Bakı 24°C
Müstəqillik şərəfinə ucaldılan ədəbi abidə
Yaşı yüz illərlə ölçülən
yazılı bədii söz tariximizin peşəkar elmi tədqiqinin təməli yalnız XX əsrin əvvəllərində qoyulsa da, bu
istiqamətdə, xüsusi ilə 20-ci illərdən sonra sovet rejimi və kommunist
ideologiyasının hegemonluğu və nəzarəti şəraitində fundamental araşdırmaların
aparıldığı, son dərəcə sanballı, dəyərli əsərlərin, cild-cild kitabların
ərsəyə gəldiyi, ədəbiyyatşünaslığın müxtəlif qolları ilə bağlı
məktəblərin yarandığı inkarolunmaz
faktdır. Amma bu da həqiqətdir ki, müstəqillik dövründə təşəkkül tapmış,
formalaşmış çağdaş milli ədəbi
sərvətimizin inkişaf meyllərini və perspektivlərini, xarakterik xüsusiyyət və
keyfiyyətlərini, yaradıcılıq prinsip və metodlarını yeni meyarlar, tələblər və dəyərlər kontekstində araşdırmaq,
qiymətləndirmək məxsusi məna, əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, ölkə Prezidenti
İlham Əliyevin müstəqillik dövrünə həsr edilən sanballı elmi əsərlərin də
yaradılması ilə bağlı tövsiyəsinə əsasən,
müstəqil respublikamızın tarixində ilk dəfə onun ədəbi salnaməsini
yaratmaq yükünü üzərinə götürən
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun dövlət müstəqilliyimizin 25
illiyinə həsr edilmiş "Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" adlı
bənzərsiz kitabı həm elmi-nəzəri çəkisi , həm də tarixi və siyasi missiya daşıması ilə
ədəbi-mədəni həyatda böyük əks-səda doğurmuşdur.
Əgər bu sula cavab
versək...
Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, ədəbiyyatşünaslıq elminin parlaq
nümayəndələrindən olan Yaşar Qarayev
ədəbiyyat tarixinin yazılması problemləri mövzusundan bəhs edən "Ədəbiyyat tarixi konsepsiyası” adlı
məqaləsində, haqlı olaraq yazırdı ki, ədəbiyyat tarixlərinin həmişə bir
əsas məqsədi, bir suala cavab vermək borcu, missiyası var: qədimdən indiyə
qədər, mifdən, folklordan müasir günlərə qədər Azərbaycan xalqı dünya
ədəbi-mədəni fikrinə hansı yenilikləri gətirib, hansı mənəvi, əxlaqi, bədii
dəyər və sərvətlərlə onu zənginləşdirib? Əgər bu sula cavab versək, ədəbiyyat
tariximizin bu vaxta qədəri bütün dərslərini, təcrübəsini, ənənələrini rəhbər
tutsaq, onun tam və dolğun elmi tarixini yarada bilərik: millətlərin, xalqların
bugünkü mənəvi-əxlaqi-bədii dəyərlər müsabiqəsində və yarışında milli mədəniyyətimizin
özünü təsdiq edə bilməsinə kömək etmiş olarıq. Tam əminliklə söyləmək olar ki, yuxarıda adını çəkdiyimiz
kitablarla zəngin nəzəri təcrübəsi və
elmi əsasları olan
ədəbiyyatşünaslığımızın ənənələrindən
bəhrələnməklə, eyni zamanda müstəqil dövlətçilik ideologiyasının tələb
və meyarlarına cavab verməklə, müəllif
kollektivi çağdaş dövr ədəbi xəzinəsinin
nəzəri-estetik baxımdan konseptual təhlilinə, tədqiqinə, ümumiləşdirməsinə
və dəyərləndirilməsinə uğurla imza atmış, son 25 ilin ədəbi tarixinin professor. Y.Qarayevin
təbirincə desək, tam və dolğun elmi tarixini yarada bilmişdir.
