Naxçıvan ədəbi mühiti haqqında dəyərli tədqiqat əsəri - Fotolar
Ölkəmiz
dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra milli sərvətimiz olan mənəvi
dəyərlərimizin də tədqiqi məsələlərinə diqqət artmışdır. Xalqımızın
dünyagörüşü, mədəniyyəti və tarixi, mənəviyyatı və həyat tərzi barədə ən
mötəbər mənbə olan ədəbiyyatımızın, onun
müxtəlif problemlərinin də yenidən tədqiqi, azərbaycançılıq ideologiyası
müstəvisində qiymətləndirilməsi yeniliklərə yol açmaq etibarilə daha
genişmiqyaslı bir hal almışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin şəxsi
nüfuzu və köməyi sayəsində Vatikan Papa Kitabxanasından əldə edilən yeni ədəbi
mənbələr də dövlətimizin bu sahəyə göstərdiyi diqqət və qayğını bir daha özündə
qabarıq nümayiş etdirir.
Artıq müstəqillik illərində
ədəbiyyatşünaslığmızın yeni bir mərhələyə qədəm qoyduğunu məmnuniyyətlə söyləyə
bilərik. Müasir ədəbiyyatşünaslığımızın ümdə, daha vacib nailiyyətlərindən biri də onun müxtəlif
bölgələrinin müxtəlif tarixi dövrləri və
əraziləri əhatə etməklə, dərindən və keyfiyyətlə araşdırılmasıdır. Digər
diqqətəlayiq hadisə isə görülən bir sıra
işlərin təkcə ölkəmizdə deyil, ölkəmizdən kənarda da dünya elmi ictimaiyyətinə
çatdırılması, qlobal miqyasda təbliğ olunmasıdır. Bu baxımdan xüsusilə qeyd
edilməli məsələdir ki, çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda Naxçıvan ədəbi mühitinin
öyrənilməsi istiqamətində də xeyli ciddi uğurlar əldə edilmiş, çoxsaylı
sanballı elmi-tədqiqat əsərləri ərsəyə gəlmişdir. Bu da yaxşı haldır ki, Naxçıvanda
ayrı-ayrı elm sahələri üzrə elmi məktəblər formalaşmış, ədəbiyyatşünaslıq
sahəsində sanballı elmi məktəb meydana gəlmiş, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına
bir zənginlik əlavə olunmuşdur. Muxtar respublikada elmə ayrılan diqqət tədqiqatçıları
daha səmərəli fəaliyyətə sövq edərək, çoxsaylı nailiyyətlərin əldə edilməsinə
imkan vermişdir. Qeyd edilən elmi əsərlər sırasında bu yaxınlarda çapdan çıxan
və elmi ictimaiyyətə təqdim edilən "Naxçıvan ədəbi mühiti: problemlər, perspektivlər”
(Bakı, "Elm və təhsil”, 2018) əsəri də diqqəti cəlb edir.
"Naxçıvan ədəbi mühiti:
problemlər, perspektivlər” adlı əsər Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Naxçıvan Bölməsi Rəyasət Heyətinin qərarı ilə çapa məqsədəuyğun bilinib. Əsərin
müəllifi bölmənin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyatşünaslıq
şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ramiz Qasımovdur. Əsərin
elmi redaktoru görkəmli elm xadimi, AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa
Həbibbəylidir. Bu zəhmətli işin bəhrəsi şəxsən mənə görə həm də onunla
əlamətdardır ki, adını çəkdiyimiz monoqrafiyanın müəllifi Ramiz Qasımov vaxtilə bizim, yəni
ADPU-nun filologiya fakültəsinin istedadlı tələbələrindən olmuşdur. Bu gün
vaxtilə müəllimi olduğum, qədim və orta əsrlər dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı ilə
bağlı dərs verdiyim bir tələbənin özü indi yeni əsərlərlə, səmərəli
araşdırmalarla elm meydanına gəlir. Ərsəyə gətirdiyi, ortaya qoyduğu
fundamental ədəbiyyatşünaslıq tədqiqatları ilə diqqəti cəlb edir.
