Musiqi sənətimizin Bülbülü
"Bülbül kiməsə
yaxşılıq eləməkdən zövq alar, dinclik tapardı. Hamının dərdini, qayğısını
özününkü bilərdi. Kimsə ona problemlərindən söz açıb, kömək istəsəydi, məsələni
həll edənə qədər özünə yer tapmazdı. Narahat insan idi Bülbül”. İllər öncə
görkəmli müğənni Bülbülün yaşadığı evdə qonaq olub, ömür-gün yoldaşı Adilə
xanımdan eşitdiyim bu sözlər vokal ustasının sənətinin böyüklüyü ilə üst-üstə
düşür: böyük şəxsiyyət və böyük ustad.
Sentyabrın 28-də
Bülbülün dünyadan köçməsindən 56 il keçir. Ancaq böyük sənətkarın musiqi
sənətimizdə qoyduğu iz, açdığı cığır tarixin yaddaşına köçüb. SSRİ Xalq artisti
İvan Semyonoviç Kozlovskinin dediyi kimi: "Böyük sənətkar Bülbülün adı, onun
biliyi, zövqü gələcək nəğməkar insan nəsillərində əbədi yaşayacaqdır”.
Sənət zirvəsinə aparan yol
Əsil adı Murtuza
idi. Doğulduğu Şuşa şəhərində hələ uşaq ikən ustad sənətkarların - Keçəçioğlu
Məhəmməd, Segah İslam, Cabbar Qaryağdıoğlunun səsinə qulaq asar, onlar kimi
oxumağa çalşardı. Qarabağın gözəl təbiəti, havası, bulaqları, gözəl mənzərələri
ona ilham verər, təkrarolunmaz səsi məhz
Qarabağ diyarının təbiətindən qaynaqlanırdı. Balaca Murtuza Qırxqız yaylağında,
Cıdır düzündə öz səsini Topxana meşəsinin bülbüllərinin səsinə qataraq ustad
xanəndələri yamsılayardı. Onun incə bir məharətlə sarı bülbülləri təqlid
etməsini görən şəhər əhli balaca Murtuzanı "Bülbül” deyə çağırır. 1907-ci ildə Bülbül Şuşa mollaxanasında
musiqi savadı almağa başlayır.Bülbül 13 yaşında ikən sənət yolunda
ilk uğurunu qazanır. Şuşanın Çuxur məhəlləsində toya dəvət olunan Məşədi Cəmil
Əmirov qonşusu 13 yaşlı Murtuzanı özü ilə aparır. Burada onun müşayiəti ilə
Bülbül "Mahur” muğamını oxuyur. Tamaşaçılar bu məlahətli səsi alqışlayır və onun
ifasında "Qarabağ şikəstəsi”ni eşitmək istədiklərini deyirlər. Bu, balaca
Bülbülün tamaşaçılar qarşısında ilk və onu sənətin çətin yollarını əzmlə
keçməyə sövq edən uğuru idi.
1909-cu ildə Gəncəyə köçən xanəndənin şöhrəti aləmə səs
salır.Bülbül bir müddət Gəncədə yaşayır və bu şəhərdə bir
sıra görkəmli ifaçılarla tanış olur. Gəncə toylarının birində gəncin səsini
eşidən Cabbar Qaryağdıoğlu bu səsə heyran olur və xanəndənin Bakıya gəlməsini tövsiyə
edir. Şəhərin qaynar həyatına alışmaqdan ehtiyat edən gənc xanəndə bir müddət
Gəncədə qalır və bir az da püxtələşir. Dostu Məşədi Cəmilin yazdığı opera və
operettalarda çıxışlar edir. Nəhayət, 1915-ci ildə o, Tiflisə dəvət alır, orada
fəaliyyət göstərərək Zaqafqaziyada məşhurlaşır. Bülbül səhnə fəaliyyətinə1916-cı ildən başlayır.Sənət yolunda
daha irəli addımlamaq arzusu onu Bakıya, konservatoriyaya gətirir. 1921-1927-ci
illərdə bu təhsil ocağında təhsil alır. 1920-ci ildənAzərbaycan
Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının
(o zamanlar Birləşmiş Dövlət Teatrı opera truppası) solisti kimi çıxış edir.
Fəaliyyətinin ilk illərindəÜzeyir Hacıbəyovun"Leyli və Məcnun” (İbn Salam), "Əsli və Kərəm” (Kərəm),
Z.Hacıbəyovun "Aşıq Qərib” (Qərib) operasında oynayır.
1927-1931-ci illər
isə onun sənətinin ən inkişaf etdiyi dövrdür: Bülbül İtaliyanın Milan şəhərində
təhsil alır.Milan
Konservatoriyasını (Cüzeppe Anselmi, Delliponti və R.Qraninin sinfini) bitirdikdən sonra
Azərbaycana geri dönən müğənniKonservatoriyadadərs deməyə başlayır.
