Ömürlər heçə dönür
"Sevdiyim əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının
ən çox sevdikləri əsər haqqında söhbət açırıq. Budəfəki həmsöhbətimiz filologiya
elmləri doktoru, ədəbi tənqidçi, "Ədəbiyyat qəzeti”nin şöbə müdiri Elnarə
Akimovadır. Elnarə xanımın sevdiyi əsər Dino Bussatinin "Tatar
çölü”romanıdır.
– Hansı məziyyətlərinə və bədii
keyfiyyətlərinə görə Dino Bussatinin "Tatar çölü” romanı sizin sevdiyiniz
əsərdir?
–
Dino Bussatinin "Tatar çölü” həyatın mənasını, əslində, mənasızlığını
ədəbiyyatın dili ilə ifadə etməyə gücü yetən nadir əsərlərdəndir. Əsəri oxuduğum ilk səhifələrdə
o qədər cansıxıcı və quru təsir bağışlamışdı ki, bezib bir kənara atmaq
istəmişdim. Amma getdikcə o qədər aludə oldum ki, göründüyü kimi, ən sevimli
əsərimə çevrildi. Hansısa qüvvə baş qəhrəman Covani Droqo ilə birgə onun sizif
əzabını yaşamaq təhrik edir adamı. Eko "Qızılgülün adı” əsərində yazır ki, mən
bu əsəri kitabın ilk 100 səhifəsini oxumağa səbri çatanlar üçün yazmışam.
Busatti də sanki insanın səbri üzərində təcrübə aparır. Sonluq isə möhtəşəmdir
və müəllif sadiq oxucusunu bir ömür boyu onu tərk etməyəcək təəssüratla
mükafatlandırır. Bu roman haqqında adətən belə bir fikir deyirlər: heç nə
haqqında roman. Əslində isə roman həyatın mənasızlığını, absurdluğunu, heç nə
olduğunu ibrət edən əsərdir. Bir də böyük insan tənhalığı var bu əsərdə.
Bussati bu romanı 1940-cı ildə yazıb və əsərdəki hadisələrin başlanğıc tarixi
1907-ci il göstərilir. Bu dönəmdə bədii düşüncə yeni
təfəkkür modelləri axtarışında fərqli fəaliyyət sferasına daxil olurdu. Qərbdə
sosial anomaliya ilə ekzistensialist fəlsəfə məşğul olurkən, əksər ölkələrin
dünya ilə, insanla yeni münasibətlər sistemi yaratmağa çalışan fəlsəfi-estetik
fikrində sərt realistik boyalar üstünlük qazanmağa başlayırdı. Belə bir
məqamda Dino Bussatinin "Tatar çölü” əsərini meydana qoyması bir tərəfdən,
yazıçının uydurulmuş miflərə qarşı ironiyasını bədii təcəssüm predmetinə
çevirirdisə, digər tərəfdən həmin dövr üçün xarakterik olan insanın dünyadan
təcrid olunması, özünə qapanması, özünə yer tapa bilməməsi hallarını
qabardırdı.
– Sizcə, bu
əsərdəki "Tatar çölü” adlı ərazi, əslində, hansı həqiqi və məcazi mənanı
daşıyır?
– Həqiqi mənada, Tatar çölü Bastiani
qalasının yerləşdiyi ərazidir. Tarixi məqamlarına görə belə adlanır: "Tatar
çölü”. Burada olan əsgər-zabit heyəti daim şimal tərəfdən, Tatar çölündən
onlara qarşı hücumün olacağını ciddi şəkildə gözləyib bütün ömürlərini döyüş
həyəcanına köklənməklə keçirirlər. Hücum isə olmur, beləcə insanlar
gözləyə-gözləyə qocalır, arzu və ümidlər heçə dönür. Məcazi məna artıq burdan
nəşət edir. Tatar çölü hamının içindəki mənəvi ərazinin, ümid dünyasının
adıdır. Burada artıq səhra adının simvolik mənası da üzə çıxır. Zaman qum saatı
kimi axır, ömürlər heçə dönür.
– Əsərin əvvəlində romanın baş qəhrəmanı Covanni Draqo ilk dəfə
Bastiani qalasına gedəndə yolda Ortis adlı zabiti görür. Ortis ona qalanın çox
çətin yer olduğunu söyləyir, başa salır ki, qalaya girdinsə çıxmaq müşküldür.
Romanın sonunda bütün gəncliyini qalada keçirmiş qoca Draqo eyni sözləri bir
başqa cavan zabitə deyir. İstərdim bu paralelliyin mahiyyətindən danışasınız...