Haqqında söhbət açdığımız
monoqrafiyada ilk növbədə diqqəti cəlb edən məqam onun əhatə etdiyi mövzu
dairəsidir. Naxçıvan ədəbi mühitini ta qədimlərdən üzü bəri araşdırmağa həvəsli
olan gənc alim, bu tədqiqatlarının nəticələrini adıgedən əsərdə, onun
məzmununda kifayət qədər dolğun şəkildə əks etdirmiş, Naxçıvan ədəbi mühitinin
keçdiyi çoxəsrlik tarixi inkişaf yolunun ümumi mənzərəsini yaratmağa nail olmuşdur.
Müəllif mətləbə haqlı olaraq Naxçıvanın zəngin xalq ədəbiyyatı nümunələrindən
başlayır, sonra yazılı ədəbiyyat nümunələrinə keçir. Yazılı bədii sərvətin
qaynaqlarını və inkişaf şərtlərini geniş və əhatəli şəkildə araşdırma
predmetinə çevirir. Həmin inkişafın xüsusiyyətlərini, spesifikasını,
tarixi-ictimai və ədəbi-estetik tendensiyasını təhlil süzgəcindən keçirir.
Müəllifin qənaətinə qoşularaq özün də sübut və təsdiq etməli olursan ki,
Gəmiqaya, Əshabi-Kəhf yurdu, Nuh peyğəmbərin ocağı, ilkin yaşayış və
mədəniyyətin beşiklərindən biri, 500-300 min illik ilkin yaşayış tarixi, ən
qədim duzçıxarma sənətinə malik Naxçıvan, mütləq, sözlü ədəbiyyata da məskən
olmalı idi. Ola bilməzdi ki, bu qədim oğuz-türk yurdunda, ilkin insan
məskənlərindən birində insanın bədii düşüncəsi, istedadı parlamaya, onun
səmərəli bəhrəsi, nişanəsi, təcəssümü gözə dəyməyə. Dünyanın ən qədim incəsənət
nümunələrindən olan Gəmiqaya qayaüstü rəsmləri də burda yaşamış ən qədim
insanların istedadını nümayiş etdirən ən mükəmməl nümunələr kimi çıxış edir.
Monoqrafiya müəllifi
haqlı olaraq çeşidli qaynaqlara istinadən deyilən məsələlərə dolğun surətdə
nəzər salır. XI əsr Azərbaycan intibah ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olan
alim və şair Qətran Təbrizinin Naxçıvan ədəbi mühiti ilə əlaqəsi məsələsini
geniş şəkildə işıqlandırır. Müxtəlif mənbələrin verdiyi məlumatlara istinadən,
xüsusilə Qətran Təbrizinin özünün əsərlərinə xitabən, XI əsrdə Naxçıvanda
mövcud olan, şairin davamlı olaraq əlaqə və ünsiyyət saxladığı hökmdar-şair Əbu
Düləf Deyraninin başçılıq etdiyi Naxçıvanşahlıq dövründə münbit ədəbi, mədəni
mühitin mövcud olduğunu qətiyyətlə təsdiq edir. Müəllif bu minvalla XIII əsrin
görkəmli alim və şairi, ensiklopedik bilik sahibi, görkəmli dövlət xadimi
Nəsirəddin Tusinin mənşəcə Naxçıvanla bağlılığı məsələsinə də diqqət yetirərək,
onun bədii yaradıcılığı haqqında məlumat verir. Bu universal zəka sahibi və
şairin təkcə elmi fəaliyyətini deyil, şairlik missiyasını da diqqət mərkəzində
saxlayır.
