Necəsiniz, qazlayterlər?
Bir gənc rəssam tanıdığı bir memardan portretinin çəkilməsi ilə bağlı
yüksək məbləğli sifariş alır. İlk yüksəkməbləğli sifarişini "yumaq” üçün rəssam
bir kafeyə gedir. İçki içib, rahatladığı məqamda gözünə stolun üstündəki qəzet
sataşır. Qəzetin ilk səhifəsində böyük hərflərlə "Çətin günlər gəlir” yazılan məqaləni
görür. Rəssamı dərd götürür, təlaşlanır. Bu arada kafe sahibi gəlib, başqa bir
sifarişinin olub-olmadığını soruşur. "Xeyr, hesabı gətirin, mən təcili getməliyəm”-deyən
müştəridən kafe sahibi "Nəsə olub? Nədə yardımçı ola bilərəm”- soruşur. Rəssam
isə "Çətin günlər gəlir. İndi vaxtımı və pulumu boşuna xərcləməyim. İşimin
başına getməliyəm, məni üzürlü sayın”, –
deyir, pulu ödəyib, tələsik oranı tərk edir. Rəssam gedən kimi kafe sahibi "çətin
günlər gəlir” sual-düşüncəsinə qapılır, düşündükcə təlaşlanır, qayğısı artır.
Xanımına zəng edir və deyir: "Sevgilim, bu ay tədbir üçün sifariş verdiyin paltar
birdəfəlik geyim üçün çox bahadır. Qəzetlər yazır ki, çətin günlər gəlir.
Mümkünsə mağazaya zəng et və sifarişi ləğv et”
Kafe sahibinin xanımı mağazaya zəng edir: "Yeni sifariş etdiyimiz
geyimlə bağlı narahat edirəm. Yoldaşım zəng edərək dedi ki, çətin günlər gəlir.
Ona görə geyimin sifarişindən imtina edirik, gərək izafi xərclərimizi azaldaq,
üzürlü sayın”.
Mağaza sahibi çox əsəbiləşir: "bunu eşitmək heç yaxşı olmadı, amma
sizi də anlayıram”. Bu dəfə mağaza sahibi imkanlı xanımın dediyi xəbəri düşünür
və düşündükcə narahat olur, həyəcanlanır. Mağazanın dizayner-memarına zəng
edir. "Eşitdiyimə görə çətin günlər gəlir. Böhran dövründə mağazanı böyütmək
uyğun zaman deyil. Hazırkı vəziyyətə görə bir az xərclərimi azaltmalıyam”.
Dizayner-memar pərt olur, amma mağaza sahibinin sözlərini yaddan
çıxarmır. Düşünür və hər düşündükcə həyəcan, təlaş artır. O, gənc rəssama zəng
edir: "Qəzetlər yazır ki, çətin günlər gəlir. Sizə sifariş verdiyim portreti ləğv
etmək istəyirəm. İndi portret çəkdirmək zamanı deyil”. Gənc rəssam gözləntilərinin
doğrulduğunu və oxuduğu məqalənin həqiqət olduğunu anlayır. İlk ən böyük sifarişi
əlindən çıxıb. O, bu dərdi yaddan çıxarmaq üçün yenə həmin kafeyə gedir və bir
şüşə şərab sifariş verir. Stolun üstündə həmin bəd xəbəri yayan qəzeti götürür
və məqaləni oxuyur. Məlum olur ki, bu xaricdə istehsal olunan hansısa filmin
adı imiş. Qəzetçilər diqqət cəlb etmək üçün filmin adını başlığa çıxarıblar.
Başlıq məsələsi sizə tanış gəlmədi ki, əziz oxucular? Eynilə bizdəki
kimi deyil ki? Adi başlığın toplumun nisbətən irəlidə gedən fərdlərinə necə təsir
etdiyini göstərən bir hekayədir. Birinin yanlışı özünə qayıdır. Dövrə qapanır,
gərginlik, stress və itki başlanğıc nöqtəyə qayıdır. Dəryaya atılan daşın
yaratdığı rezonans isə davam edir. Nəticə çıxarmağa isə tələsməyin.
***
Müasir dünyada KİV, eləcə də sosial
şəbəkələr kütləyə informasiyanın çatdırılması və müxtəlif formada yayılmasında
müstəsna "günah” sahibidir. KİV ictimai şüura, kütlə psixologiyasına,
insanların inancına və davranışına fərqli təsir edir, eləcə də siyasi, iqtisadi
və sosial həyatına, eləcə də kütləvi psixozun yaranmasına və ya aradan
qaldırılmasına, baxır informasiya necə çatdırılır.
Sosioloqlara, psixoloqlara, eləcə də
jurnalistlərə adı bədnam "Verter effekti” tanışdır. İ.H. Hötenin "Gənc Verterin
iztirabları” əsərindən götürülüb. Bu yazı hazırlanarkən internetdə axtarış verib
və Azərbaycan dilində axtarış sistemində bu haqda yetərli məlumatlar əldə
etdik. Məlumat üçün deyək ki, (düşünmək də pis olmazdı) qeyd edilən effektin
adının çox çəkilməsi belə "tətikləmənin” bir formasıdır. Məsələ bundadır ki, bu
hadisəni yazan jurnalistlər həmin əsərdən elə sitatlar, elə fraqmentlər misal gətirirlər
ki, normal düşüncəli insanda belə, pessimizm baş qaldırır. Nə isə...
