Mübahisədən əməkdaşlığa
Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında uzun illər gərginliyə, hətta
münaqişəyə gətirib çıxaran problemlər həlini tapmaq üzrədir. Bu problemlər
ərazi, enerji resursları, su məsələləri üzrə uzun illərdir ki, həlini tapmayıb.
Özbəkistanda İslam Kərimovun vəfatından sonra qonşularla normallaşma siyasəti
yürüdən prezident Şövkət Mirzoyev ilk olaraq qonşu Tacikistanla problemləri həll
etməyə başlayıb. Düşənbədə iki ölkənin işgüzar dairələrinin görüşündə əsas
problem olan su məsələsi gündəmdə olub. Ekspertlər hesab edirlər ki, Daşkənd və
Düşənbə indiyədək əldən buraxılan imkanlara yenidən nəzər salmaq
niyyətindədirlər. Dəfələrlə mübahisə mövzusu olan Tacikistandakı Roqunsk SES-i
artıq iki ölkə arasında problem və müzakirə mövzusu olmayacaq.
Yeri gəlmişkən, Düşənbədə keçirilən böyük sərgidə özbək
istehsalçıları maşınqayırma məhsulları nümunələri, avtomobil məhsulları, kimya
sənayesi, yüngül sənaye və toxuculuq, eləcə də parfümeriya və məişət məhsulları
- bütövlükdə 160-dan artıq müəssisənin 1500-dən artıq məhsul növünü nümayiş
etdiriblər. Tacik ekspert Şirəli Rizoev bu tədbiri iki ölkə arasında gələcək
ciddi layihələr üçün yaxşı bir başlanğıc adlandırıb. Bu cür tədbirlər iki
ölkənin işgüzar dairələri arasında qarşılıqlı münasibətlərin möhkəmlənməsi ilə
yanaşı, ən əsası, sərhəd ərazilərdə yaşayan insanlar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. "Sıx iqtisadi əməkdaşlıq Tacikistan və Özbəkistanın maraqlarına
uyğundur”, - deyə tacik eksperti bildirib. İki ölkə arasında ötən ilin ticarət
göstəriciləri üzrə rəqəmlər də pis deyil. Bu rəqəm azı altı dəfə artaraq,
təqribən 70 milyon dollara çatıb. Onun 36 milyonu tacik mallarının Özbəkistana,
yerdə qalan isə özbək mallarının qonşu dövlətə ixracından ibarətdir. İki ölkə
arasında münasibətlərin normallaşması 2016-cı ilin oktyabrında Özbəkistan
xarici işlər naziri Abduləziz Kamilovun Düşənbəyə səfərindən sonra başlayıb. O,
hətta bu səfəri münasibətlərdə əsaslı dönüş də adlandırıb. Bundan sonra
Daşkəndə nazirlər səviyyəsində bir neçə görüş təşkil edilib. Mərkəzi Asiya və
Yaxın Şərq üzrə ekspert Aleksandr Knyazev qeyd edir ki, ölkələr arasındakı
münasibətlərdə dəyişikliyi yerli xalqlar da dəstəkləyir. Tacikistan və
Özbəkistan arasında münasibətlərdəki gərginlik SSRİ-nin dağılmasından və
Tacikistanda vətəndaş müharibəsi başladıqdan sonra start götürüb. O zaman
Özbəkistan Rusiya ilə birlikdə münaqişənin nizamlanmasında əsas rol oynamış və
onun bütövlükdə Mərkəzi Asiya regionu üzrə yayılmasına imkan verməmişdi. Onun
qənaətinə görə, Tacikistan Özbəkistan üçün problemli ərazi hesab edilir.
Özbəklər hesab edir ki, bu ölkənin ərazisindən əfqan narkotrafiki keçir.
"İki
ölkə arasında sərhədlərin demarkasiya və delimitasiya problemi də mövcuddur”, -
deyən Tacikistanın keçmiş xarici işlər naziri Xamroxon Zərifi bildirir ki,
sərhəd məsələsi artıq həllini tapır. Lakin problemlər hələ də qalır. Belə ki,
Düşənbədə biznes-forum ərəfəsində iki ölkənin sərhədində problem yaşanıb. Tacik
çobanları özbək sərhədçilərin ərazidən çıxmaq tələbinə əməl etməyərək, onlara
soyuq silah və dəyənəklərlə hücum edib. Onlar da silah işlətməyə məcbur
olublar. Nəticədə, bir tacik ölüb. Bu kimi hallar dəfələrlə təkrarlanır. İki
ölkə arasında sərhəd xəttinin uzunluğu 1161 km-dir. Sərhədlə bağlı problemlərin
80 faizi həlini tapsa da, həllini tapmayan mübahisəli ərazilər də mövcuddur.