Əsərdə bütün tarixi
dövrlərə mərhələli olaraq nəzər yetirən müəllif, XII-XV əsrlər Naxçıvanının
ədəbi-mədəni mühitinə elmi səfər edir, tarixi-mədəni mühiti göstərməklə
bərabər, həmin mühitin başlıca xüsusiyyətlərini, görkəmli şəxsiyyətlərini və
yaradıcılıq nümunələrini də təhlil
hədəfinə çevirir. Böyük ictimai fikir adamı, alim və şair Fəzlullah
Nəimi və Naxçıvan mövzusuna da geniş müraciət edən müəllif, mənbələrin imkan
verdiyi səviyyədə bu dövrə nəzər salmağa müvəffəq olur. Eyni zamanda o dövrün (XV-XVI
əsrlərin) tanınmış anadilli şairlərindən olmuş Beyrək Quşçuoğlunun həyatına da
nəzər salır və onun yaradıcılıq irsinə geniş yer ayırır.
Monoqrafiyada Naxçıvan elmi-mədəni
mühitində elmin inkişafı üçün mövcud olan münbit mühit, habelə türk-islam
mədəniyyətinin görkəmli şəxsiyyəti sayılan Nemətullah Naxçıvani də dövrü,
mühiti və irsi ilə əsərdə özünə layiqli yer taparaq, araşdırmaya cəlb edilmişdir.
Gənc tədqiqatçı Naxçıvan elmi-mədəni mühitinin mənzərəsinə əhatəli nəzər
yetirməyə müvəffəq olmuş, bununla əlaqəli, ortaya dəyərli mülahizələr
qoymuşdur. Yaxşı haldır ki, türk-islam mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi olan
Nemətullah Naxçıvani irsinin öyrənilməsi, tədqiqi və nəşri məsələlərini diqqət
mərkəzində saxlamaq və inkişaf etdirmək məqsədilə Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisi Sədri tərəfindən sərəncam imzalanmışdır. Bu əsəri həmin sərəncamın
qayəsinə uyğun töhfələrdən biri hesab etmək olar.
Əsərdə XIX əsr və XX əsrin ilk onilliklərində Naxçıvan
ədəbi mühiti, onun görkəmli nümayəndəsi və ağsaqqalı Məhəmməd Tağı Sidqi, eləcə
də ədəbi mühitin digər tanınmış nümayəndələri barədə də diqqətəlayiq məlumat və
analizlərlə rastlaşırıq. Həmin ədəbi-ictimai simalardan olan Eynəli bəy Sultanovu,
Hüseyn Cavidi, Cəlil Məmmədquluzadəni, Əliqulu Qəmküsarı, Məmməd Səid Ordubadini
və başqalarını göstərə bilərik. Bəlli olduğu kimi, həmin sənətkarların
xalqımızın milli-mənəvi intibahında, maarif və tərəqqi yoluna düşməsində, milli
ideallara və düşüncəyə yiyələnməsində müstəsna dərəcədə böyük xidmətləri
olmuşdur. R.Qasımov bu ədəbi simaların da həyatı və yaradıcılıq irsinə nəzər
yetirmiş, özünəməxsus təhlil və fikirlər ortaya qoymuşdur.
Monoqrafiyada bu görkəmli sənət
və maarif bahadırlarının davamçıları və
ardıcılları olan XX əsr Azərbaycan poeziyasının parlaq ədəbi simaları, Naxçıvan
ədəbi mühitinin görkəmli yetirmələri Xalq şairi Məmməd Araz və İslam Səfərli irsi
də diqqətdən kənarda qalmamışdır. Gənc tədqiqatçı bu gözəl şairlərin əsərləri,
bədii fəaliyyətləri barədə maraqlı, orijinal fikirlər söyləmişdir.