Bu effekt
kitab, televiziya və ya digər KİV-də geniş şəkildə
işıqlandırılan intihar hadisəsindən sonra kütləvi hal alan intiharlar
dalğasından bəhs edir. 1974-1975-ci Kaliforniya Universitetində çalışan
amerikan sosioloqu Devid Filips tərəfindən aşkar edilib. Onun 1947-1962-ci illər
ərzində ABŞ-ın ayrı-ayrı ştatlarında apardığı araşdırma nəticəsində baş verən
intiharlarla, həmin ştatların media orqanlarında yayımlanan məlumatlar arasında
maraqlı uzlaşma tapıb. Psixoloq mətbuatda intiharlar barədə dərc olunan
materialları əlaqələndirərək belə qənaətə gəlir ki, baş verən istənilən intihar
hadisəsi və ya seriyası mediada yayımlandıqca intihar kütləviləşir. Yəni, media
nə qədər çox dramatikləşdirirsə, yazmağa mövzu daha çox olur, yeni-yeni
qurbanlar gəlir. Sübut olduqca sadədir: baş verən hadisələrdən hansına diqqət
daha çox ayrılırsa, hansı özünəqəsd daha dramatik və ya romantik, detallı təsvir
olunursa, ondan sonra baş verən hadisələr ya yaxın ərazidə, ya da eyni ssenari,
metodla baş verir. Filips intihar hadisəsi ictimailəşdirilmiş şəxslə onun ardınca
intihar etmiş şəxslərin situasiyaları arasındakı bənzərlikləri araşdırmışdır
Mütəxəssislər
hesab edirlər ki, məsələ tək özünəqəsddən getmir. Porno, açıq-saçıq mövzular,
narkotik aludəçiliyi, başqa kriminal hadisələrin detallı təsviri də anoloji
prosesi tətikləyir. Hətta mətbuat, tutaq ki, narkomaniyaya qarşı təbliğat kampaniyasına
qoşulub, bu mövzuda davamlı yazılar dərc edib, TV verilişlər yayırsa belə, əks
effekt alınır. Məşhur bir lətifədə deyildiyi kimi. Bir gün dərya qırağı ilə yol
gedən iki yoldaş bir nəfərin suda batdığını görüb özlərini dərhal dəryaya
atırlar. Batan adamı güclə sudan çıxarıb, ilk tibbi yardımla özünə gətirər-gətirməz,
yoldaşlardan biri xilas etdikləri insanı çiyninə alıb yenidən dəryaya atır. O
biri yoldaş az qala dəlicəsinə qışqırıb bu hərəkətin səbəbini soruşur. Xilaskar
"qəhrəman” izah edir: Nənəm həmişə deyərdi ki, yaxşılıq elə, dəryaya at. Mətbuatın
bu xeyirxahlığı təxminən yaxşılıq edib, yenidən dəryaya atmaq kimi də yozula
bilər. Aparılan əks təbliğat da bəzən kütlə üçün tətikləyici faktora çevrilir.
Bu yazıda nə metod, nə
anti-metodlardan danışmayacağıq. Psixoloqlar, neyroloqlar, NLP ustadları, fərdi
inkişaf təlimlərindən məlumatlı olanlar, kitab açıb oxuyanlar bilirlər ki, bəşər
övladının 0,06%-i gün ərzində beyinlərində müxtəlif səbəblərdən bu səfeh qərarla
"güləşməkdədir”. Yəni bu insanların həyat prinsipi bu qədər bəsit və mənasız
"getmək” arzusundadır. O səbəbdən hətta mediada, sosial şəbəkələrdə "intihar”
sözü belə, bu insanlar üçün tətikləyici "düymə” funksiyasındadır. (Çalışacağıq
ki, bu idbar sözdən də yazı boyu boşuna istifadə etməyək- müəl.). Amma qeyd edilən könüllü "gedişə” birbaşa təsiri olan media
və sosial şəbəkələrin "günahından” danışacağıq. Beləliklə, əminliklə söylənilir
ki, medianın İP və ya hadisəyə ilk və daha tez reaksiya verməsi həvəsi, xüsusən
də qan, terror, bədbəxt hadisə, tanınmış insanın özünəqsədi halının daha
qabarıq verilməsi izləyicilərə, xüsusən də suisidal yönlü "xəstə”lərə birbaşa və
neqativ təsirin birinci amilidir. Təkrar edirik: medianın bu hadisələri geniş,
detallı işıqlandırması...
