyin üstündən çox fani rüzgarlar əsdiriblər. Bütün toxunulmazlar bir gün ayaqlar altında qalıb. Nisbiliyin əli hara çatırsa, oranı faniyə çevirir. Çünki nisbilik həm də bir xaosdur. Mütləqilik isə kosmosdur. Kosmos heç zaman xaosa nüfuz etməyib. Ancaq xaosun işi hər zaman kosmosa hücum etmək olub. Əcəba, yaradılışdan dağıdılışa gedən yol hansı əsasla və hansı məntiqlə geri işləyəcək və təkrar yaradılışa qayıdış mümkün olacaq? Mütləqi dağıdanlar hansı haqla mütləqə çağırış edirlər? Bəlkə elə buna görə mələklərin içində ən çox ibadət edən şeytan özü olmuşdur? Xaosun müəllifi o deyilmi? Göylərin əksini Yerdən silən və Yerdə bambaşqa bir səhnə yaradan xaos deyilmi? "İnsan Allahın kölgəsidir" kimi mənalı ifadəni "hökmdar Allahın kölgəsidir" olaraq dəyişdilər. İkinci ifadənin məzmunu və hədəfi məlumdur. Hakimiyyətə qarşı çıxan Allaha qarşı çıxmış sayılır. O hakim zalım olsa belə. Hüseynin qanını Kərbəlanın qumlarına səpənlər də eyni sözü demədilərmi? Bu gün Hüseyni təmsil edənlər yenə də həmin işi görmürlərmi? Qurani-Kərimin o məşhur ayəsinə siyasi əlbisə geyindirib insanı deyil, insanlara dünyəvi hökmranlıq edənləri "Allahın kölgəsi" adlandıranlar başqa təfsirə izn vermədilər. Halbuki, birinci ifadə tamamilə başqa mənaları ifadə edir. İnsan Allahın kölgəsi, yəni Onun varlığının birə-bir təkrarıdır. Yuxarıda dedik ki, kosmosun əksini Yer üzərindən silməyə çalışır xaos. Kosmosun ən qüdrətli inikası insandır! Buludlar okeanda əks olunduğu kimi, Allah da insanda əks olunur. Kölgə sadəcə, bir görüntü deyil, eyni zamanda hərəkətdir, hədəfdir, nəticədir. Kölgə o zaman itir ki, işıq yox olur. Xaotik düşüncə məhz həmin işığı yox etməklə mütləqin kölgəsini yox etmiş olur. O işığı bərpa edənlər isə, həmin qəhrəman savaşçılardır ki, yaradanla deyil, Onun savaşmaq üçün xəlq etdiyi yaradılışla savaşırlar. Yaradılış isə dediyimiz kimi, xaosa, yəni nisbiyyətə, dolayısı ilə faniliyə meyllidir. "Görünmək istədim, insanı yaratdım"ın mənası burada açılır. Əslində bu, açıqdır, onu düyünə salan, mütləq birliyi nisbi çoxluğa çevirən, nəticədə əbədi olan hər şeyi faniyə çevirən həmin xaotik düşüncədir.

"Kölgə" isə burada sadəcə, bir bənzətmədir. Ancaq bu bənzətmədən sui-istifadə edib onu spekulyasiya etdilər. Kölgənin rəngsiz, səssiz və əsas olmadığını metafora kimi istifadə edənlər Allahın təcəllasını yox saydılar və ya zəif, poetik bir şişirtmə hesab etdilər – özü də məqsədli və düşünülmüş şəkildə. Təcəlla isə, mütləq gerçəkliyin hələ ki, məlum olan və az-çox idrak edilən yeganə göstəricisidir. Əslində isə təcəlla idrak və iman qatlarının fövqündə bir şeydir. İdrak elmə, iman dinə racedir. Təcəllanın mövcudiyyəti isə üçüncü bir anlayışa - eşqə söykənir. Eşq özü anlayış deyil. Hətta onun adı belə "eşq" deyil. Bu söz sadəcə, mümkün və ən yaxın ifadə tərzidir. Təcəlla haqqın özünü belə yox edir. Çünki haqqın müqabilində nahaq var. Bunlar ikilikdir. Təcəlla isə ayırıcı deyil, birləşdiricidir. Və yaxud da yoxedicidir. Çünki haqla batil birləşməz. Təcəlla haqqın qələbəsi olsa da haqqı təmsil etmir. Çünki burada təmsil yoxdur, gerçəklik var. Qoca Şərqin şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət kimi formalaşdırdığı məzmun və keyfiyyətlər arasında məhz ayrılıq, təmsil, qovuşma və yox olub özləşmə və yaxud da özləşib yox olma prinsipləri mövcuddur. Mütləqin başlanğıcı ayrılıqdan, ortası qovuşmaqdan, axırı isə yox olmaqdan ibarətdir. Ancaq bu yoxluq yeni varlıqlara pəncərə açır ki, bunun da adı "Həqiqət"dir. Həqiqət kölgənin rəngli halıdır. Bu elə bir kölgədir ki, işıqla qaranlıqla əlaqəsi yoxdur. Yəni xaos, dolayısı ilə fəna və nisbiyyət burada işləmir. Burada ruhaniyyət da yoxdur. Çünki ruhaniyyətin varlığı maddiyatın varlığına bağlıdır. Maddi dünyanın ruhani aləmlə ayrılığı ucbatından kəsrət, nisbiyyət və xaos yaranıb. Kainat isə hər zaman bir nizama möhtacdır. Məkan birdir, ancaq hər zamanın öz nizamı vardır. Bu nizam eşqin yaratdığı ehtiyac sahiblərinin qibləsidir. Kosmosa, yəni mütləqə aşiq olanlar mütləqin təcəllasını, daha həqiqi ifadə etsək, daşıyıcısını, daha damütləq ifadə etsək, özünü axtaranlardır - həm Haqqın özünü, həm də elə özü özünü. Çünki, ustad Cavid Mürtəzaoğlu demişkən, cümlə məxluq Həqqdir, ey talibi-məna olan.