Müstəqillik şərəfinə
ucaldılan bu ədəbi abidəni sahə ilə
bağlı bundan əvvəl yazılmış əsərlərlə birləşdirən kifayət qədər ortaq meyarlar,
eyni zamanda fərqləndirən xüsusiyyətlər
vardır. Təbii ki, milli ədəbiyyatşünaslığımızın mənşəyini, qaynaqlarını inkar
etməklə, uzun illər boyu yüzlərlə alimin səyi ilə formalaşmış ənənə və
dəyərləri danmaqla, yazılmışları təftiş və rədd etməklə, nəhayət, zəngin beynəlxalq təcrübədən imtina yolu ilə
çağdaş dövrün ədəbi salnaməsini yazmaq,
yaratmaq ağlasığmazdır. Amma bu, həm də o demək deyil ki, ədəbi fakta
yanaşmada, təhlildə və elmi-nəzəri ümumiləşdirmələrdə, əsərin ideya, dil, üslub,
sənətkarlıq nöqteyi-nəzərindən dəyərləndirilməsində sovet dövrünün ehkamları və
metodologiyası toxunulmazdır. Bəs müstəqillik dövrünün məhsulu olan bu
kitabların əvvəlkilərdən fərqi nədədir? Kitabın elmi redaktoru akademik İsa Həbibbəyli əsərə yazdığı "Müstəqilliyin
şərəfli yolu və müstəqillik ədəbiyyatı” adlı
ön sözdə bu suala lakonik, eyni zamanda dolğun cavab vermişdir: "...
təhlil və ümumiləşdirmələrdə yeni cəmiyyətin doğurduğu bədii metod və ədəbi
cərəyanların yeni ədəbiyyatından söz açılmışdır”. Bu zaman ədəbi həyatda
cərəyan edən hadisə və proseslərə
yanaşma tərzi də müstəqilliyin məhsulu olan dəyərlərə - cəmiyyətdə
tədriclə bərqərar olan demokratik mühitə, plüralizmə, söz azadlığına uyğun
formalaşır.
Keçid dövrünün tam ədəbi
mənzərəsi
Kitabda müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı haqlı olaraq
iki mərhələyə təsnif edilərək, tədqiq və təhlil olunmuşdur: keçid dövrü
və müasir mərhələ. Bu bölgü müstəqil dövlət quruculuğunun ilk dövrlərində yaranan problemlərin ədəbiyyata təsiri ilə
şərtlənir. SSRİ-də 80-ci illərin ikinci yarısından başlanan yenidənqurma
siyasətinin təsiri ilə ədəbi mühitdəki canlanma Milli Azadlıq hərəkatı və
müstəqillik uğurundakı mücadilə ilə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Hələ də konservativ baxışlara, köhnə stereotiplərə
aludə olanlara təsadüf edilsə, senzura qalsa da, hətta bəzən "bəlkə də qaytardılar” xülyası ilə "qələm çalanlara” rast gəlinsə
də, ədəbi mövzular "milliləşməyə” başladı. İstiqlal, müstəqillik uğrunda mübarizə, Qarabağ problemi, erməni
xislətinin, Mərkəzi Moskva hakimiyyətinin ikiüzlü, riyakar siyasətinin, Bakıda
əliyalın əhalini qanına qəltan etmiş Sovet Ordusunun əsl simasının ifşası qələm
əhlinin müraciət etdiyi başlıca "keçid dövrü” mövzuları idi. Bax, həmin
mərhələdə bütün bu temalarda müxtəlif
janrlarda qələmə alınmış bədii nümunələr kitabda ideya istiqaməti, dil, üslub, sənətkarlıq
baxımından yüksək peşəkarlıqla təhlilə cəlb olunmuş, dəyərləndirilmişdir.
Keçid dövrünün tam ədəbi
mənzərəsini verən "Müstəqillik dövrü
Azərbaycan ədəbiyyat” kitabının I cidinə akademik İsa Həbibbəylinin
"Müstəqilliyin şərəfli yolu və müstəqillik ədəbiyyatı” adlı ön sözü, "Müstəqillik haqqında oda”,
"Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü”, "Qarabağ müharibəsinin
ədəbiyyatda inikası”, "1990-cı illərdə nəsr”, "1990-cı illərdə poeziya”,
"1990-cı illərdə dramaturgiya və teatr”, "Bölgələrdə müasir ədəbi həyat” adlı 7
fəsil daxil edilmişdir. Hər bir fəsildə qoyulan problem peşəkarlıqla
araşdırılır, dəyərləndirilir. Toxunulan mövzuların portret oçerklərlə müşayiət
olunması tədqiqatın daha sanballı və dolğun alınmasına yardım
edir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
tanınmış nümayəndələri İsa Həbibbəylinin, Qəzənfər Paşayevin, Tehran
Əlişanoğlunun, Şirindil Alışanlının, Vaqif Yusiflinin, Nərgiz Cabbarlının,
Bədirxan Əhmədlinin, Asif Rüstəmlinin, Qurban Bayramovun, Əlizadə Əsgərlinin, Dilarə Əliyevanın,
Mərziyə Nəcəfovanın, Mənzər Hüseynovanın, Bahar Bərdəlinin, Elnarə Akimovanın,
Günay Qarayevanın, Yaşar Qasımbəylinin məqalələri sahə elminin müasir
metodologiya tələbləri və səviyyəsinə uyğundur, müstəqillik dövrü ədəbiyyatının
təşəkkülü, ümumi xüsusiyyətləri, inkişaf tendensiyaları, ideya istiqaməti,
cərəyan və axınları, mövzu və janrları, dil, üslub, sənətkarlıq məsələləri,
həmçinin dövrün əsas yaradıcı simaları barədə
kifayət qədər dolğun təsəvvür yaradır.
