Nəciblik nümunəsi - Fotolar
Görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva haqqında
onu yaxından tanıyanlar, iş yoldaşları həmişə böyük məhəbbət, dərin hörmət və
yoxluğundan kədər hissi ilə danışırlar. "Aida İmanquliyeva bir mütəfəkkir alim
kimi düşüncə sistemi və təfəkkür tərzi ilə Qərbin və Şərqin mərkəzində yerləşən
bir Azərbaycan modelidir. Onun həyat və yaradıcılığı milli ziyalı qadınlar
içərisində bənzərsizliyi, yüksək dəyərli xüsusiyyətləri ilə seçilirdi”- deyə
həmkarları bildirirlər. Dünya şərqşünaslığı tarixində xüsusi yeri olan Aida
İmanquliyevanı çağdaş ərəb ədəbiyyatının tədqiqində yeni bir səhifə, yeni bir
yol açan alim kimi dəyərləndirirlər.
Onun haqqında cild-cild kitablar yazılıb, xatirəsinə
sanballı verilişlər həsr olunub. Müasirlərinin, onunla ünsiyyətdə olanların
haqqında söylədiklərindən gözümüzün önündə Azərbaycan qadınlarına xas olan ən
nəcib keyfiyyətləri təcəssüm etdirən bir qadın obrazı canlanır. Azərbaycanda
ərəb ədəbiyyatı üzrə ilk elmlər doktoru və ilk professor qadın olan Aida
İmanquliyevanın 10 oktyabrda qeyd olunacaq anım günündə vaxtilə onunla birgə
çalışan həmkarları və ərəbşünaslıq elmində açdığı yola böyük maraq göstərən
tədqiqatçılarla söhbətləşdik.
Ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsində
yeni səhifə
Aida
İmanquliyevanın Şərqşünaslıq İnstitutunda uzun müddət rəhbərlik etdiyi Ərəb
filologiyası şöbəsinin hazırkı müdiri professor Vilayət Cəfərov Aida xanımla
bərabər işlədiyini söyləyir: "Ərəb filologiyası şöbəsi Aida xanımın
rəhbərliyi altında 1978-ci ildə fəaliyyətə başlayıb. Bu şöbə onun rəhbərliyi
ilə çox böyük uğurlar qazanıb. Aida İmanquliyeva Qərb və Şərqin mənəvi
dəyərlərini özündə birləşdirib. O, müasir ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsində
yeni səhifə açıb”. V.Cəfərov deyir ki, Ərəb filologiyası şöbəsi Aida xanımın
xatirəsini yad etmək üçün son illərdə də bir çox əsərlər çap etdirib. Həmin
əsərlərdən bəziləri sırf şərqşünas alimin parlaq xatirəsinə həsr edilib:
"Azərbaycan şərqşünaslığında yeni dövrün ərəb ədəbiyyatı araşdırıcısı və
ərəb dili üzrə ilk elmlər doktoru olan Аida хаnım İmanquliyeva müasir ərəb
ədəbiyyatının öyrənilməsində yeni səhifə açaraq məktəbin əsasını qoydu. Onun
fundamental tədqiqatları Azərbaycan və dünya şərqşünaslığını zənginləşdirib.
İlk qadın şərqşünasın tədqiqat işləri və tərcümələri Azərbaycan ədəbiyyatının
sərvətidir. AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru işlədiyi illərdə o, elmin
bu sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün çox böyük işlər görüb. Aida xanım
aramızda olmasa da, onun təsis və rəhbərlik etdiyi Ərəb filologiyası şöbəsi, o
cümlədən Şərqşünaslıq İnstitutunun əməkdaşları bu müddət ərzində onu heç zaman
unutmayıb, onun xatirəsini həmişə yad edirlər”.
Missiyasını
ləyaqətlə yerinə yetirdi
Aida
İmanquliyevanın bir insan kimi ürəyində silinməz iz qoyduğunu deyən AMEA
Şərqşünaslıq İnstitutunun Ərəb filologiyası şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Laura
Orucova belə insanların nadir hallarda doğulduğunu söyləyir: "Onu Tanrı
yaratmışdı, sanki vaxtsız da öz yanına apardı. Ancaq Aida xanım bu qısa vaxtda
öz missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirdi. O, özü də çox yaşamaq istəmirdi.
"Mən istəyirəm insanların yaddaşında həmişə cavan və gözəl qalım,
istəmirəm ki, məni qoca görsünlər” - deyirdi. O, qocalmaq istəmirdi. Biz ona bu
fikri ilə bağlı etiraz edəndə də yenə eyni sözləri deyirdi. Bəlkə də buna görə
57 yaşında dünyadan köçdü...” L.Orucova özünə yaxın rəfiqə hesab etdiyi Aida
İmanquliyeva ilə ilk tanışlığını xatırlayır: "Aida xanım universitetin
Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb şöbəsində məndən yuxarı kursda oxuyurdu. O,
beşinci kursda oxuyanda mən birinci kursa daxil olmuşdum. Mən onun gözəlliyinə
heyran olmuşdum. Bir dəfə bufetdə onu gördüm və gözəlliyinə tamaşa edə-edə
qaldım. O, Azərbaycanın ən gözəl xanımlarından idi. Mən Azərbaycan xanımlarını
necə təsəvvür edirdimsə, bu gözəlliyi onda gördüm: boy-buxun, incəlik,
mədəniyyət. O, qadına aid bütün gözəl xüsusiyyətləri özündə təcəssüm etdirirdi.
