Nəsiminin əsərlərindəki dialektizmlərin bəzi türk dilləri ilə müqayisəsi
Azərbaycan Respublikasının
prezidenti cənab İlham Əliyevin 2019-cu ili Nəsimi ili elan etməsi olduqca
təqdirəlayiq haldır, alqışlanandır, böyük Nəsimi bədii irsinə tükənməz
məhəbbətin ifadəsidir. Q.Məmmədova öz kitabında cənab prezidentin nitqindən
aşağıdakı sitatı gətirərək qeyd edir: "XIV-XV əsrlərdə yaşayıb yaradan Nəsimi
ana dilində ilk dəfə olaraq ictimai-fəlsəfi qəzəl nümunələri yaradaraq, ictimai
və fəlsəfi fikir tarixində inqilab etmişdir. Bu tarixi xidməti ilə Nəsimi
Azərbaycanda ictimai fikrin yeni istiqamətdə inkişafına mühüm təsir etmişdir.
Digər bir tərəfdən isə Nəsimi bununla Azərbaycan dilinin cəmiyyət, təbiət və
təfəkkürün bütün sahələrində fəal mövqeyini bir daha nümayiş etdirərək onun həm
də gözəl lirik duyğuları əks etdirə bilmək qüdrətini sübuta yetirmişdir. Nəsimi
yaradıcılığı Azərbaycan tarixinin gərgin və ziddiyyətli dövrünə təsadüf
etmişdir. Dilin hər hansı bir xalqın tarixini özündə əks etdirə bilmək
qüdrətinə malik olduğunu artıq tarix dəfələrlə təsdiq etmişdir. Məhz bu
cəhətdən Nəsiminin dili bir növ tarixin özünün real mənzərəsini canlandırır”.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətində göstərilir ki, siyək sözü Lənkəran rayon şivəsində isə sisək fonetik variantında həşərat növü, pıspısı anlamımı bildirir. Qədim sinək sözü Kərkük dialektində də milçək anlayışı verir: Onlardan göstərə billəm, çibin, milçək, və ya sırsız, qarınca, əqrəb, bit...
Sinək sözü Türkiyə türkcəsində sinek, türkmən türkcəsində siɳek şəklində işlənir. Ümumtürk dillərində bu sözün qarşılıqlı inteqrasiyası daha çox özünü çibin sözündə göstərir. Belə ki, bu leksik vahid Azərbaycan türkcəsində çibin, başqırd türkcəsində sivin, qazax türkcəsində şıvın, qırğız türkcəsində çımın, tatar tükcəsində çivin, uyğur türkcəsində çivin fonetik variantlarında çıxış edir.
Yeg sözü Türkiyə türkcəsində, uyğur türkcəsində və türkmən türkcəsində heç bir fonetik dəyişikliyə məruz qalmadan işlədilir ki, bu da güclü qarşılıqlı inteqrasiya əlaməti hesab olunmalıdır.
Yemiş: Bu söz qədim türk yazılı abidələrində yimiş şəklində qeydə alınmışdır. "Oğuznamə”də yemiş sözü "meyvə” mənasında işlənmişdir (11, 189). Nəsiminin aşağıdakı beytlərində bu söz "meyvə, bir” mənasında işlədilmişdir: Tuba ağacının nədir yemişi, Hər anı ər yaratdı, yoxsa, dişi; Şirin həlavət ol yemiş imiş ki, sidrəsi Zatında xub xilqətü şirin üsul ola.
Bu deyilənlərə əsasən, belə bir nəticəyə gəlirik ki, Nəsiminin əsərlərinin dilində işlənən dialektizmlərin ümumtürk dillərinə qarşılıqlı inteqrasiyasını hərtərəfli bir şəkildə araşdırmaqla müəyyən fonetik, leksik, qrammatik əlamətləri üzə çıxarmış oluruq və bütün bunlar bir tədqiqat əsərinin mövzusudur.
