• cümə axşamı, 28 mart, 23:09
  • Baku Bakı 13°C

Nəsimi poeziyasında folklor: fərdi yaradıcılığın özünüifadə rakursu

23.12.19 13:30 1017
Nəsimi poeziyasında folklor: fərdi yaradıcılığın özünüifadə rakursu
Folklor tarixin bütün kəsimlərində yazılı ədəbiyyatın mühüm mənbəyi kimi çıxış etmiş, onun janr, mövzu, ideya, motiv və obrazlar baxımından zənginləşməsində əsaslı rol oynamışdır. Buna görə də folklorun yazılı ədəbiyyata təsiri məsələsinin öyrənilməsi heç də təzə məsələ deyil. Problemə münasibət artıq neçə əsrlərdir davam etməklə həm şərq, həm türk, həm də qərb ədəbiyyatlarında çeşidli mövqelərdən öyrənilmişdir. Nəsimi yaradıcılığına gəldikdə isə söyləməliyik ki, böyük mütəfəkkir şərq və türk klassik irsinin aparıcı tərəflərinə dərindən bələd olmaqla, həm də öz qəzəllərində mifoloji, dini, folklor örnəklərindən bol-bol istifadə etmişdir. Nəsimi üçün klassik janrların işlənməsində xalq ədəbiyyatı örnəkləri, atalar sözü və zərbi məsəllər, folklorun müxtəlif şəkillərindən ən rəngarəng müstəvilərdə istifadə etmə bacarığı onun əsərlərinin mahiyyətinə hopmuşdur.
Bəs Nəsiminin folklor motivlərinə müraciətinin başlıca səbəbi nədən ibarətdir? Bu, fikrimizcə, onunla bağlıdır ki, xalq ədəbiyyatı janrlarından istifadə nəinki Nəsiminin, həm də digər sənətkarların əsərlərində bütün dövrlərdə yeni-yeni çalarlar qazanmaqla nağılvari süjet və motivlər, obraz və personajların fərdi təqdimatına səbəb olmuş, müəlliflərə həyatı daha çeşidli rakursdan təsvir etmək üçün stimul vermiş, şərait yaratmışdır. Nəsiminin əsərlərinin məzmununa diqqət yetirdikdə şair tərəfindən folklor nümunələrinin daha yaradıcı istifadə edildiyinin şahidi oluruq. Folklora müraciət eyni zamanda şairə xalq həyatının və psixologiyasının, dövrün ab-havasının, sənətin ideya keyfiyyətinin ortaya qoyulmasına, tarixin bu və ya digər kəsiminin folklor obrazları əsasında yenidən yaradılmasına, insanın dünyagörüşünün, onun mənəvi mədəniyyətinin təqdim edilməsində yardımçı olmuşdur.
Nəsiminin poetik aləmində folklorun çeşidli ünsürləri həmin nümunələrdən rəngarəng biçimlərdə boy verməkdədir. Nəsiminin folklora xalq çeşməsi kimi müraciəti, həm də ilk növbədə onunla bağlı idi ki, folklor nümunələri öz lakonikliyi, ehtiva etdiyi məna yükü baxımından daha mütəhərrik və elastikdir. Məhz bu cəhət böyük mütəfəkkirin əsərlərinin dilində daha çox nəzərə çarpmaqdadır. Nəsiminin folklor dilindən yararlanması həm də onun qəzəllərinin dilinin axıcılığına, şifahi ədəbiyyat nümunələri ilə klassik ədəbi dilin əsrarəngiz formasının mənimsənilməsinə kömək edə bilmişdir. Nəsiminin əksər qəzəllərində folklor motivləri klassik ədəbiyyat dilinin elementləri ilə elə güclü şəkildə qaynayıb-qarışır, elə bölünməz bir bütöv yaradır ki, onlar əksər hallarda bir-birini qidalandırır və zənginləşdirir. Eyni zamanda ədibin yaradıcılığında mif poetikası, dini termin və vasitələr folklor və klassik poeziyanın görümlü konsentrasiyasını yaradır:
Ey mələk surətli dilbər, can fədadır yoluna,
Çün dedim ləhmikə ləhmi qanə qanım, mərhaba!
yaxud:
Gər şərh edərsəm ayəti-hüsnün kitabını,
Hər bab içində fəslinə yüz min füsul ola/
yaxuddakı
Qaşı yayını qurmuş, qanımı tökər billah,
İnanmaz isən baxgil qolları boyasına
şəklində göz önündə durur.
Nəsimi folklor örnəklərinə müraciət etməklə, həm də poetik fikrin emosionallığının güclənməsinə nail ola bilmişdir:
Kirpiyin navək oxudur, qaşların çaçi kaman,
Uğramaz aşiqdən özgə şol oxun peykanına.
Nəsiminin xalq folkloru nümunələrindən yararlanması, həm də onun xalq düşüncəsində yer salmış ifadələrin semantikasına dərindən bağlılığı ilə əlaqədardır:
Bülbül kimi Nəsimi dilər ki, fəğan edə,
Gül söhbətinə yaramiyə naleyi-gürab.
yaxud:
Aşiqin əsrarını, həqqi bilən arif bilir,
Aşina halın nə bilsin nəfsini bilməz qərib.
yaxud:
Canana mənim sevdiyimi can bilir ancaq,
Könlüm diləyin dünyada canan bilir ancaq
və yaxud da
Gəl, ey Şirindəhən, eşqin yolunda,
Mənəm ol kuhkən biçarə Fərhad.