– Paralelliyin mahiyyəti başlıca olaraq, oxucu nəzərlərində,
oxucu duyumunda ehtiva olunan amillə bağlıdır. Əsərin əvvəlində biz bunları
Ortisin fikirləri kimi oxuyanda hələ heç bir təəssüf hissi yaşamırıq. Çünki nə
olacağını, bizi nəyin gözlədiyini bilmirik. Biz də Covani Droqo kimi nəyinsə
olacağı, oxucunu əyləncəli, təlatümlü süjet xəttinin gözlədiyi ümidi ilə yola
çıxırıq. Əsərin sonunda bu sözlərin Droqonun dilindən səslənişi isə təəssüf,
ağrı, susqunluq kimi hisslər yaradır içimizdə. Çünki bu dəfə Droqo yola çıxmır,
yoldan qayıdır. Həm də necə? Xəstə, qoca, yararsız şəkildə. Onun bütün ömrü
gözlərimiz qarşısında keçdiyi və heç olduğu üçün sonda Droqonun gənc zabitə
söylədiyi sözlər yeni bir mənasızlığın, növbəti puç olacaq ömrün başlanğıcına
işarə kimi mənalanır.
– Romanın əvvəlində belə bir
məqam var: Ortis söhbət zamanı Draqoya deyir: "Qala köhnəlib, bütün mənalarda
köhnəlib”. Bu qalaya "ölü qala”, əsgərlərin qoruduqları sərhədə "ölü sərhəd”
deyirlər. Qala nə zamansa əzəmətli olub, burda hərbi xidmət keçmək şərəf
sayılırmış. Yaxud əbəs yerə Üçüncü Petronun sözünü xatırlayırlar: "Bastiani
qalası – mənim üzüyümün qaşıdır”. Yaxşı olardı ki, sizin nəzərinizlə müəllifin
köhnəliyə, itirilmiş əzəmətə, yersiz ciddiyyətə, lazımsız qayda-qanuna və
qəhrəmanların başından çıxmayan keçmişin illüziyalarına münasibətini
aydınlaşdıraq...
– Qaladakılara
elə gəlir ki, onlar Bastiani qalasını qorumaqla ölkənin xilaskarıdırlar,
vətənin təhlükəsizliyi onların əlindədir. Buradan getmək imkanı olan belə
getmir. Məsələn, dərzi Rostomiviç, onun qardaşı. Hər qarşısına çıxana deyir ki,
mənim buradan getməyimə az qalıb. Amma məlum olur ki, hər gün bu sözü deyə-deyə
on beş ildi qalada qalırlar. Yaxud Anqustian imkanı olduğu halda getməkdə məna
görmür. Palkovnik Filimore ümidinə köklənərək yaşayır. Yaxud o biri insanlar.
Qala əsərdə həm də bir tale kimi simvollaşır. Sən qaçmaq istəsən belə qaça
bilmirsən. Hamı hər an hücum, təhlükə gözləyir. Amma bunu deyənlər belə
bilirlər ki, hücum filan yoxdur və olmayacaq. Buna baxmayaraq, ciddi görkəmdə,
bütün hərbi qanunlara riayət edərək qalanın mühüm strateji məkan olduğunu sərgiləməyə
çalışırlar. Hələ romanda parol məsələsi ilə bağlı epizod var. Deməli, parol hər
gün, gündə üç dəfə dəyişdirilir, qalaya giriş-çıxış yalnız parolu bilən
zabitlərə müyəssər olur. Əgər həmin adam parolu unudarsa əsgərlər qalaya daxil
ola bilmirlər. Sanki hər gün ağır döyüşlərdən keçən ordu obrazı yaradırlar. Don
Kixot yel dəyirmanları ilə vuruşan kimi bunlar da özlərini hücum xəbərinə,
tatarlarla müharibəyə səfərbər edirlər. Müəllifin dediyi də budur, daim
müdafiəyə öyrəşən insanlar həmişə bu əzmdə olacaqlar. Ciddiyyət olmadığı yerdə
belə ciddi görkəm almaq onların düşüncə və həyat tərzinə çevrilir artıq.
– Niyə bu qalada dörd aylıq hərbi xidmətə gəlmiş insan ömrünün iyirmi
ildən çoxunu burada keçməli olur?
– Dino Busattinin
romanındakı zaman anlayışını Salvador Dalinin "Əriyən saatlar” tablosunun bədii
nümunəsi hesab edənlər haqlıdırlar. Tablodakı qarışqa zaman içində çürüməyə,
səhra sonsuzluğa, əriyən saatlarda yox olan zaman boşluğa, budaqsız ağac hüzura
işarə olduğu kimi, romanda da şəhərdən xeyli uzaqlıqda yerləşən qala həm huzur,
həm də qoynuna aldığı əsgərləri özündə "çürütdüyü” məkan, üstəlik zaman axışına
rəmz olaraq mənalanır. Əsərdə vaxt elə sürətlə, həm də hissedilməz bir sürətlə
keçib gedir ki, düzü, zaman anlayışının fərqinə varmırsan. Buna görə də, oxucu
zamana deyil, zamansızlığa köklənir, talesizliyi izləyir, nəyəsə ümid edir. Hər
dəfə nəyinsə dəyişəcəyinə ümid edə-edə səhifələri çevirir. Axı inanılmazdır,
290 səhifəlik bir kitab elə qum saatı kimi boşuna axıb gedən zaman üstə qurulub?!