Mahirə Hüseynova
İctimai-siyasi həyatın çox çətin
vaxtlarında yazıb-yaradan Nəsiminin əsərlərində dialektizmlər olduqca çoxdur və
onların kökdil formalarının öyrənilməsi, ümumtürk dillərinə inteqrasiyası
məsələlərinin tədqiq edilməsi müasir dövrümüz üçün olduqca aktuallıq kəsb edir.
Nəsiminin əsərlərində özünü göstərən dialektizmlərin ümumtürk dillərinə
qarşılıqlı inteqrasiyası bir tərəfdən qədim türk leksik vahidlərinin
bəzilərinin olduğu kimi saxlanması ilə, digər tərəfdən isə kökdil
formalarının müəyyən fonetik dəyişikliyə
məruz qalması ilə xarakterizə olunmalıdır. Azərbaycan ədəbi dili tarixində bir
sənətkar kimi öz məsuliyyətini dərk edən böyük Nəsimi əsərlərində
dialektizmlərdən də müəyyən üslubi effektlər yaratmaq məqsədilə məharətlə
istifadə etmişdir ki, onların bəzilərini aşağıdakı şəkildə şərh edə bilərik:
Dün: Bu dialektizm Nəsiminin şeirlərində "gecə”
mənasında işlənmişdir: Dünü gün müntəzirəm bən ki,
bu pərgar nədir, Günbədi-çərxi fələk, gərdişi dəvvar nədir; Dünlə
günüm həmişə qəmü şamü səhərdir. C.Qəhrəmanov Nəsiminin "Divanı”nın leksikası
kitabında məsələyə çox geniş şəkildə aydınlıq gətirir.
Dün sözü müasir Türkiyə və
Azərbaycan türkcələrində heç bir fonetik dəyişikliyə məruz qalmadan işləndiyi
halda, türkmən türkcəsində sözün ortasına y samitinin əlavəsi ilə (düyn)
çıxış edir. Bu söz gecə mənasında başqırd türkcəsində (kısӓ), qazax türkcəsində
(keşe),
qırğız türkcəsində (keçё), özbək türkcəsində (keçӓ), tatar türkcəsində (kiçӓ),
uyğur türkcəsində (keçӓ) işlənir. Maraqlı cəhət budur ki, dün sözünün tün
qədim formasına uyğur dilində rast gəlinir. Tün sözü uyğur
dilində mürəkkəb quruluşa malik tünögün sözünün birinci
komponentində işlənir. "Karşılaştırmalı türk lehceleri sözlüğü”ndə bu barədə
daha geniş məlumatlara rast gələ bilərik.
Dün sözü Azərbaycan dilinin
dialekt və şivələrində "qaranlıq” mənasında işlənir. Bu
sözün "Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə tün variantının Gəncə
dialektində "üstü örtülü küçə” mənasında çıxış etməsi qeyd edilir. B.Xəlilov
qeyd edir ki, tün sözü Qax dialektində "səkkiz litrlik neft qabı”
mənasında işlənir. Məs: Tündə nəft saxlayırıx. Bu söz Gəncə
dialektində "hər iki tərəfində müxtəlif dükanlar olan üstüörtülü
pasaj” mənasında işlənir.
Tün sözü "gecə” mənasında uyğur,
cığatay, tarançin, qırğız, qara qırğız, altay, saqay, koybol, koman və
s. dillərində də işlənir: kün tün (uyğur dilində) – gecə- gündüz,
tün
ortası (qırğız dilində) – gecənin ortası; tün ortozı (teleut
dilində) – gecənin ortası; orto tün (teleut dilində) –
gecənin
ortası. Türk dilləri dialektlərini araşdırarkən bunun şahidi oluruq.