... Nəsiminin kəlamından eşitgil,
Vəfasızdır cahan, sən qılma bidad
.
Şairin qəzəllərində folklor poetikasının funksiya və xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün türk etnik-bədii təfəkküründə folklorun tutduğu yeri, onun funksionallığını, struktur, semantik parametrlərini araşdırıb təhlil etmək zəruridir. Buna görə də Nəsiminin əsərlərində folklorun işləkliyi tamamilə fərqli kontekstdə öyrənilməlidir. Çünki Nəsimidə istifadə edilən folklor nümunələri ümumi mətndə fərqli mikromətn kimi yox, mifoloji, dini, klassik şərq, türk ifadələri ilə bir-birinin içində işlədilmişdir. Məlumdur ki, Nəsiminin yaşadığı tarixi kəsim elə bir dövr idi ki, Azərbaycan folklor örnəkləri ilə ümumtürk folklor nümunələri əsas etibarı ilə mükəmməl milli dövlətçilik ənənələri olmadığından (yaxud zəif olduğundan) türk yaşam tərzi, dil, klassik ədəbiyyat, psixologiya, fəlsəfə və s. kimi mürəkkəb sistemlər folklorla qarşılıqlı şəkildə təzahür edir, öz həyatını yaşayırdı. Buna görə də Nəsimi yaradıcılığında folklor örnəklərindən istifadədən bəhs edərkən onun yalnız Azərbaycan folkloru örnəkləri kontekstində öyrənilməsi də, fikrimizcə, arzu edilən səmərə verə bilməz. Daha doğrusu, demək istəyirik ki, Nəsimi poeziyasında işlənən folklor motivlərini sırf Azərbaycan folklor nümunələri ilə əlaqələndirməyimiz böyük şairin yaradıcı düşüncəsinin çevrəsinin daralması ilə nəticələnə bilərdi.
XIV-XV əsrlər klassik poeziyamızın bayraqdarı Nəsiminin əsərlərinin məzmun və mahiyyətini nəzərdən keçirdikdə burada həm də folklor örnəklərinin dini motivlər və anlayışlarla bir arada olduğunun şahidi oluruq. Nəsiminin poeziyasının məzmun, mahiyyət, ideya, obrazlar sistemi ilə tanış olduqda şairin xalqın özündən aldığı hikmətləri onun yenidən işləyib ovxarlanmış şəkildə xalqa, oxucuya qaytardığının şahidi oluruq:
Hüsnünə xaliqülbəşər xətmi-məlahət eylədi,
Dövlət anın kim uğradı xətməsinin duayinə.
yaxud:
Hər kişi kim, əzəldə ol binəsib oldu mənidən
Ayətü təvsirü kəlam, ona xəbər nə faidə.
yaxud da:
Rəqibin olmasın məqsudu hasil,
Əliftək qəddimi ol saldı dalə.
Bu beytlərdə mif, dini ifadələr, folklor ünsürləri bir-biri ilə elə ülfət, elə ünsiyyət tapıb, elə uyuşur ki, onların bir-birindən ayrılması beytin ifadə imkanlarının heçə endirilməsi ilə nəticələnə bilərdi. Şairin yaratdığı ayrı-ayrı natamam fraqmentlərdən, yaxud bitkin poetik düzümdən təşkil etdiyi bu ifadələr onun əsərlərinin folklor mahiyyətini nəzərə çarpacaq dərəcədə gücləndirib, mətni mükəmməl bir bütövə çevirir.
Həmid Araslı böyük mütəfəkkirin yaradıcılığına bir küll halında nəzər salarkən Nəsiminin xalq şeirindən gələn aşıq yaradıcılığında daha çox inkişaf etmiş cinaslara da təsadüf edildiyindən, cinasların mürəkkəb və dolğun xüsusiyyətlərindən danışaraq qeyd edirdi ki, şair bəzən beş, altı və daha artıq sözdən cinaslar düzəldir ki, onlar şeirə yetərincə görümlü təravət verir. Alimin söylədikləri bir daha sübut edir ki, Nəsimi türk xalq poeziyasının ən rəngarəng janr və şəkilləri ilə yaxından tanış olmaqla onlardan zəruri olduqda yerli-yerində istifadə etməyə müvəffəq olmuşdur. Şairin xalq ədəbiyyatı nümunələrinə, folklor poetikasına ardıcıl münasibəti onun yetərincə yüksək olan bədii ustalığının keyfiyyəti kimi ortadadır. Mifik obrazlara, dini süjetlərə, folklor poetikasına mütəmadi müraciət həm də şairin dil-üslub çalarlarının rəngarəngliyinə nəzərə çarpacaq dərəcədə yardım etmiş, onun sintaksisini, bədii-ifadə vasitələrini gücləndirmişdir. Bunu biz Nəsiminin xeyli digər şeirlərindən, o cümlədən "Ey üzü gül, ləbləri mərcanımız!” nümunəsindən də aydın görə bilirik:
Ey üzü gül, ləbləri mərcanımız!
Ey gözü nərgis, şəhi-məstanımız!

