Naxçıvanın məktəb və pedaqoji fikir tarixinə işıq salan nəşr
Qısa bir zaman ərzində
müstəqilliyimizin siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrdə əldə etdiyi nailiyyətlər
ulu öndər Heydər Əliyevin elmimizin qarşısında qoyduğu vəzifələrin həllinə,
tapşırdığı, tövsiyə etdiyi məsələlərin tədqiqinə diqqətin artırılmasına, bu
istiqamətdə araşdırmaların gündən-günə aktuallaşdırılmasına zəmin yaratmışdır.
Ümummilli lider vaxtı ilə Akademiyanın işçiləri qarşısında çıxış edərək
tariximizin XIX əsr və XX əsrin əvvəllərini öyrənməyi bir məqsəd kimi qarşımıza
qoymuşdu. Həqiqətən də, bu dövr Azərbaycan xalqının siyasi, ictimai, mədəni
həyatında çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir dövrdür. Çarizmin müstəmləkəçilik
siyasəti nəticəsində rus dövləti Şimali
Azərbaycanın digər xanlıqları ilə yanaşı, İrəvan və Naxçıvan bölgəsində də yeni
idarəçilik sistemi, inzibati ərazi vahidləri yaratmağa nail ola bilmişdi.
İşğalın ilk günlərindən regionda çarizmin müstəmləkəçilik siyasəti daha
fitnəkar, məkrli, iyrənc bir şəkil aldı. Rus dövləti bu ərazilərdə öz mövqeyini
möhkəmlətmək məqsədilə yeni bir vasitədən - erməni kartından istifadə etdi.
Ermənilərin kütləvi şəkildə bu torpaqlara köçürülməsi başlandı ki, bu da
Rusiyanın müstəmləkə zülmü, həqarəti ilə yanaşı, ermənilərin torpaqlarımıza
sahiblənmək kimi bədnam niyyətlərinin
başlanğıcını, sonrakı faciələrin əsasını qoydu.
Tariximizin 200 ilə yaxın belə bir ümumi mənzərəsi Azərbaycan
Respublikasının prezidenti möhtərəm İlham Əliyevin tapşırığı, bölgə alimlərinin
qarşısında qoyduğu çox mühüm vəzifələr tələb edir ki, tarixi, etnoqrafik,
mədəni, ədəbi, pedaqoji və digər istiqamətlərdə tədqiqatların hazırlanmasına
xüsusi diqqət yetirilsin. Düşünürəm ki, Vahid Rzayevin bölgənin məktəb və
pedaqoji fikir tarixinin öyrənilməsinə aid tədqiqatı da ("Naxçıvanda məktəb və
pedaqoji fikir, XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri”, Naxçıvan,”Əcəmi”, 2017) məhz
belə bir məqsəd və niyyətləri izlədiyinə görə, elmi mühitdə maraq doğura
biləcəkdir.
Əsərin məziyyət və məzmun keyfiyyətinin yüksək səviyyədə
olmasını şərtləndirən cəhət onun ilk mənbələrə əsaslanması ilə birbaşa
əlaqədardır. Arxiv sənədləri, dövrü nəşrlərə ( Rusiya Maarif Nazirliyinin,
Qafqaz Canişinliyinin və Qafqaz Tədris Dairəsinin əmr və sərəncamları,
statistik və təqvim nəşrləri, elm, dövlət, hərb və maarif xadimlərinin yol
qeydləri, memuar və xatirələri) tənqidi
yanaşma nümayiş etdirilməsi, hadisə və faktlara müəllif münasibətinin
elmi həqiqətə xidmət etmək səyləri kimi üzə çıxması təqdirəlayiqdir. Bu cəhəti,
son illərin bir çox tədqiqatlarında görə bilmədiyimiz keyfiyyət kimi
qiymətləndirirəm.
Tədqiqatın predmet sahəsi
kimi götürülmüş XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri siyasi-iqtisadi, ictimai-mədəni
həyatımızın çox mürəkkəb və ziddiyyətli dövrüdür. Rusiyanın Qafqazdakı yeni
sistemi, inzibati idarə quruluşu xristianlarla müqayisədə bizə daha fərqli,
daha aqressiv münasibət idi. Hər sahədə olduğu kimi məktəb, maarif sahəsində də
rus hökumətinin siyasəti müstəmləkə məqsədlərinə tabe edilmişdi. Çarizm min
illərin məscid məktəblərinin yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmasını,
burada təlim-tərbiyə işlərinin yeniləşdirilməsi siyasətini yox, özünün ”rus
təəbəsi” yetişdirmək niyyətlərini həyata keçirə biləcək tədris müəssisələri
yaratmağı üstün tutdu. Nəticədə azərbaycanlıların, ümumən müsəlmanların bu
məktəblərdə təhsil almaq imkanlarının məhdudlaşdırılmadığı haqqında təsəvvürlər
yaratmağın heç bir əsasa malik olmadığı
aydın oldu.