Naxçıvanda ən yeni dövrdə
ədəbi-mədəni inkişaf və mühit də əsərdə özünə geniş yer tapmışdır. Artıq qeyd
edildiyi kimi, əsərin özünəməxsusluğu Naxçıvanda ədəbi-mədəni inkişafda
tarixiliklə müasirliyin, sələflərlə xələflərin bir arada verilməsi, təqdim,
təsvir və təhlil edilməsindədir. Müəllif Naxçıvanda ən yeni, müasir dövrdə
gedən ədəbi proses və inkişafa nəzər salır, onu bütün yönləri və tərəflərilə
təhlil etməyə təşəbbüs göstərir. Əlbəttə, düşmən tamahına daha çox tuş gələn,
blokadaya salınan qədim mədəniyyət yurdu və dilbər guşələrdən olan Naxçıvan
poeziyasında vətən və insan taleyinin araşdırılması bu məğrur vətənpərvərlər,
igidlər, ərlər yurdunun insanlarının tale və fəaliyyətlərinin də öyrənilməsi
baxımından diqqətəlayiqdir. Çünki qədim dövrün müdriklərindən olan Aristotel də
haqlı olaraq deyirdi ki, ədəbiyyat tarixdən daha ciddi və elmidir. Məhz müasir
Naxçıvan poeziyasının timsalında insanların həyatı, yaşantıları, mübarizəsi və
taleləri bu bədii nümunələrdə əks olunmaqla, başqalarının da həyatı və
düşüncəsinin bir hissəsinə çevrilir, həyat həqiqətləri bədii vasitələrlə
insanların diqqət mərkəzinə gətirilir. Bu qəhrəman torpağın övladlarının həyat
və yaşam mübarizəsi məhz bu əsərdə ədəbi prosesin əhatəli təhlili ilə özünə
layiqli yer tapmışdır.
Burada həmçinin Naxçıvan ədəbi mühitində Cənub
mövzusu, quruculuq və ədəbi proses, İslam mədəniyyətinin 2018-ci il üçün
paytaxtı olan Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələrinin bədii
nümunələrdəki əksi, Naxçıvan ədəbi mühitində bədii nəsrin inkişafı, Naxçıvanın
aşıq sənəti və el şairləri, bədii ədəbiyyatda Duzdağ və duz mövzusu müəllifin
mövzu və təhlil hədəfinə çevrilmişdir. Bu zaman verilən məlumatların, söylənən fikirlərin bir
çoxu tamamilə yeni və orijinal təsir bağışlayır.
Görkəmli elm xadimi,
akademik İsa Həbibbəylinin elmi redaktoru olduğu, AMEA-nın müxbir üzvü,
professor Əbülfəz Quliyev, filologiya elmləri doktoru Fərman Xəlilov və
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zülfiyyə İsmayıl ilə birlikdə mənim də
rəyçisi olduğum bu kitab Naxçıvan ədəbi mühitinə həsr olunan əsərlər arasında
özünə layiqli bir yer tutmaqdadır. Bununla bağlı məxsusi qeyd etməyi özümüzə
borc bilirik ki, əsərdə Naxçıvanın qədim və orta əsrlər dövrü ədəbi mühitinin
elmi şəkildə təsviri və təhlili ilk dəfədir ki, belə ayrıca, konkret, bitkin
bir şəkildə tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu ilk cəhd artıq böyük ümidlər yaradır
ki, bu kimi tədqiqat cəhdləri davam və inkişaf etdiriləcək, daha mükəmməl,
əhatəli, bitkin bir Naxçıvan ədəbi mühitini əhatə edən yeni əsərlər meydana
gələcəkdir.
Monoqrafiyaya ön sözündə
müəllifin bu məqsəd və vəzifəni də aydın ifadə etməsi, belə bir mərama böyük
ümid yaradır ki, əsərin müəllifi Ramiz Qasımov özü bu işi uğurla davam
etdirəcək, ziyalılıq vəzifəsinə vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşaraq doğma
el-obasına töhfə verəcək. Bütövlükdə alimlər, ziyalılar, müəllimlər, tələbələr,
bütün ədəbiyyatsevərlər və Naxçıvan ədəbi
mühiti ilə maraqlanan oxucular üçün
maraqlı hesab etdiyimiz bu əsəri, Naxçıvan ədəbi mühitinə həsr olunan dəyərli
və layiqli bir əsər kimi yüksək qiymətləndirir, onun müəllifinə yeni-yeni
elmi nailiyyətlər arzu edirik.
Yaqub BABAYEV
ADPU-nun professoru,
filologiya üzrə elmlər
doktoru