1985 və 1987-ci illərdə dörd müxtəlif
millətdən olan alim ayrı-ayrılıqda araşdırma apararaq bu qənaətə gəliblər ki,
içində özünəqəsd, suisid kadrları olan filmlərə kütləvi baxışdan sonra xəstəxanalarda
özünə uğursuz qəsd edənlərin sayı artır. Uğursuz özünəqəsdçilərlə müsahibələr
zamanı onlar etiraf ediblər ki, qeyd edilən suisid-filmə baxıblar. Ölkənin və
filmin adını çəkmədən (məxfiliyin səbəbi yazı boyu izah olunacaq-müəl.) bir faktı da deyim ki, həmin ölkədə
nümayiş olunan filmdə özünü qatar altına atan qəhrəmanın acınacaqlı həyatı gənclərə
və yeniyetmələrə neqativ təsirini çox gözlətməyib. Filmin nümayişindən sonra
aparılan 70 günlük müşahidə zamanı özünəqəsd edənlərin sayının 10 dəfə artdığı
qeydə alınıb. Bəs, özünəqəsd metod olaraq nə seçilib? Təbii ki, özünü qatar altına
atmaq. Başqa bir ölkədə yayımlanan köpük seriallında istifadə olunan özünəqəsd
metodu - həblərin aşırı qəbulu göstərilib. Araşdırma nəticəsində məlum olub ki,
həmin il özünəqsəd statistikasından məhz bu metod ilk sırada olub. 49 hadisə!
***
Amerikada sonuncu prezident
seçkiləri təzə yekunlaşmış, Avropa mətbuatı seçkilərə Rusiya müdaxiləsindən təzə-təzə
yazmağa başlamışdı. Yanlış xatırlamıramsa, ötən ilin ilk ayları idi. Həmin ərəfədə
Almaniyanın "Şpigel” qəzetində "Güzgülü kabinet: FTB-nin araşdırması Trampa təsir
edəcəkmi?” məqaləsinə rast gəldim. O vaxt prosesə başqa prizmadan
baxırdıq, yəni "ola bilməz” "bu qədər də
yox” düşüncəsi hakim idi.
Məqalə Tramp bu
cür manipulyasiyaların masteridir (ustası effektli alınmır), yalan danışmağı
bacarır, yönləndirir ki, bütün oriyentirləşmə bacarıqları əldən çıxsın və s. və
i. ibarələrilə dolu idi. Faktlar sadalanır və yekunda bir psixoloji effektə
toxunulurdu. Etiraf edim ki, ilk dəfə idi rastlaşırdım. Həmin sözü götürdüm,
axtarış verib bir az ətraflı tanış oldum və uzun zaman bu effektlə bağlı Azərbaycan
mediasında, sosial şəbəkələrdə müşahidə apardım. İndi qeyd etdiyim məqalə kimin
üçünsə maraqlıdırsa başlığı axtarışa verib, tapıb oxuya bilər, buna
toxunmayacağıq. Amma həmin terminlə tanış etmək istərdim, çünki mövzunun bizə
birbaşa aidiyyatı var.
Qazlaytinq
Taleyin
istehzasından bizim "qazlaşdırma” sözünə oxşayır. Elə mahiyyətcə də oxşardır.
Amma bir balaca izahata və korrektəyə ehtiyac var deyib, bundan başlayaq.
Yəqin ki, kinomanlar xatırlayarlar İnqrid Berqmana ilk Oskarı
qazandıran "Qaz işığı” filmini. 1944-cü ilin trillerində Berqman qatil-ərinin
psixoloji təzyiqlərinə məruz qalan qadın rolunu oynayır. Ərin məqsədi xanımına
yalan, böhtan və aldatma yolu ilə
psixoloji təsir edib, belə deyək "sakit” qətlə yetirməkdir. Məhz bu film
sonradan qazlaytinq deyilən psixoloji effektin araşdırılıb ortaya çıxarılmasına
vəsilə olub. Yəni metodun adını filmin
adındna götürüblər: "Qaz işığı” ingiliscə "Gaslight” deməkdir. Əgər mütəxəssislərdən
kimsə ifadənin daha uyğun variantını təklif edərsə, məmnun olaram.
Nədir qazlyatinq? Bu prosesin necə baş verdiyini anlamaq
üçün bu halları göz önünə gətirin. Misal üçün, evin xanımı (və ya həyat
yoldaşı) atdığı istənilən addımda yoldaşını (və ya xanımını) günahlandırır:
"bunu sən dedin”, "sənin fikrinlə aldıq”, "sən apardın”, sən gətirmədin və s.
Xanım (cənab) bununla sakitləşmir. Əsəbiləşir, səsini qaldırır, evin kişisi ailədə
problem yaranmaması üçün bütün variantlara əl atır. Bu xanım tərəfindən həyat
yoldaşına qarşı qazlaytinqdir. Övladların hər hansı ideyasına qarşı valideynlərin
təpkisini götürün. "Bunu hardan öyrənmisən?”, "kim səni yoldan çıxardıb”, "sənin
yaşında biz onu edirdik, bunu edirdik”, "fərsizsən, bacarıqsızsan” və s. Bu isə
analoji olaraq valideynin övladına qazlaytinqidir. Başqa bir misal, həyat yoldaşı (qazlayter,
manipulyator) öz xanımına deyir: xatırlayırsan, keçən dəfə də bu hadisəyə görə
özündən çıxmışdın. Xanım cavab verir: "Elə şey olmayıb axı”. Kişi əl çəkmir, təkrarlayır
və hətta uydurma faktlar gətirir. Xanımda şübhə yaranır. Bəlkə doğrudan da
olub?
