Müştərinin məsuliyyətli borclanma bacarığı
"İki ildir Samsung Galaxy Note-1 telefonundan
istifadə edirəm. Bu telefonumda heç bir problem olmadığı halda, "havaya girib”
İphone-6 markalı telefon aldım. Çünki ətrafımda hər kəs İphone 6S, Samsung
Note-6 işlədir. Ayda 400 manat maaş alıram, bunun 150 manatını telefonumun
kreditinə verirəm. Birinci ayını ödədim, ikinci ay problem yaşadım. Çünki
maaşımın yerdə qalan 250 manatı ilə həm yolpulumu, həm kontur pulumu, həm yemək
pulumu, həm də kirayə haqqını ödəməliyəm”.
Bu sözləri bizimlə söhbətində dostları ilə kirayədə
yaşayan 23 yaşlı Cavid bildirdi. Cavidin sözlərinə görə, artıq telefonun pulunu
ödəyə bilmir: "Telefonun kreditinin vaxtı gələndə gah valideynlərimə, gah da
dostlarıma ağız açıram. Ən pisi də odur ki, hələ kreditim 9 aydan sonra
qurtarır”.
Tamahkarlığı
ucbatından tələyə düşənlər
Problemli kreditlər
üzrə ekspert Emil Məmmədov deyir
ki, götürdüyü krediti ödəyə bilməyənlərin əksəriyyəti kor-koranə bu işin altına
girənlərdir: "Belələrinin sabahkı günlərinə təminatı yoxdur. Çıxarlarını, gəlirlərini
hesablaya bilməyən insanlar düşüncəsiz şəkildə kredit götürürlər. Ailədən kiminsə işdən çıxması, evə
pul gətirməməsi nəticəsində isə problem yaranır”.
E.Məmmədovun sözlərinə görə, problemli kreditlərin
yaranmasında həm istehlakçıların, həm də bankların günahı var: "İnsanların
tamahkarlığı ilə yanaşı, bankların müştəriyə təklif etdiyi şirnikləndirici təkliflər
də bəzən problemli kreditin yaranmasına səbəb olur. Bir misal çəkim. Müştəri
2000 manat istehlak krediti götürəndə bank ona "gəl, sənə min manatlıq kredit
kartı da verək, nə vaxtsa geyimə, yeməyə, yaxud başqa bir şeyə ehtiyacın
olanda, xərclə” təklifini edir. Bu, 2000 manat kredit üçün aylıq ödəniş edəcəyini
fikirləşən müştərini şirnikləndirir və o, kartı da götürməyə razılıq verir.
Sonra adam kartını götürən kimi pulu
çıxarır və kartdan götürdüyü pulun da kreditini ödəməyə başlayır. Bu da sonda
problemli kreditə gətirib çıxarır. Beləliklə, insanın tamahkarlığı onu tələyə
salır”.
E.Məmmədov bankdan pul götürə bilməyib başqa yola əl
atanlarla da tez-tez rastlaşdıqlarını bildirdi: "Belələri mağazalardan kreditlə
telefon, kompyuter alır, onu dəyər-dəyməzinə satıb pula çevirirlər”.
Accounting.Az şirkətinin rəhbəri, mühasib Ramin Ramazanov deyir ki, kredit götürməmişdən öncə mütləq adam
oturub gəlirini və çıxarını hesablamalıdır: "Əgər gündəlik ehtiyaclarını ödəyəndən
sonra artıq pul qalırsa, bu zaman rahat şəkldə kredit götürə bilər. Əks
halda, problem yaşaması qaçılmazdır. Hər
şeydən öncə isə pulu nə üçün götürdüyünü düşünməlidir. Buna həqiqətən ehtiyacı
varmı, ya yox?”
Kredit götürməmişdən əvvəl
nə etməli?
Azərbaycan
Mikromaliyyə Assosiasiyası (AMFA) Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının
strateji hədəflərinə uyğun olaraq bölgələrimizdə "Maliyyə savadlılığı” üzrə
qadınlar üçün təlimlər təşkil edir. AMFA-nın
maliyyə savadlılığı üzrə ekspertlərindən biri, layihə rəhbəri Sevinc Rüstəmova bildirdi
ki, təlim proqramında ailə büdcəsi və onun xüsusiyyətləri, ailənin balans
hesabatı, qənaət etmənin yolları, maliyyə təhlili və digər məsələlərə xüsusi
diqqət yetirilir: "Bununla yanaşı, təlimlərdə artıq borclanmanın və problemli kreditlərin qarşısını almaq üçün
düşünülmüş kreditlər, borc alma imkanları və kreditə aid digər mövzular da
müzakirə olunur”.