Üzünə qarşı sücud eylər mələk,
Səcdəyə inkar edər şeytanımız.
Nunü eynin həq kitabıdır, vəli
Surətin nəqşidürür Quranımız.

Surəti-həqdir cəmalın, ey nigar,
Uş nəbinin sözləri bürhanımız.

Diqqət yetirdikdə görünür ki, xalq şeirinin ünsürlərindən istifadə, mifoloji obraz olan mələk, həm də sakral, səmavi kitabımız olan surətin nəqşidürür "Quranımız”ın bir araya gətirilib oxucuya təqdim olunması ilə maraqlı assosiativ tamlıq yaradır.
Bir sıra başqa məqamlarda isə Nəsimi sanki haqq aşıqları təsiri bağışlayır. Bu isə yenə də onun xalq yaradıcılığına yaxından bələdliyi və Ulu yaradana bağlılığı ilə əlaqədardır:
Nəsiminin məkanı laməkandır,
Məkansız aşiqin həqdir məkanı.
Nəsiminin qəzəllərinə dərindən diqqət yetirdikdə onların mif, folklor, sakral mənbələr və obrazlardan gələn nümunələrinin poetik vüsəti, bədii təsvir vasitələri olduqca orijinal və özəl olduğu qənaətinə gəlirik. Şairin işlətdiyi hər bir sözün alt qatında çoxsaylı simvolik-işarəvi izahlar dayanır. Əlbəttə, bu izahların əksəriyyəti Nəsiminin hürufi-panteist təfəkkürü ilə bağlıdır. Bu isə problemə tamamilə fərqli rakursdan yanaşma tələb edir.
Beləliklə, qeyd etdiyimiz məqamlar göstərir ki, Nəsiminin poetik təfəkkürünü qidalandıran folklor örnəkləri, motivləri və obrazları şairin yaradıcı dünyasının, həyatı dərkin mühüm hissəsini özündə əks etdirməklə bu yaradıcılığı həm də oxuculara xalq dilində çatdırmaq istəyi şairin oxucular tərəfindən daha çox sevilməsi üçün zəmin yaradır. Nəsimi xalq poetik ənənələrinin mənimsənilməsini öz yaradıcılığında uğurla inkişaf etdirməklə, xalq poetik mədəniyyətinin özünə də təsir göstərə bilmişdir. Böyük mütəfəkkirin əsərlərinin məzmun və mahiyyətini təhlil etdikcə biz şairin yaradıcılığında folklor ünsürləri və şəkilləri ilə mifoloji aləm, dini-müqəddəs anlam və ifadələrdən də geniş istifadənin şahidi oluruq. Nəsiminin qəzəllərində folklorla yanaşı, bu tipli ifadələr o qədər çoxdur ki, onların da ayrı-ayrılıqda tədqiqatlara cəlb edilməsi bu gün də aktual olaraq qalır.

Şəbnəm Məmmədli
banner

Oxşar Xəbərlər