Amma romanın təhkiyəsi elə cazibəlidir ki, C.Droqonun əvvəlcə dörd aylıq
gəldiyi xidmət həyatının necə dörd ilə çevrilməsi, daha sonra isə otuz ildən
artıq zamanı adlaması sanki bir göz qırpımında baş verir. Romanda zamanın
sürətlə keçib getməsini andıran çox gözəl bir fikir var: "Zaman o qədər sürətlə qaçırdı ki, onun ruhu qocalmağa macal
tapmamışdı". Amma yazıçı bunu yalnız vaxtın axışında təsvir etməklə
kifayətlənmir, qəhrəmanın fiziki varlığında belə zamanın axışı dərin izlər
qoyur. Əsərdə bir neçə səhifənin sətirləri arasında müəllif bunu usta şəkildə
təcəssüm etməyə nail olur: Droqo daha pilləkənləri iki pillə birdən qalxmır,
atını daşlı meydanda irəli-geri qovmur, kart oynamaqdan imtina eləyir. Çünki
Covani üçün gənclik şövqü bitir, heç nə onu əvvəlki kimi özünə cəlb edə bilmir.
– Sizin fikrinizcə, bu romanın bugünkü reallıqla üst-üstə düşən hansı
məqamları varmı?
– Bu gün dünya,
çox yer "Tatar çölüdür”, əslində. Savaşlar, müharibələr, qırğınlar, dünyanın
dörd bir tərəfini sarmış qan səhnələri. Əksinə, dünyanın indi Covani Droqolara
ehtiyacı var. Peşəsinə layiq, hərbçi qüruruna malik, bütün ömrünü bu qürur
uğuruna fəda edə biləcək insanlara ehtiyacı var. "Tatar çölü” əsəri 1940-cı
ildə yazılıb. O zaman ki, dünya "Tatar çölü”nə dönməyin ərəfəsində idi və tezliklə
döndü də. Amma əsərin daha dərin mənası axı zamanın mənasızlığı ilə
əlaqədardır. Çağdaş insan darıxır, çünki o, əzabların Pandora qutusudur. O, hər
andan nəsə gözləyir, nəyisə dəyişəcəyinə ümid edərək yaşayır. Bu ümid uğuruna
yaşayaraq bir də görür ki, son dayanacağa az qalıb artıq. Maraqlıdır ki, onda
hələ bu əsəri oxumamışdım.
Qalada yaşayanlar
zamanın əsirləridir, burada keçən hər gün onları olum nöqtəsindən ölüm
nöqtəsinə yaxınlaşdırır. Amma məgər həyatda belə deyilmi? Hər kəsin həyatı bu
arifmetika üstündə qərarlaşmayıbmı? Bastiani qalası bu mənada, insan ömrünün,
həyat axışının sadə və kiçik modelidir. Müəllif bu adi həqiqəti daha dolğun
ifadə etmək, qabarıq şəkildə göstərmək üçün sadə, dəbdəbədən uzaq bir məkan
seçir. Tatar çölü, Bastiani qalası – ucsuz-bucaqsız təklik, azlıq
simvolikası...
– Draqo ilk günlərdə həkimdən arayış alıb işindən ayrılmaq istəyir.
Ancaq həkim onu azad etmək istəyəndə nədənsə tərxis olunmaqdan imtina edir.
Deyir ki, "Mən sağlamam”. Sizcə, o, hansı səbəbdən belə bir gözlənilməz qərar
verir?
– Covani Droqo
hər şeydən əvvəl leytenantdır. Hərbçi qüruru var. Bu qürur ona əks hərəkət
etməyə imkan vermir. Elə qalada bütün ömrünün keçirmək əzmi də qürurundan irəli
gəlir. Xatırlayırsınızsa, əsərin əvvəlki hissələrində mayor Matti ilə söhbət
zamanı o, özünü yalandan xəstəliyə vurmağı qüruruna sığışdırmayaraq bundan
imtina edir. Eyni qürur hissilə o, qalaya gəldiyi ilk günlərdə anasına yazdığı
məktubda da fərqli davranır. Ürəyi darıxmaqdan partlamaq dərəcəsinə gəlsə belə
anasına hər şeyin yaxşı olduğunu, qaladakı həyatın çox gözəl keçdiyini yazır.
Covani Droqonu dəyərli edən də məhz, içindəki qürur duyğusudur. Eyni zamanda
Tatar çölünün sirli, vəhşi cazibəsi çəkir onu. Tək onu yox, qalada əksər xidmət
edən digər şəxsləri. Droqo da tərxis olunmaq məqamı gələndə çölə baxır, şeypur
səsinə qulaq kəsilir, ətrafdakı hər şey ona əlçatmaz görünür nəsə və o, hətta
bir gün sonra buna peşman olmasına baxmayaraq, qalada qalmaq qərarını verir.