S.Rüstəmova deyir ki, kredit bir çoxlarımız üçün
hansısa məqamda çox vacib ola bilər, sadəcə, kredit üçün müraciət edən şəxs götürəcəyi kreditin istəyə deyil, ehtiyaca əsaslandığına
əmin olmalı, aylıq gəlirlərinin aylıq kredit ödənişinə uyğun olub-olmadığını əvvəlcədən
hesablamalıdır: "Maliyyə savadlılığı üzrə təlimlərdə iştirakçılar düşünülmüş
kredit almanın vacibliyi haqda məlumatlandırılırlar. Təlim zamanı ehtiyacdan irəli
gələn kreditlərlə istəklə bağlı olan kreditlərin müqayisəsi aparılır və düşünülməmiş
götürülən kreditlərin gələcək fəsadları haqqında ətraflı məlumat verilir. Məsələn,
təhsil üçün götürülən kreditlə başqalarına nümayiş etdirmək üçün alınan
avtomobilin krediti arasında böyük fərq var”.
S.Rüstəmovanın fikrincə, problemli kreditlərin
yaranmasına bir neçə səbəb var: "Bu, həm
insanların məsuliyyətsizliyi, həm də maliyyə savadsızlığından irəli gələ bilər”.
"Bankların şirnikləndirici
təklifləri normaldır”
Bankların şirnikləndirici təkliflərinə gəlincə,
müsahibimiz bunu normal sayır: "Bank öz xidmətlərini təklif edir. Biz o xidmətdən
istifadə edə də, etməyə də bilərik. Yəni bu, məcburi deyil. Amma təəssüflər
olsun ki, əlimizdə daha çox pulun olması istəyi gözlərimizi yumur, gələcək barədə
düşünmürük. Yalnız evə qayıdandan sonra fikirləşirik ki, götürdüyümüz karta
ehtiyacımız var idimi? Təlimlərimizdə tövsiyə edirik ki, banklar xidmətlərini təklif
edəndən sonra dərhal qərar qəbul etməyin. Müştəri evə qayıdıb bu təklif barədə
yaxşı-yaxşı düşünsün, ehtiyaclara bir daha nəzər salsın və gəlirlərin ödəniş
qrafikinə uyğun olub-olmamasını hesablayandan sonra qərar versin. Bir çox
hallarda tələsik qərar verməyimiz, kreditlə bağlı öhdəlik və şərtləri əvvəlcədən
öyrənməməyimiz bizi sonradan borclanmaya salır. Kredit götürüb başqa bir
kreditini bağlayanlara və digər səmərəsiz məqsədlərə kredit alanlara da rast gəlirik,
belələri borcun qaytarılması üçün başqa yollar axtarmır. Təlimlər zamanı
çalışırıq ki, iştirakçıları həmçinin yeni gəlir əldə etmək yolları haqqında
düşünməyə istiqamətləndirək”.
"Xanımlarımız hər
riskə getmir”
Müsahibimiz deyir ki, əvvəlki illərdə apardıqları
araşdırmalara görə, qadınlar borclanma məsələsində daha ehtiyatlıdırlar:
"Xanımlarımız, kişilərdən fərqli olaraq, hər riski çiyinlərinə götürmür, daha çox
götür-qoy edib, sonra qərar verirlər. Məsələyə,Azərbaycan kontekstindən yanaşsaq,
görərik ki, qadınlarımız borca görə bank, məhkəmə və ya hüquq-mühafizə
orqanlarının işçilərinin onların qapısını döyməsini istəmirlər. Bir sözlə,
qadınlar pulun istifadlə olunmasında daha məsuliyyətlidirlər. Əgər kredit
götürürlərsə, əksər hallarda onu məqsədinə uyğun istifadə edirlər”.
Xəstəlik səviyyəsinə çatan
vərdiş
Psixoloq Elnur Rüstəmov da qadınlarımızın pul kisələrinə, situasiyaya
uyğun risk etdiklərini, ağılla fikirləşdiklərini deyir: "Bir çox kişilərdə
kredit götürmək patoloji səviyyəyə keçib: "Kredit təyinatına uyğun götürülməlidir.
