Muğamı yaşadanlar - Reportaj
Şərqdə və Azərbaycanda
ilk müasir professional musiqi müəssisəsi olan, dünya şöhrətli musiqiçi Yermolayeva
tərəfindən yaradılan, daha sonralar Dövlət orta ixtisas məktəbinə çevrilən,
keçmiş Asəf Zeynallı adına musiqi
texnikumu, hazırkı Milli Konservatoriya nəzdində Musiqi kollecinə baş çəkdik. Səfərimizin
də bir səbəbi vardı. Xalq artistimiz, sevilən sənətkar Gülyaz Məmmədova hər dəfə
efirdə, mətbuatda çıxış edərkən tələbələri haqqında ağızdolusu danışaraq, yetişməkdə olan gələcək nəslin muğam sənətinə
olan sevgisindən, onların istedadından fəxrlə bəhs edir. Biz də xalq artistinin
sözlərini əsas götürüb, istedadlar yetişdirən bu təhsil mərkəzinə yollandıq.
Xanəndədən icazə alıb, dərsində qonaq qismində iştirak etdik.
"Muğam dərsi”, yaxud istedadları üzə çıxaran musiqi kolleci
Əvvəla, onu bildirim ki,
qonaq olduğumuz sinifdəki tələbələr 11 illik təhsil sistemini bitirdikdən sonra
öz istedadları, qabiliyyət və test imtahanı nəticəsində buraya daxil olublar.
Onlar seçim edərkən kimlərdən dərs alacaqlarını və hədəflərini öncədən müəyyənləşdiriblər.
1-ci, 2-ci, 3-cü kurs tələbələrinin
"Muğam dərsi”ndə sanki bir muğam dünyasına səfər etmiş olduq. Gözəl səsə sahib
olan tələbələrə müəllimələrinin hər sözü qanun idi. Gülyaz xanım tələbələri ilə
tək-tək məşğul olub, ev üçün verdiyi tapşırıqları soruşur, onlara qəzəllərin
oxunuş tərzini göstərirdi. Belə ki, səsin tonunu harada qaldırıb, harada
tarazlamaq lazım olduğunu, hər mahnının öz tərzi olduğunu vurğulayırdı. Bəzən
onlara daha məsuliyyətli olmağı, bəzən də öz üzərilərində çalışmağı tapşırırdı.
Qonağı olduğumuz dərs
prosesində müəllim qismində təkcə xalq artisti deyil, təhsil müəssisəsinin iki
müəllimi də uşaqların ifasına nəzarət edirdi. Onlardan biri - Dövlətov Məhərrəm
nitq mədəniyyəti müəllimi kimi tələbələrə sərbəst danışıq, qəzəlin düzgün şəkildə
ifa edilməsini söyləyir və bunu tətbiq etmələri ilə bağlı göstərişlər verirdi.
Digər müəllim isə Musiqi kollecinin tar müəllimi, tarzən Mehman Mikayılov idi.
O, eyni zamanda Gülyaz xanımın muğam sinfinin konsertmeysteridir. Dərs
prosesində M.Mikayılov tələbələrə qavalı doğru tutmaq, xanəndənin düzgün oturuş
qaydasından bəhs edirdi. Tarzən deyir ki, muğamı ifa edən xanəndənin öz oturuş
forması olmalıdır. Bunları tələbə ilk kursdan öyrənməli və öz üzərində tətbiq
etməlidir.
"Xanəndə olmaq istəyən tələbə
musiqi tarixini yaxşı bilməlidir”
Gülyaz Məmmədova tələbələrə
göstərişlərini verdikdən sonra onunla söhbət etməyə qısa vaxtımız oldu. Bu qısa
müddəti qənimət bilib ona suallarımızı ünvanladıq. İlk olaraq tələbələrə nəyi
öyrətdiyini, gələcəyin muğam ifaçısı olmaq üçün xanəndələrin nələri bilməsinin
vacib olduğunu soruşduq. Xalq artisti deyir ki, 7 əsas muğamımız var və
bunların tərkibində bizim başqa muğamlarımız da mövcuddur: "Muğam Şərq
xalqlarına mənsub milli musiqi formasıdır. Şifahi ənənələrə əsaslanan klassik
musiqi nümunəsidir. Muğam Azərbaycan xalq musiqisinin əsasını təşkil edir. Azərbaycan
musiqisinin yeddi əsas muğamı var: "Rast”, "Şur”, "Segah”, "Şüştər”,
"Çahargah”, "Bayatı-Şiraz”, "Hümayun”. Muğamlar orijinal mahiyyətinə və öz
musiqi xarakterinə görə bir-birindən fərqlənir. Misal üçün, "Rast” - dinləyicidə
mərdlik və gümrahlıq hissi, "Şur” - şən, lirik əhval-ruhiyyə, "Segah” - məhəbbət
hissi, "Şüştər” - kədər, "Çahargah” - həyəcan və ehtiras hissi, "Bayatı-Şiraz” -
qəmginlik, "Hümayun”- daha dərin kədər hissi oyadır. Muğamı tarzən, kamançaçı,
xanəndədən ibarət trio (üçlük) ifa edir.