Ümumiyyətlə, Covani Droqo romantik qəhrəmandır. Onun faciəsində bir az da
laübalı xarakteri, daxilinə qapanıb qalması çox rol oynayır. Bütün günü əlində
baxış borusu şimal çölünü seyr eləməklə keçirir, baharın gəlişini həsrətlə
gözləyir, qarın əriməsi onda yeni ümidlərin oyanışı üçün vəsilə olur. Həzin xəyallar
qanadında üzür. Özü də bu xəyallar onu çox vaxt gərgin iş həyatının içində
yaxalayır. Ən çox arzuladı nəsnə dəniz kənarında əsrarəngiz sarayın olmasıdır.
Dqoro hər dəfə getmək haqqında fikirləşir, amma buna çalışmır, cəhd etmir,
qaladakı mühafizəkar şərait onu yenidən cəzb edib orada qalmasına səbəb olur.
– Əsərdə bir hissə Draqonun xəyalları ilə bağlıdır. Qəhrəman xəyal edir
ki, az sayda əsgərlə böyük tatar ordusu ilə vuruşur, yaralanır, kral şücaətinə
görə ona təşəkkür edir və s. Yazıçı qəhrəmanın xəyal etdiyi vaxt kəsimini "ümid
saatları” adlandırır. Sizcə, bu xəyalları "Dranqonun Don Kixotluğu” adlandırmaq
nə dərəcədə doğrudur?
– O ümid qalada
xidmət edən bütün insanların içində var. Belə bir cümlə oxuyuruq romanda:
"Qalanın divarları köhnədir, toplar köhnədir, burda nə varsa, hamısı köhnəlib,
yalnız əsgərlərin ürəkləri cavandır”. Bu mənada, cavan ürəklərin ümid işığına
köklənməsi təbiidir. Qaladakı insanlar bu ümidə görə bütün ömürlərini verirlər.
Niyə? Çünki qalada hər kəsin həyatı eyni xətt, eyni tale boyunca davam eləyir.
Onlar azacıq qaraltı, işarə görən kimi sevinir, hücum əmrinə köklənir, heç
olmasa bircə dəfə də olsa döyüşüb ömürlərinin bihudə getmədiklərinə inanmaq,
axıb gedən illərinə məna qatmaq istəyirlər. Burada onların həyatına yeganə rəng
qatan nəsnə səhradan tatarların hücumu ola bilər ki, həm hərbçi rəşadətlərini
göstərsinlər, həm də ömürlərinin bada getmədiyinə özlərini inandırsınlar. O da
baş tutmur. O zaman baş tutur ki, onlar artıq qocalıb döyüş üçün yaramırlar.
Belə... Taleyin amansız ironiyası.
Hətta polkovnik
Filimore belə bircə dəfə də olsun şimaldan hücum olmasını, hamının ümiddən
qurtulmasını çox arzulayır. Qalada xidmət edənlərin hər biri döyüşdə həlak
olmağı şərəf bilirlər özlərinə. Bu onların sadəcə mənasızlığa üsyanı kimi qəbul
edilməlidir. Hədər yaşamaqdansa, döyüşdə əsgər kimi ölmək yaxşıdı. Romanda bir
epizod var, leytenant Anqustina sərhəd xəttinin müəyyən edilməsi zamanı dağın
zirvəsində, tufanın burulğanlarında həlak olur. Bu, qaladakı əsgərlərdə həsəd
doğurur, onlar bunu mənalı ölüm adlandırır: "O, elə bizim hamımız kimi nə
düşmənlə döyüşdü, elə bizim hamımız kimi nə də müharibə gördü. Amma hər halda,
döyüşçü kimi həlak oldu. Məsələ budur!”
Droqo da belə düşünən ləyaqətli zabitdir. O,
ömrünün bu qalada boşa getmədiyinə inanmaq istəyir. Bu vuruş da ona daha çox öz
ömrünün təsəllisi kimi lazım olur. Heç olmasa özü özünü inandırmaq istəyir ki,
əsgər kimi qalanın müdafiəsində olub, şücaət göstərib, təltif olunub. Bunlar
hərbçi düşüncəsi, arzuları üçün normal hal sayılmalıdır.
– Heç vaxt döyüş üçün gərək
olmayacaq qalada hərbiçilər keşik çəkir, gecə-gündüz xidmət edirlər. Bu
məqamları yazıçının bihudə zəhmətə ironiyası kimi başa düşmək olarmı?