Portret oçerklərdə
Bəxtiyar Vahabzadə, Elçin, Anar, Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Sabir
Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Vaqif Səmədoğlu, Nəriman Həsənzadə, Fikrət Qoca,
Musa Yaqub, eləcə də Hüseyn Kürdoğlu, Nurəngiz Gün, Firuzə Məmmədli, Firuz
Mustafa kimi şair, yazıçı və publisistlərin yaradıcılığından, xüsusi ilə
müstəqillik dövrü ədəbi fəaliyyətindən , əsərlərinin məziyyətlərindən bəhs
olunur. Məqalə və icmallarda
ədəbiyyatımızın orta və gənc nəsil nümayəndələrinin yaradıcılığına da kifayət
qədər yer ayrılmışdır.
Müstəqillik dövrü ədəbi
mühitinin bütün mürəkkəbliyi hаqqındа
аydın təsəvvür
Haqqında bəhs etdiyimiz kitabın "Azərbaycan ədəbiyyatı müasir
mərhələdə” adlanan II cildi "Ədəbi- mədəni proses”, "Müasir Azərbaycan nəsri”,
"Müasir Azərbaycan poeziyası”, "Müasir dramaturgiya və teatr”, "Ədəbi
cərəyanlar müasir Azərbaycan ədəbiyyatında”, ”Müstəqillik illərində uşaq
ədəbiyyatı”, "Elmi və ədəbi tənqid müasir mərhələdə”, ”Müasir Azərbaycan
ədəbiyyatının dünya konteksi” adlı 8 fəsildən və "Nəticə”dən ibarətdir.
Fəsillərin adlarından da göründüyü kimi, bu dövrün bədii irsi ədəbi proses,
inkişaf meylləri və meyarları, ideya, məzmun
konteksində, eyni zamanda cərəyanlar və janrlar üzrə təhlil olunmuş,
dəyərləndirilmişdir. Müasir dövr ədəbi-mədəni prosesindən bəhs edərkən
müəlliflər (İsa Həbibbəyli, Tehran Əlişanoğlu) haqlı olaraq, bu hadisəyə
əlahiddə deyil, qədim tarixə və zəngin ənənələrə malik ədəbi irsimizin məhsulu,
eyni zamanda dünya miqyasında ədəbi mühitdə
gedən dəyişikliklərin tərkib hissəsi kimi yanaşır, müqayisə və təhlillər
aparırlar. Problemin nəzəri qoyuluşu,
bədii nümunələrin dərindən, hərtərəfli, obyektiv təhlili,
dəyərləndirilməsi, elmi fikrin, qənaətlərin tutarlı və təkzibolunmaz dəlillərlə
əsaslandırılması, ənənələr və müasirlik, tarixi xronoloji ardıcıllıq
prinsiplərinə riayət edilməsi müasir dövr ədəbi mənzərəsinin bütün rəngləri və
tərəfləri ilə təsvirinə imkan vermişdir. Məqalədə ədəbi prosesə təsir edən amillər - ictimai-siyasi, sosial-psixoloji
mühit, müstəqilliyin bəxş etdiyi geniş və azad yaradıcılıq imkanları hərtərəfli
şərh olunmuş, ədəbi prosesin
yaranmasını, gedişatını təmin edən fərqli, fərdi ədəbi təcrübəyə, yaradıcılıq
laboratoriyasına, dünyagörüşə, təfəkkür tərzi və baxışlara, özünəməxsus dil,
üslub bazasına, sənətkarlıq səviyyəsinə və səriştəsinə malik yazıçı və
şairlərin yaradıcılığı müasir tələblər baxımından təhlil olunmuş, qiymətləndirilmişdir.