Hökumətin məktəb
siyasətindən bəhs etmişkən, qeyd edək ki, müəllifin XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində
İrəvan və Naxçıvan məscid məktəblərinə aid araşdırmaları, onların məzmun
xüsusiyyətləri, yayılma arealı, cəmiyyət həyatında, milli mənafelər baxımından verdiyi fayda haqqında fikirləri xüsusi maraq doğurur. Bizə
görə, müəllif ilk dəfə olaraq elmi fikirdə məscid məktəblərinə və mədrəsə
təhsilinə, necə deyərlər, yeni həyat verə bilmişdir. Bu məktəblər Bəhmənyardan
tutmuş M.F.Axundova, Cəlil Məmmədquluzadə və M.Ə.Sabirə qədərki böyük
mütəfəkkirlərin ilk təhsilinin əsasını təşkil etmişdir. Həqiqət budur və
iftixarla deməliyik ki, min ildən artıq bir dövr ərzində bu məktəblər
Azərbaycan xalqının təhsil mədəniyyətini
təmsil etmişdir.
Bölgədə fəaliyyət göstərən məscid məktəbləri və mədrəsələrin struktur
quruluşuna, tipinə və təhsilləndirmə səviyyəsinə münasibətdə müəllifin həqiqi
tədqiqatçı yanaşmasının digər bir müsbət cəhəti isə ondan ibarətdir ki, bu
dövrdə fəaliyyət göstərən məktəb və mədrəsələrə çarizmin münasibəti və özünün
müstəmləkə məqsədlərinə uyğun gələn təhsil siyasətinin həyata keçirilməsinə
göstərdiyi səyləri yalnız ilk mənbələrin verdiyi imkanlar əsasında sistemli və
elmi şəkildə işıqlandırılmışdır. Müəllifin problemə aid fikirlərinin elmi izahı
düzgündür, gəldiyi qənaətlər real əsasa malikdir. Müasir tarixşünaslığımızın da
təsdiq etdiyi kimi çarizm öz siyasi mövqelərinə uyğun olaraq, bölgədə ənənəvi
təhsil müəssisələrinin ( məscid məktəbləri və mədrəsələrin) təhsilləndirici,
tərbiyəedici imkanlarının öyrənilməsi, onların zamana, şəraitə uyğun olaraq
yeniləşdirilməsi qayğısına qalmamış, əksinə arxiv sənədləri və dövrü nəşrlərdə
göstərildiyi kimi bu tədris müəssisələri sərt və çox zaman əsassız tənqidə
məruz qalmışdır. Çarizm bu tədris müəssisələrində islahatlar yolu ilə təhsilin
inkişaf etdirilməsi əvəzinə, özünün müstəmləkə məqsədlərinə xidmət edə biləcək, həm də mürəkkəb struktura
və məzmuna malik təhsil sistemi yaratmağı üstün tutmuşdur. Bütün bunlar
haqqında fikir və düşüncələr tədqiqatın ümumi ruhunda və məzmununda zəruri
keyfiyyət kimi üzə çıxır və müəllifin tədqiqatçılıq, yaradıcılıq prinsipi
kimi təzahür edir. Müəllifin bu dövrün
ənənəvi məktəb təhsilinin mahiyyətinə, məzmun istiqamətinə aid münasibəti
gələcək tədqiqatlar üçün fayda verəcəyi şübhəsizdir.
Xüsusi olaraq qeyd
etməliyik ki, əsərdə təhsil müəssisələri, onların məzmunu və mahiyyəti,
quruluşu, funksiyası, məktəblərin tipi və fərqli xüsusiyyətləri dəqiq ifadə
olunmuş, anlayışların məna və mahiyyətinin izahında elmi həqiqət ciddi şəkildə
gözlənilmişdir. Bu cəhəti sözün həqiqi mənasında müəllifin və dövrün elm,
təhsil, mədəniyyət və maarif tarixinin öyrənilməsi istiqamətində görüləcək
işlər üzrə yeni nailiyyət kimi qiymətləndirmək olar. Bu cəhət ( nailiyyət)
müəllifin həm də təkcə təhsil tarixinə aid arxiv sənədləri,
dövrü nəşrlər və mənbələrlə dərindən, hərtərəfli tanışlığı, həmçinin belə bir
mürəkkəb pedaqoji problemə dair fundamental elmi-pedaqoji tədqiqatlara
bələdliyi sayəsində mümkün olmuşdur. Biz inanırıq ki, müəllifin tarixən
formalaşmış təhsil təcrübəsinə elmi yanaşma və münasibəti sonrakı tədqiqatların
düzgün məcrada inkişafına, bu istiqamətdə aparılan araşdırmaların metadoloji
əsaslarının düzgün qurulmasına əsaslı təsir göstərəcəkdir.