Nəsimi dövründə tün sözü ümumtürk ədəbi
dillərinin leksik vahidlərindən olmuş və hazırda əksər türk dillərinin ədəbi
dillərində işlənsə də, Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində öz izini
qoruyub saxlamışdır. Q.Məmmədova göstərir ki, müasir canlı danışıq dilində tün
sözü ilə yaranmış bəzi sözlərə də təsadüf olunur. Məsələn, bu qədim sözün
əvvəlki mənasına çox yaxın olan tünnüy (qarma- qarışıqlıq)
sözünün tərkibində bu, aydın nəzərə çarpır: Bala, nə var tünnüyə girirsən, gəl
bura. (Salyan) Bundan başqa, bu sözün Salyan rayon şivəsində işlənən bir
ifadənin tərkibində sırf gecə hiyləgər mənasında işlənməsinə rast gəlmişik. Pozğun, avara həyat tərzi keçirən, hiyləgər
və dələduz adam haqqında "O yüz tüləxanadan // tünəxadan çıxıb” ifadəsi
işlədilir. Bizcə, bu "gecəxana, gecə əyləncə, kef məclisinin
keçirildiyi yer” anlayışı
yaradır və Q.Məmmədovanın da gəldiyi nəticə bundan ibarətdir.
V.V.Radlov tün sözünün soyon dilində
"gecə”
və "dünən” (Azərbaycan dilindəki dünən sözündə dün hissəsi
asemantikləşmişdir) mənalarını verdiyi göstərmişdir. V.V.Radlovun verdiyi tüna
(cığatay dilində "dünən” mənasında), tüna (uyğur dilində "gecələmək”
mənasında), tünak (uyğur dilində qaranlıq yer, qaranlıq”, dustaqxana,
qazamat, zindan” mənasında), tünaqi (sıqay, koybol, cığatay
dillərində "dünənki gün” mənasında), tüneqin (karaim dilində "dünən”
mənasında) və s. sözlərdə tün // tüna sözü asemantikləşmişdir.
B.Xəlilovun dediklərinə diqqət yetirək: tünak
→ tün – a → tüna → tünak; tünaqi – tün – a → tünaqi (Azərbaycan dilində
dünənki); tüneqin → tün – e → tüne – tüne – qin // kin // gün → tüneqin
(Azərbaycan dilində dünən → dün – gün → dünən)
Kəpənək:
Bu qədim söz Nəsiminin bir neçə misrasında işlədilmişdir: Çəkəm əynimə bu sikkeyi-mərdan kəpənək, Biləsən qıldı mənim dərdimə
dərman kəpənək. Azərbaycan
dilinin dialekt və şivələrində bu söz işlənməsə də, bir neçə toponimdə qorunub
saxlanılmışdır. Belə ki, Gürcüstanın Azərbaycan əhalisi yaşayan ərazisində Kəpənəkçi kənd adı qeydə alınmışdır.
Qədim dövrlərdə geyim əşyasının adını bildirən kəpənək sözü hazırda "yapınçı”
anlamında çıxış edir. Yapınçı sözü özbək türkcəsində yâpinçik,
türkmən türkcəsində yapınca fonetik variantlarında işlənir. Kəpənək sözü Türkiyə
türkcəsində kepenek, qazax türkcəsində isə kevenek fonetik
variantlarında çıxış edir. Lüğətlər əsasında bunu daha aydın görə bilərik.
"Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında
da kəpənək
leksik vahidi işlənmişdir: "Oğlana qara kəpənək gedirmişlərdi; Qıl kəpənək
boyuncuğun sürər degil. Bu isə kəpənək sözünün böyük Nəsimi
şeirlərində işlənmə məqamıdır.
Sinək: Nəsiminin dilində bu
söz "milçək,
çibin” mənasında bənzətmə mövqeyində işlədilmişdir: Qanda kim şərh
eyləsəm şirin todağın qəndini, Ərvah uşar sinək kibi ol tatlu şirin qəndinə. Qədim türk lüğətlərində sinək sözü siyək//sinək//sisək
fonetik variantlarında qeydə alınmış və "milçək, ağcaqanad” mənalarında izah
edilmişdir. Oğuznamələr də dediklərimizi təsdiq edir.