Beləcə, çətin
sədləri keçərək yüksək sənətkarlıq zirvəsinə yüksələn Bülbül musiqi sənətimizin
Bülbülünə çevrilir.
Bülbül Azərbaycan
professional vokal sənətinin banisi idi. Koroğlu partiyasının ifası demək olar
ki, onun opera ifaçısı kimi fəaliyyətinin zirvəsi idi. Onun ifasında səslənən
xalq mahnıları, muğamlar, klassik opera partiyaları Azərbaycan musiqisinin
Qızıl fondunu təşkil edir.
Bülbül vokal
sənətinin sirlərinə dərindən bələd olmaqla yanaşı, həm də xalq musiqisini,
muğamlarımızı gözəl bilən əsil ustad idi. Bu da onun pedaqoji fəaliyyətində
mühüm rol oynayıb. 1930-cu ildə məhz Bülbülün rəhbərliyi ilə Dövlət
Konservatoriyasında xalq musiqi kabineti yaradılır. Bu kabinetə cəlb olunan
gənc bəstəkarlar və musiqi nəzəriyyəçiləri ilk dəfə ekspedisiyalara gedərək,
folklor nümunələri toplayır və onların əsasında milli ruhda professional musiqi
əsərləri yazılır. Bu ekspedisiyalarda görkəmli bəstəkar və musiqişünaslar
iştirak edirlər. Onlardan Asəf Zeynallı, Tofiq Quliyev, Qara Qarayev,
Məmmədsaleh İsmayılov, Zakir Bağırov və başqaları böyük sənətin sirlərini
öyrənirlər. Görkəmli bəstəkar Qara Qarayev xatırlayırdı: "Elmi-tədqiqat
kabinəsinin rəhbəri Bülbül məni xalq musiqisi üzrə işləməyə cəlb etdi. Mən aşıq
yaradıcılığını, muğamları, xalq mahnılarını və oyun havalarını fonovaliklərə
yazıb, onların üzərində işləyirdim. Şəki şəhərində ekspedisiyada olduğum zaman
bir sıra qeydlər etmişdim. Bu səfərin nəticəsi çox əhəmiyyətli oldu. Çünki
mənim eşitdiyim xalq mahnılarından biri Rəsul Rzanın sözlərinə yazılmış "Könül
mahnısı” kantatamın əsasını təşkil etdi. Bu əsərin yüksək bədii dəyərə malik
olması onun ən kiçik detallarına qədər Azərbaycan xalq musiqisi ilə
bağlılığından irəli gəlirdi”. Azərbaycan bəstəkarlarının Bülbülün rəhbərliyi
ilə getdikləri ekspedisiyalar haqqında belə təəssüratları çoxdur. Onların
əksəriyyəti öz əsərlərində həmin ekspedisiyalardan topladıqları xalq musiqisi
nümunələrindən geniş şəkildə bəhrələniblər.
Bülbülün
yetirmələri də mükəmməl ifaçılar olublar. Böyük rus bəstəkarı Dimitri Şostakoviç
onların istedadını yüksək qiymətləndirirdi: "Bülbül yerli bəstəkarların opera
və romanslarının geniş təbliği üçün nələr etmir! Sözsüz, Azərbaycan
bəstəkarları bu baxımdan daha münasib şəraitdə yaşayırlar”.
Ailəsi də sənəti qədər əziz
"Həyatda bəxtim
onda gətirdi ki, ömrümün yoluna Bülbül kimi bir insan çıxdı”, - deyirdi Adilə
xanım: "Biz Bakıda yaşayırdıq. Bülbül mənim valideynlərimlə dostluq edirdi.
Valideynlərim də musiqini çox sevdiklərindən Bülbüllə söhbətləri yaxşı
alınırdı. Mən balaca ikən ailəmiz Tbilisiyə köçdü. Ora qastrol səfərlərinə
gələn Bülbül həmişə qonağımız olardı. Aradan illər keçmişdi, mən də artıq
böyümüşdüm. Xəbərim yox idi ki, Bülbülü Tbilisiyə çəkib gətirən həm də məni
görmək istəyidir. Bir gün ürəyini mənə açdı. Təklifini qəbul etdim. Birlikdə
Bakıya gəldik. Bu qərarım üçün heç vaxt heyfsilənmədim. Bir-birimizi yaxşı başa
düşür, bir baxışla anlayırdıq. Sözümüz, sirrimiz, qayğımız, dərdimiz,
sevincimiz bir idi. O mənə qarşı olduqca diqqətli, mehriban, səmimi olub. O,
təbiətcə intizamlı, alicənab bir adam idi. Bülbülün çox mülayim, yumşaq
xasiyyəti vardı. Bu mülayimliyinə baxmayaraq, evdə həmişə son qərarı o verərdi
və qərarını dəyişməyi xoşlamazdı. Bunu bildiyimizdən o, bir məsələyə etirazını
bildirəndə, fikrindən daşındırmaq üçün israr etməməyə çalışırdıq. Çünki
bilirdik ki, belə məqamda heç bir sözün mənası yoxdur. Bülbül övladları Çingiz
və Poladla oynayır, xalça üzərində güləşərdi. Bu zaman qonşumuzda yaşadığından
bizə tez-tez gələn Niyazi də Bülbülgilə qoşulardı. Bir az sonra Bülbüllə Niyazi
yenidən iş otağına keçər, gərgin işləməyə başlayardılar. Uşaqlar da dərhal öz
otaqlarına çəkilib dərsləri ilə məşğul olardılar. Bülbül yalnız ailəsinə,
övladlarına deyil, bütün insanlara qarşı qayğıkeş idi. Xüsusən tələbələrindən
diqqətini ayırmazdı. Onlara maddi köməklik edər, problemləri ilə məşğul olardı”.