– Bu əsərlə bağlı Mətanət Vahid
yaxşı bir esse yazmışdı. Romanın Alber Kamyunun "Sizif haqqında əfsanə” ilə
oxşar məqamlarından yazmışdı. Amma məncə fərqli məqamlar da var. Sizif haqqında
əfsanədə oxucu sadəcə Sizifin əzablarını müşahidə edir. Romanda isə Droqo ilə
birgə oxucunun da əməyinin puça getdiyini görürük. Axı biz də Droqo ilə birgə
ümid etmişdik. Əsgərlərin qalaya hücum edəcəyinə, onun bir gün qaladan geri
dönəcəyinə, yaxud hansısa dəyişik bir məqamın baş verəcəyinə. Bu mənada "Tatar
çölü” yalnız Droqonun deyil, bizim də "ümid saatları”mızın puça dönmə məqamını
əks etdirən əsərdir.
Qalada ətalət
hökm sürür, ab-hava isə amiranədir. Hücum filan yoxdur, müharibə təhlükəsi boş
illüziyadır, əsgərlər isə hər gün döyüş hazırlığı ilə bağlı ciddi təlimatlar
keçirlər, mənasız istehkamlar qururlar. Onlar döyüşə can atan zabitlərdən heç
nə ilə diqqəti cəlb eləməyən qarnizon qulluqçularına dönürlər. Droqo da
həmçinin. Üsyan etmir, taleyini dəyişməyə çalışmır, eləcə olacaqların axarına
qarışıb onları dinməz-söyləməz qəbullanır. Bu mənada, yazıçı insanın ömrünü
mütiliklə sona verməsinə hardasa ironiya edir. Biz bunu ironiya adlandıraq,
amma həm də belə deyil axı. Ömür onsuz da bir gün bitir. Hamı üçün bir gözləmə,
darıxma nöqtəsi var. Bir də gəlib çatdığı sonluq. Ekzistenzial məqamlar: mən bu
ömrü necə yaşadım? Droqo da sonda özünə bu sualı verir və təsəllini onda tapır
ki, vicdanlı, təmiz bir ömür yaşayıb.
–
Qalada xidmətdə keçənin bir günün iki gün hesab edilməsinə necə məna
qazandırırsınız, sizcə, yazıçı bu detalla nə demək istəyir?
– Romanda bu,
qalanın çox darıxdırıcı olması səbəbi ilə əlaqələndirilir. Belə olduğuna görə
burada heç kim hərbi qulluq göstərmək istəmir. Ona görə, hərbi qulluqçuları
cəlb etmək naminə qalada bir gün iki gün hesablanır. Yəni, heç olmasa bu yolla
cəlb etmək istəyirlər hərbi qulluqçuları. Əsərdə belə epizod var. Zabit Ortis
biləndə ki, Droqo qalaya öz istəyi əsasında gəlməyib, məhz göndərilib, buna çox
təəccüblənir. Bu məqamı da müəllifin növbəti işarəsi kimi anlamaq olar. Dqoro
ona həvalə olunan taleni yaşayır, sadəcə. Belə bir taleni qalaya yeni gələn
zabit Moronu da gözləyəcəyi istisna deyil. Droqonun qalaya yeni gələn gənc
zabitlə danışıb onu vaxt var ikən burdan uzaqlaşdırmağa çalışmaq cəhdi alınmır,
hər dəfəsində söhbət baş tutmur. Niyə? Çünki taleyə müdaxilə lüzumsuzdur, o
seçilmir, özü seçir.
– Draqo dörd illik xidmətdən sonra məzuniyyət
müddətində doğulduğu şəhərə gəldikdə görür ki, çox şey dəyişib, o doğmaları, nə
vaxtsa mehr saldığı, biganə olmadığı xanım Mariya ilə əvvəlki kimi ünsiyyət
qura bilmir. Bircə anası dəyişməyib və bir də Droqonun evlərindəki otağı. Siz
bu yadlaşmanı, təcridliyi nə ilə əlaqələndirirsiniz?
– Hər halda zaman
və aradakı boşluq öz işini görür. Romanda bu, əsasən belə əlaqələndirilir.
Droqo dörd illik xidmətdən sonra iki aylıq məzuniyyətə qayıtdıqda evi də qala
kimi donuq görür, nə anası qocalıb, nə də sevdiyi qız Mariya. Amma anasının
münasibətində dəyişiklik olmasa da Droqo hiss edir ki, əvvəlki həssaslıqdan
əsər-əlamət qalmayıb. Əvvəllər onu addım səsindən tanıyıb oyanan anası indi
Droqonun çağırışına hay vermir. Bu təlatüm həm də Covaninin öz içində gedir. O
da əvvəlki olmadığını hiss edir. Əslində, dörd il keçmişdi, amma Covani düşünür
ki, dostlarının hər şeyi əldə etməsinə rəğmən o, heç nəyə nail olmayıb. Və buna
heç can atmır da. Məsələn, Mariya ona Hollandiyaya gedəcəklərini deyəndə həm
özünün, həm də qızın həyatını dəyişmək üçün bircə "getmə” sözünü demək lazım
olduğunu bilir. Amma demir, əksinə qızı getməyə bir az da həvəsləndirir. Çünki
Covaninin içində Bastiani qalasının əsir havası hökm sürür. O, yenidən ora
qayıtmağı düşünür. Hətta şəhərə ikinci məzuniyyətində Droqo ona verilən bir
aylıq vaxtın ancaq iyirmi günündən yararlanır. Məzuniyyət vaxtı bitməmiş şəhəri
tərk edib qalaya geri dönür. Çünki şəhər həyatı ilə qala arasında heç bir fərq
görmür. Əsərdəki bu məqam mənə Barikkonun "Yeni əsr” romanını xatırlatdı. Bütün
həyatını gəmidə keçirən pianoçu tək bircə dəfə sahilə çıxmaq qərarına gəlir və
limana düşməmiş geri qayıdır. "Sən orda nə gördün ki, qayıtdın” sualına cavabı
belə olur: iş bundadır ki, mən orda heç nə görmədim. C.Droqo da bu fərqi görmədiyi
üçün geri qayıdır.