Mən onunla tanış olmağı çox istəyirdim. Ancaq ona yaxınlaşmağa utanırdım. Tale
elə gətirdi ki, mən aspirant kimi Şərqşünaslıq İnstitutuna gələndə Aida xanım
da Moskvada aspiranturanı bitirib qayıtmışdı. Yenidən onunla burada
qarşılaşdım. Ona yaxınlaşdım, salamlaşdım. Aida xanım sanki məni illərlə bundan
əvvəl tanıyırmış kimi görüşdü. O, heç kəsdən küsülü qalmazdı. Həddən artıq
ziyalı idi. Çünki əsl ziyalı ailəsində böyümüşdü. Mən sonradan onun
valideynləri ilə də tanış oldum. Onu yaxından tanıdıqca müdrikliyinə heyran
olurdum. Aida xanım gənc olmasına baxmayaraq, çox müdrik idi. Ona görə də çox
xüsusiyyətləri ondan götürürdüm. Mən bir az ərköyün böyümüşdüm. Onu tanıyandan
sonra davranışıma diqqət yetirməyə başladım. Mən ona oxşamaq istəyirdim”.
L.Orucova
xatırlayır ki, Aida İmanquliyeva Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru seçiləndən
sonra da işçilərə qarşı alicənablığı ilə seçilib: "O, hamı ilə çox yaxın
münasibət qurmağı bacarırdı. Heç kəsə səsini qaldırmaz, kimləsə kobud danışmağa
özünə icazə verməzdi. Onun özünəxas xüsusiyyətlərinə vurulmamaq mümkün deyildi.
Bəzən kiməsə əsəbiləşəndə belə, həmin adama fikirlərini çox sakit və mədəni
tərzdə çatdırırdı. Aida xanım hər kəslə öz səviyyəsində danışmağı bacarırdı. O,
heç kəsi alçaltmırdı, onun mədəniyyəti hamı üçün nümunə idi”. L.Orucova
həmkarının şərqşünaslıq elminə böyük töhfələr verdiyini deyir: "Aida xanım
ərəb məhcər adlı bir cərəyan yaratdı. O, bu sahədə böyük araşdırmalar apardı,
diqqəti bu cərəyana yönəltdi. Ondan sonra çoxlu aspirant və dissertantlar bu
mövzu ilə işlədi. Həmçinin ona qədər ərəb alimləri də bu istiqamətdə məşğul
olmamışdılar. Bu, onlar üçün də yenilik idi. Ona görə də Aida xanım bu gün ərəb
məhcər ədəbiyyatının beynəlxalq miqyasda ən görkəmli, ən sanballı tədqiqatçısı
kimi tanınır. Bunu nəinki Azərbaycan və əski sovet ərəbşünasları, hətta Avropa
şərqşünasları, ərəblərin özləri belə, etiraf edirlər.
Aida
xanım çox şeylə maraqlanırdı. Sovet İttifaqı dağılandan sonra Aida xanım dini
məsələlərə də yaxınlaşmışdı. O, Quranın tərcüməsi ilə məşğul olurdu. Bəzi
surələri şərh edirdi, məqalələri dini jurnallarda tez-tez çap olunurdu”. Aida
İmanquliyeva dünyadan köçəndən sonra yaxınları, doğmaları ilə bərabər,
həmkarları da onun itkisindən doğan acını yaşayıblar. "Mən onun simasında
sanki böyük bacımı, məsləhətçimi və yaxın rəfiqəmi itirdim”- deyir Laura xanım:
"Ondan sonra düz bir il özümə gələ bilmədim. Hər səhər yuxudan qalxanda
«Aida yoxdur» deyə inanmırdım. Bu, mənimçün böyük itki idi. Çünki o, sevilməli
insan idi, ona hamı hörmət bəsləyirdi, O, bu hörməti öz davranışı, yüksək
insanlıq xüsusiyyətləri ilə qazanmışdı».
"Aida
İmanquliyevanın gərgin zəhmət, zəngin fakt və ərəbcə mötəbər mənbələrə
söykənməklə yazdığı məqalələri oxuyanda araşdırıcının nə qədər yüksək
erudisiyaya, hadisə və əhvalatlara nə qədər həssaslıqla yanaşma səriştəsinə,
cümlələrinin səlis, su kimi axarlı olmasına heyran qalmayan olmaz”- deyən AMEA
Şərqşünaslıq İnstitutunun Nəşriyyat və elmi informasiya təminatı
şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ruhəngiz Cümşüdlü
bütün bunların Aida xanımın Azərbaycan və rus dillərini və ədəbiyyatşünaslığın
nəzəri məsələlərini, ərəb dilinin incəliklərini kamil bilən bir mütəxəssis
olmasından qaynaqlandığını bildirir: "Aida xanımın əsas yaradıcılığı ərəb
məhcər ədəbiyyatının üç məşhur nümayəndəsinin (Mixail Nuaymə, Cübran Xəlil
Cübran, Əmin ər-Reyhani) həyat yolu və ədəbi-bədii irsləri ilə bağlı olub.