Əsərin bütün fəsilləri
ağır əmək tələb edən günlərin və yüksək intellektual səviyyənin məhsuludur.
Burada Naxçıvan qəza məktəbinin yaranma
tarixi, müxtəlif dövrlərdə inkişaf xüsusiyyətləri, təhsilin məzmunu, şagird kontingenti,
onların milli və silki tərkibi, azərbaycanlı və qeyri-millətlərdən olan
müəllimlər, məktəbin kitab fondu və s. məsələlər arxiv materialları əsasında
ilk dəfə olaraq geniş, əhatəli və məzmunlu şəkildə şərh olunur. Əlbəttə, bu
tədris müəssisəsini beş yarımfəsildə
şərh edə bilmək üçün çoxlu arxiv sənədləri, dövrü nəşrlər kolleksiyası,
problemin bu və ya digər şəkildə işlənmə səviyyəsini əks etdirən tədqiqatlar
toplusunun araşdırılıb üzə çıxarılması ilə mümkün ola bilər ki, tədqiqatçının
belə bir səviyyəyə və məzmuna malik işi təqdirəlayiq hesab oluna bilər.
Fikrimizcə, Ordubad şəhər məktəbi haqqında ilk elmi oçerk məhz bu əsərdə
verilir. Həmçinin, burada böyük maarifçi M.T. Sidqinin milli məktəbləri
haqqında indiyədək elmi dövriyyəyə çıxarılmamış sənədlər təqdim edilir.
Tədqiqatlarda yalnız adı çəkilən, dolaşıq fikirlər söylənilən Naxçıvan rus -
Azərbaycan oğlan və qız məktəbləri, eyni zamanda tədqiqatlarda dumanlı şəkildə
adı çəkilən "Xeyriyyə” cəmiyyəti və
"Xeyriyyə” məktəbi elmi həqiqətə əsaslanmaqla, ilk dəfə əhatəli şəkildə,
lazımi səviyyədə üzə çıxarılır.
Bir cəhəti də qeyd etməyi
vacib bilirəm ki, tədqiqat problemi bugünkü gündə pedaqoji mahiyyəti ilə
yanaşı, sosial-siyasi əhəmiyyətə də malikdir. Əsərdə müəllif Naxçıvan və İrəvan bölgəsini bir-birindən
təcrid etmir, əksinə çox doğru olaraq hər iki bölgəni ümummilli birliyin
regional xüsusiyyət və keyfiyyətlərinin ləyaqətli daşıyıcısı kimi təqdim edərək
qiymətləndirir. Və beləliklə də, bu bölgələrdə tarixən fəaliyyət göstərən
məktəb və mədrəsələrin, bəhs olunan dövrdə yaranmış milli tədris
müəssisələrinin nümunəsi əsasında bu torpaqların kimə, hansı xalqa mənsub
olduğunu sübut etmiş olur ki, bu cəhət əsərin dəyərini bir daha artırmış olur.
Müəllifin uğurları
çoxdur. Saymaq fikrində deyiləm. Yalnız bu iki cəhəti qeyd etmək istəyirəm.
Birincisi, Vahid müəllim öz tədqiqatını hazırlamaq üçün İrəvan, Tbilisi, Bakı və Naxçıvan arxivlərində günlərlə işləmiş
alimlərdən biridir. Bu arxivlərin qovluqlarında akademik Hüseyn Əhmədov,
akademik İsa Həbibbəyli ilə yanaşı onun da imzası var. İkinci mühüm cəhət
kimi deyim ki, uzun müddətli
axtarışların nəticəsi kimi topladığı zəngin materiallar toplusuna müəllif
"mən”i iddialılıq, mənəmliklə deyil, əksinə üzə çıxardığı faktları təmkinlə,
səs-küy qoparmadan şərh edir, məntiqi ardıcıllıqla hadisələrin təsvirini verir,
onları məna-mahiyyətcə aydınlaşdırmaq yolunu tutur. Bu isə əsl tədqiqatçıya
yaraşan bir keyfiyyətdir. Belə yaxşı keyfiyyətlərə malik müəllifə yeni-yeni
uğurlar diləyirəm.
Zəhmət Şahverdiyev
AMEA-nın müxbir üzvü, tarixüzrə elmlər doktoru, professor