Şah Xətai "mehman canlar, bizə səfa gəldiniz" deyərkən, məhz elə bu vəhdəti, daha doğrusu, vəhdəti-mövcudu qəsd edirdi. Canlar bizə mehman olur, ancaq bu canların özü də mehmandır. Mehmanlar bizə mehmanlıq edir. Yəni, təcəllalar təcəlla edir. Tanrı zərrələrə dönür və hər zərrə bir vücudda yenidən bütövləşir və yenidən günəşə çevrilir. Seyid Nəsimi də "zərrə mənəm, günəş mənəm" deyərkən bunu qəsd edirdi. Tanrını öz idrakında mütləqdən nisbiyə çevirən insan həmin idrakını mütləqə çevirərək, kəsrətə döndərdiyi Tanrını yenidən mütləqə çevirir. Çünki, Tanrı ən böyük mənada düşüncədən ibarətdir və olayların mərkəzində insan dayanır. İnsandan başqa heç bir canlıya hər hansı bir müraciət edilməyib. Əgər insan düşüncəsi xaosdan və nisbilikdən qurtulmasa, mütləq və hər şeyə qadir olan Allahın varlığı heç bir işə yaramayacaq və necə ki, yaramır. Tökülən qanların, tapdalanan vicdanların, cəhalətin və səfalətin qarşısında susan bir Tanrı var. Hətta belə bir Tanrı sanki yoxdur. Niyə? Çünki axan qanın da, tapdalanan vicdanın da, cəhalətin də, səfalətin ünvanı və sahibi yenə də insandır. Tanrı səssiz-səmirsiz ərzin və səmavatın kürsüsü başında oturmuşdu. Onu yada salan, Onun yoxluğunu varlığa çevirən insan oldu. İndi yenə də Onu öz idrakında, öz qəlbində mütləqə çevirəcək olan, Onu nisbi və xaotik inanclar meydanından xilas edib yenə də sözsüz, təbii axarlı və eşqin əsl adını açıqlayacaq olan gerçək Tanrı edəcək insandır, insan!

Həqiqətin varlığı çoxluğun fərqliliyindən imtina etməklə qəbulu mümkün olan bir şeydir. Əks təqdirdə sən də hamı kimi bir cəbhəyə mənsub olacaqsan. Varlıq deyilən nisbiyyətin çığır-bağırı qarşısında, yoxluq deyilən mütləqin səssizliyi, aşiqlərin tərcih etdiyi bir şeydir. Sirrə qədəm basmağın səbəbi də səssizlikdir. Səssizlik sirdən yaranmayıb, sirr səssizlikdən yaranıb. Susduqları üçün sirr olublar. Yoxsa susacaq bir sirrə sahib deyillər. Əgər danışsalar, bölünəcəklər, ifadə ediləcək şey mütləq iddia məqamına keçəcək. Bu yaxında gözləmədiyim yerdən eşidib heyrətə qərq olduğum bir rəvayət düşdü yadıma. Nəql olunur ki, bir gün İmam Həsənül Müctəba at belində bir səhradan keçərkən, Qeys ibn Müləvvəhi görür. Bu, həmin məşhur Məcnun idi. Arif olan İmam, Qeysdən soruşur:" Ey Müləvvəhin oğlu, səncə Müaviyə həqdir, yoxsa mən?" Məcnun cavab verir: "Ey Əlinin oğlu, nə Müaviyə həqdir, nə də sən. Leyli Həqdir!" İndi buradan hansı nəticə hasil olur? Məcnun kimdir? Aşiq. Leyli kimdir? Haqq! Haqq aşiqliyi nədir? Bu sualın isə bir cavabı var: "Təcəlla!"

Təcəlla isə özüdür, görünməyən mütləqin görünən nisbiyyət üzərindəki qələbəsidir. Ancaq bu qələbəni Allah qazanmır, insan qazanır. İnsandır öz içində mücadilə verib, Haqqı tapan.

P.S. "Tapmaq" məsdəri burada eyham adına işlənmişdir. Çünki bizdən fərqli olaraq, Anadolu türkcəsində "tapmaq" tapınmaq, yəni iman gətirmək anlamındadır. Biz də elə hər iki türkcədən sui-istifadə edərək, belə bir təxribata əl atdıq. Çünki artıq yetər! Yetər, insan oğlunun tapmadığı, yəni bulmadığı, daha doğrusu, görmədiyi Allaha tapındığı! İman eşqə dönməyincə, Tanrı gözə görünməyəcək!

Fəxrəddin Salim