Bir sözlə, bir nəfərin
başqaları (fərdi olaraq) üzərində psixoloji basqı ilə özünə əminliyi öldürmək,
adekvatlığı aşağı salmaq, inamı itirmək və hətta psixoloji hədəqədən çıxardıb dəli
etmək, intihara sürükləmək məqsədi ilə edilən texnikalar toplusudur. İfadəni
ilk dəfə psixiatr Ronald Leynq işlədib.
Qazlaytinqin
əsas texnikası olan Zersetzungu (paslanma, çürümə) alman xüsusi xidmət
orqanları "Ştazi” tətbiq edib. Obyekti ruhdan salma, mənəviyyatını aşağılamaq
üçün şəxsi həyatı da daxil olmaqla, bütün işlərində böyük miqyaslı təzyiqdən
yararlanırmışlar. Məsələn, "obyekt”in evində əşyaların qəfil itməsi, sonradan
yenidən peyda olması, ev telefonuna zəng edib tanınmayan bir nəfərin davamlı
çağırılması, küçədə naməlum insanların yaxınlaşıb dostcasına salamlaşması, əvvəl
oturduqları kafedə nahara dəvət edilməsi və s. Bu məqamda obyektin cərəyan edən
hadisələrlə bağlı baş sındırması adi yəqin ki, çox zəif sözdür. Etiraf edək ki,
belə yaddaşsızlığa, müəmmalara görə əsəblərin pozulmaması mümkün deyil. Bu vəziyyətdən
sonra şantaj və kompromat hücumu başlanır. Yekun? Özünəqəsd!
Ümumiləşdirsək,
söhbət ustalıqla beyin yuyulmasından gedir ki, yekunda qurban reallıq hissi ilə
xülyaları ayırd edə bilmir. Nəzərə alaq ki, bu siyasi və dini missioner təşkilatların
kütlə üçün beyin yuması, təbliğat işinin sürətli aparılması deyil. Nə təəssüf
ki, daha təhlükəlidir. Amma konkret hədəfə hesablanmış dağıdıcı metoddur.
Terminlərlə
dolu bu informasiya yağışında itib-batanhörmətli oxucu üçün son olaraq əlamətləri
də sadalayaq ki, qaranlıq məqam qalmasın. Yadda saxlayaq:
-
Qazlayterlər
"qurban” üçün dəyərli olanı ona qarşı silah kimi işlədirlər. (Uşaqlar, analıq
hissi, qohumcanlılıq, xeyirxahlıq, yaxınların hədiyyəsi və s. )
-
Onlar
bilirlər ki, şübhə insanı zəiflədir. Buna görə "qurbanı” məqsədli əldən
salırlar
-
Yersiz,
davamlı ittiham edirlər.
-
İnsanları
qurbana qarşı qaldırırlar, gözdən salırlar, psixi xəstə olduğunu iddia edir və
hamıya bəyan edirlər
-
Hərəkətləri
sözləri ilə üst-üstə düşmür
-
Qəfil
tərifləməyə başlayırlar ki, şübhə yaratmasınlar
-
Ətrafda hamının yalan
danışdığını davamlı iddia edirlər. Hədəfə götürülmüş qurban əks arqument ortaya qoyanda
dediklərini təkzib edirlər. Bu da bir formadır ki, yaddaşı itib.
Belə halla rastlaşmısınız? Elədirsə,
real qazlayterlə yaşayırsınız...
***
Siz evlərdə potensial qurbanlar yetişdirirsiniz
Daha bir məqam. 1984- 1987- illər arası Avstriyada mətbuatda
davamlı olaraq insanların metro qatarının altına atılmaqla özünəqəsd etdikləri
haqda məlumat yayırlar. Xəbərlər fərqli və dramtik idi. 1987-ci ildə bu xəbərlərin
insanlara təsirini müəyyən etdikdən sonra yeni strategiya - daha doğrusu, xəbərlərin
çatdırılması strategiyası hazırlanır. Bu kampaniya başlayandan sonra metroda
intihar halları 80% azalır. Bu araşdırmalarda gəlinən nəticə nə idi? Tək-tək
intihar hadisələri haqda xəbərlər artdığında, tək ölüm hadisəsi detallarına qədər
veriləndə və ya təkrar-təkrar mətbuatda paylaşılanda, tək intihar hadisəsi ilə
bağlı xəbər qəzetlərin xəbər başlığında və ya TV kanallarında ilk xəbər
(manşet) məlumatı olduqda, intihar xəbəri ilə bağlı dramatik başlıqlarla
manşetlərə çıxarıldıqda tamaşaçılar və oxucular arasında intihar halları artır.
Medianın ziyanlı təsirini
azaltmaq üçün ABŞ-da 2007-ci ildə özünəqəsd hadisələrini yayan KİV üçün xüsusi
təlimatlar hazırlanıb. Kolumbiya Universitetindən Madlen Quld, Pensilvaniya
Universitetindən Patrika Camieson və Daniela Romeranın həftəlik "American Behavioral Scientist”
jurnalında çıxan yazıları bu haqdadır.