Burada adı artıq ədəbiyyat tarixinə
əbədi həkk olunmuş Bəxtiyar Vahabzadə,
İsa Hüseynov, Elçin, Anar, Sabir Əhmədli, Maqsud İbrahimbəyov, Məmməd Araz,
Kamal Abdulla, Nəriman Həsənzadə, Fikrət
Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Sabir Rüstəmxanlı, Musa Yaqub, Çingiz Abdullayev, Mövlud
Süleymanlı və digərləri ilə yanaşı, yeni
nəsil ədib və şairlərinin, eləcə də ədəbi mühitə təzəcə qədəm qoyan və özünü təsdiq etməyə çalışan gənclərin ədəbi
prosesin yaradıcısı və iştirakçısı qismində təqdim olunması müstəqillik dövrü
ədəbi mühitinin bütün mürəkkəbliyi hаqqındа
аydın təsəvvür yаrаtmağa zəmin olmuşdur.
Müstəqilliyin 25 illiyinə
layiqli ədəbi töhfə
Kitabın I cildində olduğu kimi,
II cilddə də hər fəsildə qoyulan problemin daha geniş və dərindən
təqdiminə, araşdırılmasına xidmət edən portret- oçerklər verilmişdir. "Hidayətin peoportretindən cizgilər” ( Qurban
Bayramov), "Elmilik və bədiilik: paralelliklərin vəhdəti: Kamal Abdulla”,
"Bütün yolları ilə yaradıcı- Rəşad
Məcid” ( İsa Həbibbəyli), "İşığa gedən yollar”- Sona Vəliyeva (Vaqif Yusifli)
və digər portret oçerklər (I fəsil) ədəbi-mədəni prosesin bütün rəng və
təmayüllərinin açılmasına xidmət edirsə, "Aqil Abbasın yazıçı-vətəndaş
missiyası”, "Səyyad Aran nəsrinin həqiqətləri” (Tehran Əlişanoğlu), "Mövlud Süleymanlının mif aləmi” (Pərvanə
Bəkirqızı), "Detektiv Çingiz Abdullayev” (Salidə Şərifova) və başqa yazılar (II
fəsil) müasir Azərbaycan nəsrinin,
"Vətən şairi Məmməd İsmayıl”, "Ramiz Rövşənin şeiri iki əsrin qovşağında”
(Elnarə Akimova), "Vaqif Yusifoğlunun
sənət dünyası” (Məmməd Əliyev), "Sözün Adil Cəmil həqiqəti (Mehman Həsən), "Salam
Sarvan şeiri” (Nərgiz Cabbarlı), "Bu Qulu Ağsəsdir” ( Vaqif Yusifli) çağdaş
poeziyanın (III fəsil) , "Dramaturq və
nasir Əli Əmirli (Tehran Əlişanoğlu) (VI fəsil) dramaturgiya və teatrın müasir dövr
Azərbaycan ədəbiyyatında yerini
müəyyənləşdirməyə xidmət edir.
Müstəqillik, qloballaşma, ədəbi inteqrasiya, bir sözlə, sovet rejimi
və kommunist ideologiyası buxovlarından,
senzuradan azad həyatın, ədəbiyyatın özü ədəbi cərəyan problemini də aktuallaşdırmışdır.
Dövlət müstəqilliyimizi 25 illiyi şərəfinə nəşr olunmuş əsərlə bağlı
deyilənləri yekunlaşdıraq, aşağıdakı qənaətə gəlmək olar: Milli Elmlər
Akademiyasının hazırladığı elmi-tədqiqat əsəri dünya və klassik Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
baxışları, tarixi təcrübələri və
ənənələri əsasında müasir meyarlar və dəyərlər nəzərə alınmaqla, müstəqillik
dövrünün ədəbiyyatı haqqında,
monoqrafik xarakterli fundamental araşdırmadır;
müasir dövr ədəbiyyatşünaslığının bütün məziyyətlərini özündə əks
etdirən nümunə və müstəqilliyin 25 illiyinə layiqli ədəbi töhfədir;
ilk dəfə yeni dövr Azərbaycan
ədəbiyyatının ideya-bədii
dəyərləri, mövzu, cərəyanlar, janrlar, sənətkarlıq baxımından fərqli,
fərdi keyfiyyətlərini küll halında üzə
çıxarmaq, təhlil etmək, dəyərləndirmək, çağdaş dövr ədəbi prosesini bütün rakurslardan
işıqlandırmaq kimi tarixi vəzifəni yerinə yetirdi;
müstəqillik dövrü ədəbiyyatının bəşəri və milli əhəmiyyət kəsb
etdiyini, eyni zamanda bədii fikrin demokratik dəyərlər, söz azadlığı, istiqlal,
milli dövlətçilik şəraitində cəmiyyət həyatındakı yerini və rolunu qabarıq
göstərmiş oldu;
elmi ictimaiyyət arasında geniş əks-səda doğurmaqla, son dərəcə
aktual və əhəmiyyətli problemə toxunulduğunu təsdiqlədi.
Abid Tahirli