Sinək sözü siyək fonetik variantında
Salyan rayon şivəsində milçək növü mənasında çıxış edir. Məs: Üzüm qalıb günün,
qıcqırıb, siyək basıb (danışıqdan).Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətində göstərilir ki, siyək sözü Lənkəran rayon şivəsində isə sisək fonetik variantında həşərat növü, pıspısı anlamımı bildirir. Qədim sinək sözü Kərkük dialektində də milçək anlayışı verir: Onlardan göstərə billəm, çibin, milçək, və ya sırsız, qarınca, əqrəb, bit...
Sinək sözü Türkiyə türkcəsində sinek, türkmən türkcəsində siɳek şəklində işlənir. Ümumtürk dillərində bu sözün qarşılıqlı inteqrasiyası daha çox özünü çibin sözündə göstərir. Belə ki, bu leksik vahid Azərbaycan türkcəsində çibin, başqırd türkcəsində sivin, qazax türkcəsində şıvın, qırğız türkcəsində çımın, tatar tükcəsində çivin, uyğur türkcəsində çivin fonetik variantlarında çıxış edir.
Yeg:
Bu söz müasir Azərbaycan ədəbi dilində arxaikləşsə də, dilimizin Ordubad və
Bakı dialektlərində qədim formasını qoruyub saxlamışdır. Müasir dilimizdə bu
söz "daha yaxşı, daha gözəl” mənasında işlənir.
Yeg sözü Nəsiminin
dilində "yaxşı” anlamında işlədilmişdir: Şikayət eyləmənəm dilbərin cəfasından, Ki
onun cəfası bana yegdürür vəfasından; Mənə sürmə kimi ayağın tozu yaratır, Ki,
degrəkdir anın tozu həkimin tutiyasından. Bu isə İ.Nəsiminin digər bir
şeirindən gətirilmiş nümunədir ki, dediklərimizi sübut edir.Yeg sözü Türkiyə türkcəsində, uyğur türkcəsində və türkmən türkcəsində heç bir fonetik dəyişikliyə məruz qalmadan işlədilir ki, bu da güclü qarşılıqlı inteqrasiya əlaməti hesab olunmalıdır.
Yemiş: Bu söz qədim türk yazılı abidələrində yimiş şəklində qeydə alınmışdır. "Oğuznamə”də yemiş sözü "meyvə” mənasında işlənmişdir (11, 189). Nəsiminin aşağıdakı beytlərində bu söz "meyvə, bir” mənasında işlədilmişdir: Tuba ağacının nədir yemişi, Hər anı ər yaratdı, yoxsa, dişi; Şirin həlavət ol yemiş imiş ki, sidrəsi Zatında xub xilqətü şirin üsul ola.
Yemiş sözü Azərbaycan
dilinin dialekt və şivələrində 3 mənada işlənir. 1) "hər cür meyvə” anlamında:
– Bu il yemişimiz bol olub (Balakən); 2) "Quru meyvə qarışığı, üzüm qurusu”
mənasında: – Bəşir bayramçün yemiş
alıb (Şamaxı, Cənubi Azərbaycan); 3) "Keçmişdə yaxşı xörəklər yeyib-içmiş
(adam) (Qubadlı).
Yemiş sözü hazırda ədəbi
dilimizdə semantik daralmaya məruz qalaraq yalnız "qovun” mənasında
işlənir. Bu isə bəzi sözlərdə məna daralması məsələsidir. Ümumtürk dillərində yemiş
sözünün fonetik variantlarla işlənmə mənzərəsi belədir: yemiş
(türk dilində), yimiş (başqırd dilində), jemis (qazax dilində), ğemiş (qırğız
dilində), çimiş (tatar dilində), iymiş (türkmən dilində), yemiş (uyğur
dilində).Bu deyilənlərə əsasən, belə bir nəticəyə gəlirik ki, Nəsiminin əsərlərinin dilində işlənən dialektizmlərin ümumtürk dillərinə qarşılıqlı inteqrasiyasını hərtərəfli bir şəkildə araşdırmaqla müəyyən fonetik, leksik, qrammatik əlamətləri üzə çıxarmış oluruq və bütün bunlar bir tədqiqat əsərinin mövzusudur.
Mahirə Hüseynova