Təlimatlarda nə deyilir? İki səhifəlik təlimatlar 3 hissəyə ayrılır:
-
özünəqəsd
haqda məlumatlar verilərkən nədən ehtiyat etməli?
-
Bu
haqda ümumiyyətlə necə məlumat verməli?
-
Hansı
sözlərdən istifadə etməməli?
İzah edək:
-
bu qaydalara tabe olan
ölkələrdə suisid haqda məlumatın qəzetlərin ilk səhifəsində vermək olmaz.
-
Özünəqəsd haqda
"problemlərdən ən ağıllı yolla yaxa qurtarmaq” formilirovkası vermək olmaz!!!
-
Qəhrəman tipi
yaratmaq, hadisəyə romantik obraz vermək olmaz!!!
-
Və ümumiyyətlə, əlavə
emosiya və ətraflı təsvirlə hadisəni paylaşmaq olmaz!!!
-
Və hətta günahkar
axtarmaq, ətrafdakıların ah-zarı, sentimental xatirələr də
işıqlandırılmamalıdır. Onsuz da ətraflı araşdırmalar nəticəsində bəlli olur ki,
suisidin səbəbi kompleks faktorlardır, bunu bir nəfərin üstünə atmaq yanlışdır.
Razılaşarsınız ki, tək "kimlər
intihara meyillidir?” sualını verib, ona mütəxəssislər tərəfindən cavab alıb
yazan media təmsilçisində deyil, eləcə də ona cavab verən psixoloqda da ciddi
qeyri-peşəkarlıq əlamətləri var. Hələ yetərli qədər yumşaq dedim.
İndi Azərbaycan mediasını və
sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentini düşünün. Elə bir gün olurmu ki, kişi
arvadını baltaladı, oğul atanı bıçaqladı, dost dostun qulağını dişlədi, göyərçin
uçurduğu üçün məhəllə uşağı tərəfindən güllələndi, asıldı, kəsildi, basdırıldı,
dözmədi, özünü öldürdü xəbərlərini oxumayaq? Elə bir məqalə varmı ki, başlıqda
qeyd olunan idbar sözlərdən istifadə olunmasın? Elə biz özümüz, özünəqəsd hadisələrində
nə çox nə ilə maraqlanırıq? Detallar! "Necə, harada və kim? Kimdir günahkar?
Yaxınları nə edəcək? Axırımız necə olacaq?” sualları kimi düşündürmür? Elə isə
söhbətimizin əvvəlində qeyd etdiyimiz qazlaytinq mövzusunu bir daha oxuyun. Bu,
bizim haqqımızda deyil? Sonuncu Narkoloji Mərkəzdə baş verən faciəni
xatırlayın. Sosial şəbəkələrdə elə fotolar paylaşılırdı ki, facebook özü o
fotoları zorakılıq, qan və qəsdin təbliği olduğu üçün avtomatik silirdi. İnsan
haqlarından dayanmadan danışanlar orada həlak olanların adlarının açıqlanmasını
tələb edirdilər. Təsəvvür edirsiniz? Anonim müalicə olunan insanların adlarının
açıqlanması istənilir. Evində 4 uşağının başsız qaldığını deyib, vay-şivən
qoparanlar həmin faciə qurbanlarının dəhşətli fotolarını paylaşırdılar. Bəs o həlak
olanın ailəsi? Bir sözlə, qazlayterləri uzaqda axtarmayın. Real qazlayterlərik
ki, sosial şəbəkələrdə qurbanlarımızı "like”lara peşkəş edə-edə gedirik...
Bunu da qəbul
edək. Bir araşdırmada genetik olaraq qəbul edilən major depressiya vəziyyətləri
incələnib. Bu durumda olan ailə üzvlərinin MRT incələmələri nəticəsində bəlli
olub ki, bu insanların beyinlərinin sağ tərəfindəki kontekstdə 28% -də "boz ərazilər”
(incəlik, zəif nöqtə) qeydə alınıb. Araşdırma nəticəsində o da bəlli olub ki,
ailə üzvlərindən birində depressiyada olan insanın övladlarında beyin fərqliliyi
qeydə alınır. Bu incəlik isə sosial əlumatların qəbul edilməsini çətinləşdirdiyini,
dolayısı ilə hər cür ünsiyyətdə axsamalar yaratdığını, depressiyaya meylləndiyini
və gələcəkdə özünəqəsdə yol açdığına işarə vurulur. Sadə dillə desək, bu halın
müşahidə olunduğu evlərdə potensial özünəqəsdçilər yetişdirilir.