Yazdığı bu məqalələrdə Aida xanımın ərəb məhcər ədəbiyyatının Şimali Amerikada
yaranmış qoluna məxsus fikirləri öz əksini tapıb”. R.Cümşüdlünün sözlərinə
görə, həmin ərəfədə ərəb məhcər ədəbiyyatının Cənubi Amerikada yaranmış digər
bir qolu da mövcud olub ki, keçmiş sovet ərəbşünaslığında bu qolun
araşdırılması, ümumiyyətlə, diqqətdən kənarda qalıb. Bu sahədə də Aida xanım öz
müasirlərini qabaqlayıb: "Məhz buna görə də Aida xanımın "Cənubi
Amerikaya mühacirət etmiş ərəb ədib və şairlərinin fəaliyyəti haqqında” adlı
məqaləsini ərəb məhcər ədəbiyyatının Braziliyada yaranmış qolunun tədqiqində
ilk qaranquş hesab etmək olar”.
R.Cümşüdlü qeyd edir ki, Aida xanıma qədər
nəinki ərəb məhcər ədəbiyyatı, habelə Qərb romantik poeziyası Azərbaycanda
geniş tədqiq olunmamışdı. U.Bleyk, R.Emerson, U.Uitmen kimi görkəmli şairlərin
həm bədii yaradıcılıq metodları, həm də ideya mövqeləri Azərbaycan oxucularına
ilk dəfə olaraq məhz Aida İmanquliyeva tərəfindən təqdim olunub: "Lakin
onun rolu bu ədəbi proseslər haqqında heç də sadəcə informasiya verməkdən
ibarət deyildi. Aida xanım Qərb ədəbiyyatı tarixçisi də deyildi. Lakin onun
tədqiqatı empirik səviyyə ilə məhdudlaşmayaraq nəzəri-konseptual dərinliklərə
endiyindən, burada ədəbi-bədii məsələlər fəlsəfi məzmun kəsb edirdi ki,
nəticədə Şərqdə və Qərbdə gedən ədəbi proseslərin ümumi tendensiyaları tapılıb
üzə çıxarılırdı. Onun baxış spektri o dərəcədə zəngin idi ki, təkcə ərəb
ədəbiyyatı ilə məhdudlaşa bilməzdi. Buraya istər-istəməz müxtəlif coğrafi
məkanlara aid olsalar da, eyni ideyanın və eyni xətti-hərəkətin nümayəndələri
və bayraqdarları olan fərqli şəxsiyyətlər daxil edilməli idi. Məhz buna görə də
Aida xanımın baxış bucağında ərəb ədəbiyyatı ilə bərabər, Amerika, Avropa və
rus ədəbiyyatını da görmək mümkündür”.
Aida xanımın öz qısa ömrünün yarısını
Azərbaycan elminin inkişafına, Azərbaycan şərqşünaslığının təşkilinə həsr
etdiyini deyən R.Cümşüdlü: "Bu alimi tanıyanlar, onun tələbələri Aida
xanımı dərin biliyinə, mənəvi zənginliyinə görə sevirdilər. Tələbələri onun
davranışına və rəftarına, mühazirələrinə heyran idi”, - deyə qeyd edir:
"Onun hər bir hərəkətində nəciblik duyulurdu. Ulu Tanrı ondan heç nəyi
əsirgəməmişdi: gözəllik, ağıl, nəcabət. Aida xanım İmanquliyevanı
səciyyələndirən əsas cizgilər, insani keyfiyyətlər özünə qarşı tələbkarlıq,
ailəsinə tükənməz sevgi hissi idi”.
R.Cümşüdlü
2010-cu ildə "Füzulinin ərəbcə poetik irsi” adlı tədqiqat işi ilə
Aida İmanquliyevanın xatirəsinə həsr olunmuş "Ərəb filologiyası
sahəsində gənc alimlərin ən yaxşı elmi-tədqiqat əsəri” müsabiqəsinin qalibi
olub. Alim Aida İmanquliyevanın xatirəsinə minnətdarlığını bu kəlmələrlə dilə
gətirib: "Ruhunuz şad olsun, Aida xanım! Siz bizə zəngin elmi irs və
işıqlı yol bəxş etmisiniz. Biz gənc alimlər sizin elmi tövsiyələrinizə əməl
edir, o işıqlı yolda irəliyə doğru addımlayırıq”.
19
sentyabr Aida İmanquliyevanın həyata vida etdiyi gündür. Ancaq bu işıqlı
insanın gələcək nəsillər üçün yadigar qoyduğu elmi əsərləri, həmkarlarının,
əzizlərinin, onu tanıyanların yaddaşında unudulmaz xatirələri yaşayır...
Təranə
Məhərrəmova