Adilə xanım
danışırdı ki, Bülbül ona təyin olunmuş "Stalin” təqaüdünü uşaq evlərinə verərmiş:
"Ayda iki dəfə istirahət günü maşınını ərzaqla, oyuncaqlarla doldurub uşaq
evlərinə gedər, yetim uşaqların sevindiyini görüb özü də uşaq kimi şadlanardı.
Biz 23 il birlikdə yaşadıq. Bülbül üçün ailəsi də sənəti qədər əziz idi. Elə
sənətkarlar var ki, sənəti ailədən üstün tutur, amma Bülbül hər ikisinə eyni
məhəbbət bəsləyirdi”.
Adilə xanım 1961-ci
ilin 28 sentyabrını – Bülbülün qəfil vəfatı gününü böyük kədərlə xatırlayırdı:
"Bülbül axşam saat 7-də Konservatoriyadan evə gəldi. Əvvəlki kimi yeməyini
yeyib bir qədər istirahət elədi. Balkonda oturub söhbət edirdik. Bülbül
danışırdı ki, Tacikistandan bir gənc gəlib mənim sinfimdə oxumaq istədiyini
söyləyir, yer də yoxdur. Dedim, ay Bülbül, gör bir nə edirsən, o uzaqlıqda yol
gəlib. Sonra o, otağa keçdi. 15 dəqiqənin içində əlimizdən getdi Bülbül. Ürəyi
ona vəfasızlıq etdi. Bülbül sağlam adam idi. Heç zaman səhhətindən
şikayətlənməzdi. Bununla belə, o, sağlamlığının da qayğısına qalmağı unutmazdı.
Hər il həkim müayinəsindən keçirdi. Ancaq qəfil ölüm onun qisməti imiş...”
Bülbülün ölümü
Azərbaycan musiqi sənəti üçün ağır itki idi. Onun simasında musiqi sənətimiz
peşəkar müğənni və opera ifaçısını, qayğıkeş müəllimi, alim və tədqiqatçısını
itirdi.
Şuşasız 25 il
Bülbülün sənətinə
yüksək qiymət verilərək adı əbədiləşdirilib. Bakıda onun adını daşıyan prospekt
var. 1982-ci ildə Şuşada və 1983-cü ildə Bakıda Bülbülün memorial ev-muzeyi
açılıb. Müğənninin adını daşıyan musiqi məktəbi uzun illərdir ki, fəaliyyət
göstərir. 1997-ci ildən başlayaraq bu günə qədər Bülbül adına Beynəlxalq Vokalçılar
Müsabiqəsi keçirilir. Müğənninin abidəsi şəhərimizin mərkəzində, yaşadığı evin yaxınlığında ucaldılıb.
Bülbülün doğulduğu
Şuşa şəhəri isə 25 ildir erməni işğalı altındadır. Ölkəmizə qarşı törədilən
mədəni soyqırımı nəticəsində dağıdılan dini, tarixi, mədəni abidələrimiz
sırasında Xurşudbanu Natəvan, Üzeyir Hacıbəyli kimi görkəmli şəxsiyyətlərin,
həmçinin Bülbülün də büstü erməni güllələri ilə deşik-deşik edilib.
Adilə xanım
danışırdı ki, Bülbül ölümündən bir az əvvəl Şuşaya baş çəkib. Şuşa Bülbülün ən
gözəl məhəbbəti idi. O, Şuşanın şəklini həmişə başı üstündə saxlayarmış. Elə
bil bu cənnət guşəsinin bir gün düşmən tapdağında qalacağını bilirmiş.
İndi Şuşada
Bülbülün də ruhu Cabbar Qaryağdıoğlunun, Hacı Hüsünün, Seyid Şuşinskinin və neçə-neçə
görkəmli xanəndənin ruhuna qarışıb haray qoparır. "Sənsiz”in, "Sevgili canan”ın,
”Ölkəm”in, "Qara gözlər”in ecazkar sədasına yenidən bürünmək istəyir...
Təranə Məhərrəmova