***
İngiltərənin "Nature
Communications” dərgisində bir məqalədə qeyd olunub ki, elm adamları biri
intihara meyilli, digəri isə normal həyat yaşayan olmaqla iki qrup arasında təcrübə
aparıblar. Hər iki qrupda olanların beyin aktivitələrini ölçmək istəyən
araşdırmaçılar bu qrupdakı insanlara "təhqir, pislik” və "tərif”sayaq 30-a
yaxın kəlmə istifadə edərək beyin aktivitələrini izləyiblər. Bu sınaqlardan
alınan nəticələri və yaratdıqları alqoritmlə birləşdirərək bir proqram
yaradıblar. Araşdırmaçılar kəşf ediblər ki, bu proqramlar intihara meyilli
insanların 91%-ni müəyyən edə bilir. Bu proqramlar bir insanın öncədən özünəqəsdə
cəhd edib-etmədiyini 94% dəqiqəliklə müəyyən edir. Konkret deyək ki, 17
intihara meyilli, 17-i normal olan insanlar üzərində 34 sınaq aparılıb. Məlum
sözlər istifadə edilmiş və MRİ (maqnit rezonans) sistemi ilə müşahidə
aparmışlar.
Məlum olur
ki, insan beyni neyronları fərqli mövzular üçün fərqli xəyal izi istifadə edir.
Misal üçün, neyronlar "çəkic” kəlməsi üçün bir xəyal yaratdığında, "köpək” kəlməsi
üçün tamam fərqli xəyal cızır. Araşdırmaçılar bu araşdırmalar arasında 30-a
yaxın kəlmənin "ölüm”, "sıxıntı”, "çarəsiz”, "yaxşı”, tərif”, "optimizm” insan
beynində iz buraxdığını fərqində olmuşlar. Bu nəticədən irəli gələrək öz-özünə
öyrənən bir alqoritmi bir proqrama yükləyərək hər sınağın nəticələrini proqrama
yükləyiblər. Daha sonra proqramı çalışdıran araşdırmaçılar proqramın verilən hər
bir kəlmə üçün çıxarılan izlərin hansı qrupa aid olduğunu fərq edə bildiyini
öyrənirlər. Sonda isə proqrama sınaqda olan insanın məlumatları yüklənir.
Yekunda proqram həmin insanın hansı qrupa aid olduğunu 94% dəqiqliklə deyir. Bu
isə həmin insanların əvvəl intihara cəhd edib-etməməsini müəyyən etməyə
yardımçı olub. Belə çıxır ki, gələcəkdə belə addım atıb-atmayacağını da bəlli
etmək mümkündür. Bu bir tərəfi.
Söhbət təsirli sözlərdən düşmüşkən
"Bəs
mediada bu hadisələr necə təsvir olunsun?”
sualına cavab tapmaq üçün əvvəlcə hansı sözlərdən istifadə etmək olmaz”
yasağına diqqət yetirək. Amerikalı ekspertlərin media üçün tövsiyələrində
deyilir ki, suisid, özünəqəsd sözlərindən xəbər başlığında istifadə etmək
olmaz. Bu, ilkin şərtdir. Bundan başqa, özünə qəsd edən şəxs haqqında "özünü
öldürən”, "özünəqəsd edən”
sözlərindən istifadə məsləhət görülmür. Əvəzində "özünəqəsd nəticəsində ölən”
ifadəsi işlədilməsi məqsədəuyğun sayılır. Nəhayət, "bu aktı uğurla başa çatdıran”,
"başa çatdırmaq mümkün olmayıb”, "uğursuz cəhd” sözlərindən də istifadə
edilməməlidir, əvəzində " özünə qəsd nəticəsində ölüm”, "ölümlə bitməyən özünəqəsdə
cəhd” ifadələri təklif edilir. Ola bilər ki, bu deyilənləri adi söz oyunu kimi
qəbul edəsiniz. Bu fikirdəsinizsə, yanılırsınız. Tanınmış NLP ustadı Babək
Bayramovun sözün təsiri haqda məşhur
bir məqaləsindən bəzi qeydləri xatırlatmaq istərdik.
"Sizə "Yaşıl dovşanı düşünməyin” desəm,
bacararsınızmı? Əlbəttə, mümkün deyil. Beynimizin informasiyanı qavrama şəkli
bu cür işləmir çünki.Aparılan bütün sorğular, araşdırmalar, eləcə də mənim
şəxsi təcrübələrim göstərir ki,insanların
çox az bir hissəsi nə istədiklərini bilirlər. Əksəriyyət nə istədiyindən çox, nə
istəmədiyini bilir."Bu, bu problemlərimin olmamasını istəyirəm,
başqa heç nə istəmirəm, sadəcə, canımın bu problemlərdən qurtarmasını istəyirəm,
pis vəziyyətdəyəm, çıxmaq istəyirəm” və s. kimi ifadələr tanış gəlirmi sizə? Bəli,insanların çoxu nə istəmədiyini gözəl bilir və
bununla da beyinlərini nə istədiklərinə deyil, nə istəmədiklərinə kökləyirlər.
Nəticədə nə baş verir? Onlar "yaşıl dovşanı” daim düşünürlər və istəmədikləri həyatı
yaşayırlar”.
Hər bir
neqativ ifadənin pozitiv forması da var. Məsələn, "Bu iş mənə narahatlıq verir və çətindir”
cümləsini pozitiv şəkildə belə ifadə edə bilərik: "Bu iş mənim üçün rahat və asan
deyil”. Bunlar təxminəneyni
mənalı cümlələrdir, lakin sinir sistemimizə göndərdiyi siqnallar fərqlidir.Hər
bir sözün duyğu yükü var, beynimiz kəlmələri qavrayarkən, bədənimiz bu kəlmələrin
yükləndiyi duyğuların təsiri altına düşürlər.