Eyni zamanda
Covani obrazında qəribə bir tənhalıq sezirik. Bu tənhalıq o, qalaya gəlməmişdən
hakim olur ruhuna. Covanni Droqo heç qalaya getməmiş darıxır. Düzdür, indi onun
üçün yeni bir həyatın başladığını bilir, "amma hər halda Covanni Droqo ən yaxşı
illərinin, ilk gənclik illərinin artıq qayıtmayacağını hiss eləyirdi”. Hətta
özünü ona görə də qınayır ki, anası ilə görüşəndə onun üzünə qayğısız halda
gülümsəyə bilmir. Bu nə idi? Qəhrəmanın xarakterindən irəli gələn – ancaq neqativə
köklənmək duyğusumu, yoxsa müəllifin bədii priyomu? Hər halda əsərin sonluğu,
obrazın aqibəti məhz ilk səhifələrdə ehtiva olunur: "hər şeydən güclü qəribə,
onu rahat buraxmayan hiss, hansısa fəlakətli hadisələrin ola biləcəyinin
ürəyinə dammasıydı, sanki gedər-gəlməzə yola düşürdü”.
– Qalada xidmət edənlər bir-birində elə təəssürat oyadırlar ki, sanki
Bastianidə xidmət etməkdən doymurlar, amma sonra məlum olur ki, hamısı iş
yerini dəyişmək üçün gizli-gizli planlar qurub, lazımı yerlərə müraciət
ərizələri ünvanlayıblar. Bu sirrin, kələyin üstü açılandan sonra Draqo
aldandığını anlayır. İstərdim söhbətimiz əsərin bu məqamına, qəhrəmanın
reallıqla üzləşməsi anına yön alsın...
– Droqo bunu şəhərdə öyrənir.
Məzuniyyətə iki aylıq gəldiyi müddətdə. Əslində, içində qalaya geri dönmək
qərarı versə də tərxis olunmaq üçün müraciətini də edir nədənsə və bu zaman
məlum olur ki, artıq qaladan bu məzmunda ünvanlanan iyirmi belə məktub var.
Bütün digər məsələlər kimi Droqo bu xəbəri də etinasız qarşılayır. Heç nə
olmamış kimi qalaya geri dönüb həyatına qaldığı yerdən davam edir. Qaladakılar
tədricən oranı tərk etsə belə bu, Droqoya təsir etmir. Çünki o, hələ qarşıda
uzun illərin onu gözlədiyi fikri ilə yaşayır. Amma onun sarsıldığı mayor
Ortislə söhbətində üzə çıxır. Söhbət zamanı Droqo yəqinləşdirir ki, tatarların
hücumu filan hamısı ortaya atılmış, bura gələnləri qalada saxlamaq üçün
uydurulmuş mifdir, yalandır. Onu da bu mifə inandıraraq, istədiyi vaxt gedə
bilməkdə azad olduğuna əmin edərək qalada saxlayıblar. Bir məqamı da vurğulayım
ki, qaladan getməmək qərarını verənlərdən biri də Ortis olur. Droqo qalaya
gəldiyi ilk gündə yolda qarşılaşdığı zabit. Zənnimcə, yazıçının Droqonu qalaya
getdiyi yolda məhz Ortislə qarşılaşdırması da təsadüfi deyil. Qalada o insanlar
qalmağa qərar verir ki, onlar mənsəb, şöhrətpərəstlik hissindən uzaqdırlar,
sakit həyat onları təmin eləyir. Droqo da belə təmənnasız insanlardan biridir.
Onun üsyankar olmaması, taleyə boyun əyməsi də içinin tənhalığından, dünya
həvəsinə aludəçi olmamasından doğur.
– Romandan gəlinən bir qənaət əsəri dərk edən oxucuların məncə, həyat
eşqini söndürür: sanki insanın qəlbi onu bütün ömrü boyu ümidlə "təmin edə-edə”
aldadır...