Xüsusən indiki dövrdə insanlarımız kredit götürərkən yüz ölçüb bir biçməlidirlər.
Əgər dünənə qədər yeri gəldi-gəlmədi kredit götürürdüksə, artıq indi ehtiyatlı
olmalıyıq. Müşahidələrimə əsasən deyə bilərəm ki, kredit götürmək bəzilərində
aludəçilik halını alıb, xəstəlik səviyyəsindədir. Bəziləri kredit götürməsə, yaşaya
bilmir. Hərçənd ki, imkanı da var. Sadəcə, o bankdan götürüb bu banka, bu
bankdan götürüb o banka verir. Bu, patoloji səviyyəyə keçib. Bu cür hallar kişilər
arasında daha çoxdur. Hətta belələri kredit götürəndə düşünür ki, özünü formada
saxlayır. Deyir ki, kredit götürmüşəmsə, işləyəcəyəm, götürməsəm, işləməyəcəyəm,
buna görə daha çox əziyyət çəkmək lazımdır.
Müsahibimiz bildirdi ki, iş görmək məqsədilə kredit
götürmək dünyanın hər yerində var və buna normal yanaşılır: "Amma məsələ
burasındadır ki, bizim insanlar daha çox məişət ehtiyaclarını ödəmək,
ehtiyaclarından daha çox şey əldə etmək üçün banklara müraciət edirlər. Məsələn,
qabyuyan maşın almaq üçün kreditə girirlər. Düzdür, qabyuyan lazımdır, amma
vacib deyil, qabı özüm də yuya bildiyim halda, niyə bankdan kredit götürməli, özümü
çətinliyə salmalı, bunun stressini yaşamalıyam? Yaxud mobil telefonu olan adam
onu çoxfunksiyalı telefonla əvəz etmək istəyir. Bu fikir adamın beyninə girir və
kreditə girir, 1-2 aydan sonra nə pulunu
ödəyə, nə telefonu eyni qiymətə sata, nə də qaytara bilir. Bu da sonda
psixoloji narahatlığa gətirib çıxarır”.
E.Rüstəmovun sözlərinə görə, kredit verə bilməyən
insanlar çox vaxt əyri yollara əl
atırlar, bu da onun özü ilə yanaşı, cəmiyyətimiz üçün problemlər yaradır.
"Kredit bürolarının
yaradılması problemi həll edə bilər”
Keçmiş maliyyə naziri
Fikrət Yusifovun fikrincə,
vətəndaş krediti götürəndə yox, bundan əvvəl onu necə qaytarmaq barədə düşünməlidir:
"Banklar isə kredit üçün müraciət edənlərin maddi durumunu tam araşdırdıqdan
sonra onlara borc vermək barədə qərar qəbul etməlidirlər. Hər iki tərəf bu
qaydalara nə qədər çox riayət etsə,
kreditlərin geri ödənilməsi sahəsində bir o qədər az problem yaşanar. Bankların
verdikləri kreditlərin etibarlı olması vətəndaşın maliyyə durumu barəsində səhih
məlumatın əldə edilməsindən çox asılıdır. Bu məsələdə yaxın zamanlarda
yaradılması nəzərdə tutulan kredit bürolarının xüsusi rol oynayacağı gözləniləndir.
İndiyə qədər verilən kreditlərin bir çoxunun ödənişində yaranmış problemlərin
kökündə bankların vətəndaşın maliyyə durumu barədə səhih məlumat əldə edə bilməməsi
dururdu. Məsələn, vətəndaş banklardan, bank olmayan kredit təşkilatlarından və lombardlardan
kredit götürə bilər. Ancaq Mərkəzləşdirilmiş Kredit Reyestrində vətəndaşın
yalnız banklardan götürdüyü kreditlər barəsində məlumatlar olur. Son zamanlar
bura bəzi bank olmayan kredit təşkilatları da qoşulublar. Kreditlər barəsində səhih
məlumat bazasının olmaması bankların bu sahədəki işini kifayət qədər çətinləşdirir.
Düşünürəm ki, kredit bürolarının yaradılması problemin həllində çox böyük əhəmiyyət
kəsb edəcək”.
Lalə MUSAQIZI