Yapon alimi Emoto su molekulları üzərində apardığı təcrübələrlə bütün dünyaya
sübut elədi ki, materiya duyğu enerjisinin təsirinə məruz qalır. O, neqativ və
pozitiv sözlər yazılmış kağızları su butulkalarının üzərinə yapışdıraraq,
onları dondurdu və nəticə heyrətverici oldu. Üzərində pozitiv sözlər yazılmış
su molekulları daha parlaq və estetik idi, sanki "çiçək açmışdı”. Neqativ sözlər
yazılan su molekulları isə bunun tam əksini göstərirdi. O, eyni təcrübəni düyü
üzərində apardıqda, neqativ sözlərin təsirinə məruz qalan düyü tez xarab oldu.
Bir sözlə, mediada
intihar xəbərlərinin çox işıqlandırılması təkcə insanları məlumatlandırmağa
xidmət etmir, bu, eyni zamanda intiharla bağlı şüuraltı düşüncə formalaşdırır."İntihar xəbərlərinin yeri gəldi-gəlmədi işıqlandırılması, mətbuatda
və sosial şəbəkələrdə verilməsi əlbəttə, insan psixologiyasına təsir göstərir.
Hətta psixologiyada buna şüuraltı infeksiyanın yaranması və artması deyirlər”.
(müəlliflərin kimliyini unutmuşam, haqlarını halal etsinlər)
Ehtiyatlı olaq
-
İntihar hadisəsinin şəkilləri və hadisənin necə baş verməsi haqda
detallı təsvir yoluxucu intihar və ya təqlid intiharını sürətləndirir.
-
Araşdırmalar, suiqəsdi qəhrəmanlıq və romantik bir məna verərək
yaymaq, öz həyatlarına qıyanların ideallaşdırmaq, özlərini və başqalarını
intihar qurbanları ilə eynişləşdirmək intihara açıq təşfiqdir.
-
İntihar xəbərlərini mediadan öyrənmək həssas insanları tətikləyir.
-
Araşdırmalarda intihar yerinin, məhələnin adının ayrıntılarla və fotolarla verilməsi eyni qəbildəndir.
-
İntiharı fərqli yönlərdən və uğurlu insanların sirli hərəkəti kimi
anlatmaq intihar qurbanları ilə eynişləşdirmə aparmaq təhlükəli siqnaldır.
-
"Filan xəstəliyi olan, filan iradəsizliyi göstərən, filan situasiyada
olan insanlarda buna meyl var” ifadəsindən istifadə edilməz.
-
İntihar hallarının yüksəlişdə olduğunu demək
olmaz.
-
İntihar epidemiyası gözlənilməyən və real
artıma səbəb ola bilir.
-
Əgər hadisə ictimaiyyətin gözü qarşısında baş verməyibsə, xəbəri
materialın içində vermək məsləhətdir.
-
Özünəqəsd etdiyi beynəlxalq miqyasda xəbər olacaq insanların ölümünü
çox şişirtməyə, səbəbi yazmağa ehtiyac yoxdur. Mütəxəssislər deyirlər ki, bu
hal daha çox təsirlidir. "Menrlin Monro 36 yaşında özünə qıydı”, "Con Smitin hələ
48 yaşı var idi”, artıq deprasiya və təhlükəyə işarədir.
Və bir də...
...
İntihar hadisəsi xəbər mətinlərində sensasion bir dillə axtarılırsa…
...
İntihar bir zəfər, intiqam və ya topluma, qurumlara qarşı meydan oxunuşu kimi çərçivələnirsə…
...
İntihar qurtuluşa gedən bir yol kimi müqədəssləşirsə
...
İntihar xəbəri oxunarkən daha çox detallara, dramatikliyə və yaxınların
açıqlamalarına, romantizmə yer verilirsə.
...
Və çağdaş medianın aparıcı qüvvəsi olan sosial şəbəkələrdə təkrar-təkrar
paylaşılır, üzərinə yeni və fərqli əlavələr edilərək yayılırsa, intiharı
hal-hazırda yaşadığı oxşar məsələlərə qarşı çarə kimi görünən insanlar üzərində
tətikləyici rol oynayacaq.
Sadəcə
bu ehtimal belə intihar xəbərlərini yayıma hazırlayan və paylaşan hər kəsin üzərinə
məsuliyyəti anlamalı və diqqətlə düşünməlidir. Özəlliklə o hala meyilli və həssas
insanların mövcudluğu ehtimal olunan ölkədə.
"Halallıq istəyənlərə məzardakı xanımdan istəyin” başlığı çox şey deyir.
Xəbərlər
hazırlanarkən və paylaşılarkən diqqətli olmaq lazımdır. Sosial mediyada "like”,
web2.0 mediasında olanlar isə İP axtarışından çox məsuliyyəti və insan talelərini
düşünməlidirlər. Nəzərə alın ki, intihar ictimai sağlıq məsələsidir, hüquqi
günah deyil.