– Dino Bussati ona görə reallığı
tünd və çılpaq boyalarla təsvir edir ki, atmosferi daha aydın nəzərə çarpıdıra
bilsin. Oxucu təəssüfünə, üzüntüsünə qadir olsun. Və məncə, buna nail olur.
Əsərdən uzun müddət qopmaq olmur. Şüuraltında hədsiz şırımlar açır. Əsəri bir
tale kimi qavramağa başlayırsan. Özü də bu insanın yalnız darıxdırıcı, tənha
anları ilə bağlı məsələ deyil, hətta bu gün xoş, mənalı olan nəsə sabah, ya
birigün mənasızlığa qarışır. Platon nə deyirdi? Deyirdi ki, su qalxanda
balıqlar qarışqanı yeyər, su çəkiləndə qarışqa balığı. Amma hər iki halda "əsas
suyun axışı”dır. Yəni bütün hallarda ömür su kimi axıb getmədədir və Bussatinin
nasir kimi ustalığı da bu zaman axışını bir ömrün timsalında uğurla ifadə
etməsindədir.
– Əsərdə karyera pillələrinin insanın həyatını, ömrünün mənalı
çağlarını əlindən almasına, əvəzindəsə quruca ad qazandırmasına bir eyham var:
Draqonu hərbi xidmət həyatın dərin mənası baxımından əliboş, heç nəysiz, heç
kimsiz qoyur, qaladakı illər ərzində isə ucaldığı mənsəb mərtəbəsi isə
leytenantlıqdan kapitanlığa olur.
– Droqo heç bu adın uğuruna
yaşamır da. O, sadəcə ləyaqətli əsgər olmağa çalışır. Otuz ildən artıq bir
zamanını qalada xidmətə sərf edir. Sonda Simeoninin yeni gələn zabitləri
yerləşdirmək üçün onu otağından çıxarmaq, şəhərə yola salmaq istəyini biləndə
keçirdiyi həyəcan da bununla bağlı olur. O, döyüşdə olmaq istəyir, keşik
çəkilməsinə nəzarət etməyə belə razı olur, təki onu qaladan qovmasınlar. Droqo
sadəcə işinə vurğun, mətin bir əsgərdir əsərdə.
– Droqo qalaya hücum olan ərəfədə, yəni əsas gün, missiyasını həyata
keçirmək məqamında qoca və xəstə olduğuna görə oradan uzaqlaşdırılır. Heç kəs
ona rəhm etmir. Məhz illərlə gözlədiyi müharibə günü qaladan çıxarılır, təqaüdə
göndərilir. Yazıçı, sizcə, obrazın aqibətini niyə bu cür ikibaşlı əks etdirir,
bununla müəllif nə demək istəyir?
– Sadəcə, həmişə qüvvədə olan
"bütün yaxşılıqlara görə ölüm” aqibətidir bu. Covani də bu aqibəti yaşayır.
Yazıçı bütün ömrünü fəda vermənin qarşılığında insanı heç də həmişə mükafatın
gözləmədiyini vurğulayır.
Məncə, əsərin
sonundakı o hücum, müharibə həyəcanı da simvolik məna daşıyır. Əslində, oxucu
inanır ki, hətta tatarların hücumu olsa belə qaladakı ab-hava dəyişməyəcək.
Tatarların hücumu ilə bağlı qaladakı "mif”i diri saxlamaq isə qalaya təşrif
buyuran növbəti zabit və əsgərlərə ondan danışmaq üçün zəruridir. Covanni Droqo
geri qayıdarkən, yolda yeni bir zabitə – Moroya rast gəlir və o da, bir zaman
zabit Ortisin ona dediyi sözləri təkrarlamalı olur. Beləcə, Covaninin aqibəti
ilə sanki hər şey sıfırlanır, həm də Moro ilə yenidən başlayacağı və
təkrarlanacağı istisna olunmur.
– Əsərin sonuna yaxın Draqo yatan bir uşağı seyr edir: İlahi o necə
sakit yatıb, ruhu necə dincdi, böyüklər kimi həyəcanverici yuxular görmür,
ürəyi qayğısız-qayğısız döyünür. Sonra o özünü – uşaq Dranqonun necə sakit
yatdığını təsəvvür edir. Xəyal edir ki, nə vaxtsa o da uşaq olanda beləcə dinc
yatıb və onu şirin yuxuda olanda bir zabit kənardan seyr edib və həmin zabit öz
halına acıyıb. İstərdim əsərdəki bu möhtəşəm səhnə haqqında fikirlərinizi
bölüşəsiniz...
– Ümumiyyətlə, əsərdə yuxu
motivi qabarıqdır və əksər obrazların hekayətləri ilə bağlı təsvirini tapır. Bu
da təbiidir. Çünki qaladakı insanların həyatı darıxmaqla, gözləməkdən
yorulmaqla, xəyallar, illüziyalar içində yaşamaqla keçir. Gündüz şüuraltında
yaşadıqları hallar gecələr yuxularında yenidən təzahür edir. Əksər vaxt da
xoşbəxt, qayğısız, gülümsər, rahat. Reallıqda olduqlarının tam əksinə.