Beləliklə, belə kiçik problemlər qalsa da, münasibətlər normallaşma
xətti götürüb. Özü də münasibətlər tək ticarət deyil, digər sahələri də əhatə
edir. Hazırda gündəmdə iki ölkə arasında dəmiryolu əlaqəsinin bərpası var.
Söhbət Qalaba-Amuzanq xəttindən gedir. Bu xətt Özbəkistanı Tacikistanın cənub
əraziləri ilə birləşdirirdi. Özbək tərəfi əvvəlcə bu xətti yenidən bərpa edəcəyini
bildirirdi, sonradan ümumiyyətlə, relsləri belə sökdü. Tacik tərəfi əmin idi
ki, bu, Roqun SES-lə bağlıdır. Çünki məhz bu xətlə Daşkəndin əleyhinə olduğu
Roqun SES-in inşası üçün yüklər daşınırdı. Düşənbə üçün isə bu SES-in inşası
milli ideya idi. Lakin Özbəkistan bu məsələ ilə bağlı mövqeyində qəti idi və
hesab edirdi ki, SES tək mili təhlükəsizlik üçün deyil, həm də bütün regionun
ekologiyası üçün təhlükədir. Və bu mövqeyini beynəlxalq tribunalardan
səsləndirirdi. Məsələn, Özbəkistan XİN rəhbəri Abduləziz Kamilov bütün maraqlı
tərəfləri BMT-nin Amudərya və Sırdərya ilə bağlı təklif etdiyi konvensiyanı
imzalamağa çağırıb.
Mərkəzi Asiya ilə bağlı başqa bir müsbət məqam Daşkənd və Bişkekin
ərazi iddialarından imtinasıdır. Bu məsələ Qırğızıstan prezidenti Almazbek
Atambayevin Daşkəndə başlayacaq səfərində müvafiq sənədlə təsdiqini tapacaq.
Tərəflər XİN səviyyəsində bu yaxınlarda təqribən 1000 km-ə qədər uzanan sərhəd
xətti ilə bağlı razılıq əldə ediblər. Özbəkistanın XİN rəhbəri Abduləziz
Kamilov bildirib ki, hazırda 58 sərhəd məntəqəsində 300 km-lik ərazi ilə bağlı
mübahisəli məsələ var. "Biz tarixdə qalacaq bir sənədə imza atmağa
hazırlaşırıq”, – deyə özbək nazir Daşkənddə keçirdiyi mətbuat konfransında
bəyan edib. Onu da qeyd edək ki, sərhəd problemi üç Mərkəzi Asiya respublikası
- Tacikistan, Özbəkistan və Qırğızıstan arasında sovet sistemi dağıldıqdan
sonra aktuallaşıb. Problem Fərqanə bölgəsindəki anklavlarla bağlıdır.
Özbəkistan Ali Palatası sədrinin müavini Sadık Safayev bildirib ki, ölkənin prezidenti
Şövkət Mirzəyevin məqsədi problemlərin həllindən uzaqlaşmaq yox, onları birgə
həll etməkdir. Onun sözlərinə görə, bu gün Özbəkistanın aktiv regional siyasəti
var: "Qonşularla münasibətlərin prioritet xarakteri - diplomatiyanın
əlifbasıdır. Son aylar ərzində hər zaman ediləsi işlər edilir”. O, əlavə edib
ki, Özbəkistan ciddi əhəmiyyət kəsb edən məsələlərlə bağlı dialoq aparmağa
hazırdır.
Beləliklə, təqdirəlayiq haldır ki, Mərkəzi Asiyanın bir vaxtlar
münaqişə vəziyyətində olan ölkələri problemləri həll etmək istiqamətində ciddi
addımlar atıb və məsələləri danışıqlar stolu arxasında çözməyə başlayıblar.
Ümid etmək olar ki, bu, uzun illər davam edəcək və dövlətlərin prioritet
siyasətinə çevriləcək.
Azər NURİYEV