Yeri
gəlmişkən bu məsələdə dindən misal gətirmək, günah olduğunu demək, hədis və digər
arqumentləri sadalamaq da qıcıq yaradır. Hər cür əqidəli, düşüncəli və inamlı
insanlar var. Bunu da yadda saxlayaq.
Eyni şey sosial mediada intiharı
şişirdən, tərifləyən və hiddət və ya aşırı duyğusal notlarla paylaşan istifadəçilərə də aiddir. Acıdır,
düşündürcüdür, belə qorxulu situasiyada daha çox məsuliyyət lazımdır. Bu
halların səbəbkarı deyil, önləyəni olaq...
Sonda...
Şəxsi düşüncəmə görə yuxarıda qeyd
etdiyimiz medianın və sosial şəbəkələrin qazlayitnqliyi, "kişi arvadının başını
kəsdi” materialların yayılması, paylanması terror fəaliyyətilə eynidir.
Suisidal mövzulu yazılar yazmaq, bilmədən təşviq etmək, qarşısını almaqdansa, təbliğ
etmək insanlığa qarşı yönəlmiş fəaliyyətdir. Bu cür fəaliyyətə görə sərt qərarlar
olmalıdır.
Məhz bu məqamda söz azadlığı, özünü ifadə azadlığından söhbət gedə bilməz.
Özünüz düşünün: uşaq öldürməyə, hamilə qadını qətlə yetirməyə çağırış,
insanların kütləvi zəhərləməyə təşfiq, azyaşlıların zorlanmasından həzz alınmasının
ifadəsini özündə əks etdirən yazı və paylaşım görərsinizsə, reaksiyanız nə
olar? Suisid metodların göstərilməsi, hadisənin detallı təsviri də oxşar
situasiyadır. Axı, bu yazıları azyaşlılar, yeniyetmələr də oxuyur. Bunlar ki, hərəkətə
çağırışdır. Axı, senzura yoxdur. Yeniyetmənin daxili müqaviməti o həddə qədər bərkiməyib
ki, situasiyaya başqa prizmadan baxa bilsin.
Viktor Frankl "İnsanın Anlam Arayışı’’
adlı möhtəşəm əsərində həyatın mənasını çox gözəl şəkildə ifadə edib. Frankl,
2-cü Dünya Mühribəsində Polşada Auschwitz adlı Alman əsir düşərgəsində 4 il
dustaq olub. Bu düşərgədə əzab-əziyyət içində qıvrılan insalara "Niyə intihar
etmirsiniz” sualını verir və bu cavablar əsasında özünün gələcəkdə yaradacaq
psixoterapiya yanaşmasının təməl prinsiplərini yaradır.
Franklın düşərgədə yaşadıqlarını qələmə almaq istəyi, onu ayaqda və həyatda
tutan səbəb olur. Kiçik kağızlara qeydlər aparan Frankl bədəninin dirəniş
qazandığına, kardiovaskülar çöküşün önləndiyinə inanırdı. O sonrada loqopediya
elminin əsasını qoyur və uzun müddət insanlara xidmət göstərir. Frankl yazır
ki, "Həyatında hiçbir məna, məqsəd, hədəf görməyən və bu səbəblə yaşamağı mənasız
olan insanın vay halına” (Viktor Frankl, ’’İnsanın Anlam Arayışı’’ 1998, s.
78).
Bəli, olmazın əziyyətini görən, o dünyanı görüb qayıdan insanlar niyə
intihar etmirdilər? Bu sualı depresiyada olan dostlarınıza, tanışlarınıza
verin.
***
Bir gün Əbdülqasım
meşədə gedirmiş. Kəndçisi Feyzullanı belinə ip bağlanıb, ağacdan asılı vəziyyətdə
görür.
– Neyləyirsən,
Feyzulla?
– İntihar edirəm
– Səfehləmə,
bildiyim qədərilə intihar etmək üçün ipi boğaza keçirirlər.
– Cəhd elədim,
lənətə gəlmiş, az qala boğulacaqdım.
Gəlin bir layihə reallaşdıraq
Google-un
Azərbaycan axtarış seqmentində "Verter effekti” haqda məlumatların çoxluğunu
qeyd etdim. Amma əks effektlərdən biri olan "Papaqeno effekti” haqda məqalə nədir,
heç statusa, şərhə də rast gəlmədim. Motsartın "Sehirli fleyta” operasınn baş qəhrəmanının
adı ilə adlandırılan bu effekt haqda nə qədər məlumatlıyıq? Bu effekt haqda
yazmırıq. Əvəzində təklif veririk. İdeya bizdən, yerinə yetirmək sizlərdən. Gəlin
belə bir aksiya keçirək. Bu məqaləni oxuyan istənilən sosial mövzularda qəlimi
olan bir jurnalist "Papaqeno effekti” haqda yazı hazırlasın. Bu mövzunu işləyib
hazırlayan həmkarlarımızdan biri də yekunda pozitiv yüklü başqa bir efffekti
ortaya çıxarsın və digər həmkarımıza pas ötürsün. Beləcə bizim də bir köməyimiz
dəysin.
Sənan Nəcəfov