Covaninin də qocalmış, yorğun, əzgin ruhu geriyə dönümdə fərəhli olan ancaq bir
dövrə tutuna bilərdi – ömrün ən saf uşaqlıq çağlarına. Onu kənardan seyr edən
zabit isə bir neçə yozuma imkan yaradır. Bu, onun taleyi mənasında anlaşıla
bilər. Böyüyüb bu uşağı hansı gələcəyin gözlədiyini bildiyi üçün halına acıyır.
O, həm də Droqo kimi uzun illər əvvəl ömrünü qalada bada verən zabitlərdən biri
olaraq simvollaşır. Çünki Droqo bu taleni yaşamağa müncər olmuş tək zabit
deyil.
– Əsərin finalı çox acınacaqlı olur: belə başa düşülür ki, insan
taleyində heç nəyi dəyişə bilmir. Necə ki, baş qəhrəman könülsüz olaraq qalaya
göndərilir, eləcə də istəməyə-istəməyə qaladan uzaqlaşdırılır və hər iki halda
onun rəyi, arzuları nəzərə alınmır.
– Droqo qalaya gedən yolda
Ortislə qarşılaşır. Bayaq siz dediyiniz kimi, Ortis onu yoldan çəkindirməyə
çalışır. Droqo da eyni sözləri qaladan qayıdarkən orda qulluq üçün yeni
göndərilən əsgərə deməli olur. Yəqin ki, həmin əsgər də eyni sözləri iyirmi
ildən sonra qalaya gələn növbəti əsgərə deyəcək. Beləcə, insanlar darıxa-darıxa
məhv olacaq. Roman da məhz bu məqama işarə kimi yazılıb. Biz sadəcə bir əsgərin
– Droqonun timsalında bu ömrü izləməli oluruq. Amma Ortisin də, yeni gələn
əsgərin də həyatı eynixətlidir. Və nəhayət, onların hər biri ümumən insanlığın
ömür yolunun bariz örnəkləridir. Dünyaya gəlmək, hər zaman ümidlə nəyi isə
gözləmək, gözləyə-gözləyə qocalmaq və ölmək... Biz bir ömür nümunəsində həyatın
boşluğu üzərində düşünürük.
Sonluq, doğrudan
da, fəci, sarsıdıcıdı. Bütün ömrünü döyüşü gözləməklə bitirən Covani bir
karvansara köşəsində, yataqda xəstə və tək ölməyi özünə sığışdırmır. Ölümə belə
döyüşçü ruhu ilə təslim olur. Kresloda oturur, mundirinin boyunluğunu
hamarlayır, pəncərədən çölə baxır və beləcə dünyanı məğrur bir qürurla tərk
edir. Heç olmasa son məqamda inanmaq istəyir ki, o ömrünü bihudə yaşamadı. Bu
özünüaldatma təəssüf, doğursa da, Droqonun timsalında həyatın gücünə, ümid
hissinin sonsuzluğuna inandırır.
– Dranqo təmiz adamdır, bəs niyə onun bu cür ürəkağrıdan tale nəsibi
olur?
– Maraqlı da budur ki, bu
insanın həyatının bada getməsində konkret heç kəsin günahı olmur. Droqonun
həyatı ona ayrılmış tale yolu kimi dərk olunur. Təsadüfən bu qalaya göndərilir,
ordan çıxmağı özünə sığışdırmır, hər an qəhrəmanlıq məqamını gözləyə-gözləyə
qocalır və nəhayət, hücum məqamında yararısz sayılıb çıxdaş edilir. Covanni
Droqonun ölümü gülər üzlə, son hərbçi qürurunu toplayaraq qarşılaması və özünü
inandırması ki, onun vicdanı ləkələnməyib və
Allah onu bağışlaya bilər, əsərin gəlib çatdığı ən gözəl dünyanıdərk məqamıdı,
zənnimcə.
– Sizin üçün bu gün rəmzi mənada Bastiani qalası haradır, müasir
insanların elə bir ünvanları varmı?
– Bu əsərdə
qəhrəman sadə bir həqiqəti ömür boyu gözləyir. Onu tapanda isə həyatını itirmiş
olur. Nəyəsə nail olmağa cəhd belə eləmədən ömrünü gözləməklə bitirir. Bu, elə
hər kəsin boyuna biçilən ömür yoludur. Nə fərqi var, hamımız hansısa qalanın
içində ömrü xərcləyə-xərcləyə yaşlanmırıqmı? Daim nəyisə, hansısa dəyişmələri
gözləməklə keçir ömrümüz. Hamının həyatı əslində, vaz keçə bilmədiyi Bastiani
qalasıdır.
Söhbətləşdi:
Fərid Hüseyn