Azərbaycan xalq çalğı alətlərində solo səslənən muğamlara isə "instrumental
muğamlar” deyilir.
Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri öz kökü etibarilə muğamlara bağlıdır. Bu
onların milli özünəməxsusluğunu şərtləndirən cəhətdir”.
Muğamın çoxşaxəli qolları olduğunu deyən ifaçı bütün bu xırdalıqların hamısı
haqda tələbələrin məlumatlı olmasının vacibliyini vurğuladı. Sözlərinə əlavə
etdi ki, tələbələr muğam ifaçılarını da tanımalıdırlar: "Bizim tanınmış və
istedadlı muğam ifaçılarımız olub. Tələbə onları tanımasa, necə peşəkar səviyyədə
qəzəli ifa edə bilər? Fikrət Əmirov 1948-ci ildə "Şur” və "Kürd Ovşarı”
simfonik muğamlarını yazmaqla dünya musiqi ədəbiyyatında simfonik muğam
janrının əsasını qoydu. Görkəmli bəstəkar və dirijor Niyazinin "Rast” (1949)
simfonik muğamı da bu janrda yaradılmış əsərdir.XIX əsrin görkəmli incəsənət
ustalarından Səttar, Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Ələsgər Şirin, tarzən Sadıqcan və
başqalarının, ötən əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş Cabbar Qaryağdıoğlu,
Məşədi Cəmil Əmirov, Seyid Şuşinski, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev,
İslam Abdullayev və başqalarının adlarını mənim tələbələrim əzbər bilir. Xan
Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Haşım Kələntərli, Hüseynqulu Sarabski, Həqiqət
Rzayeva, Sürəyya Qacar, Fatma Muxtarova XX əsrin əvvəllərində yaşamış məşhur
müğənnilərdir”.
Gülyaz xanım keçmiş
zamanlarda bir muğamın 20-30 şöbəsi olduğunu və xanəndələrimizin onların
hamısını uzun şəkildə muğam oxuduqlarını deyir: "Amma onlar illər ərzində
qısaldılaraq bu şəklə gəlib çatıb. Çünki uzun-uzadı muğam oxumaq dinləyicini
yora bilər”.
30 ildən artıq araşdırma
tələb edən dərslik...
Dərs prosesi zamanı diqqətimizi
çəkən bir məsələyə də aydınlıq gətirməyə çalışırıq. Xanəndə tələbələrə dərs keçərkən
"Şifahi ənənəli Azərbaycan musiqisi” – I cild dərsliyindən faydalanır, tələbələrlə
oradan dərslər keçirdi. Bu dərsliyin haradan qaynaqlandığını xəbər alırıq. Öyrənirik
ki, sən demə, bu dərslik hər bir muğam müəlliminin stolüstü kitabına çevrilib və
onun müəllifi də qonağı olduğumuz sinfin tarzəni Mehman Mikayılovdur.
Kitab barədə Mehman müəllimin
də fikirlərini öyrənməyi özümüzə borc bildik: "33 ildən çoxdur ki, özüm də bilmədən
qədim xalq mahnılarını toplamağa müvəffəq olmuşam. Bu kitabda 1300-dən çox
mahnı var. O mahnılar ki, son yüz ildə nə lentə alınıb, nə də kimsə tərəfindən
ifa olunub. Azərbaycanın hansı bölgəsinə və yaxud xaricə qastrola getmişəmsə,
oradan bizim köhnə musiqilərimizi toplamışam. Kitabın arxasında disk var, o
diskdə 100 mahnının hamısı notda da var. Bu qəzəllər xalqımızın sevilən sənətkarları
Gülyaz Məmmədova, Fərqanə Qasımova, Gülyanaq Məmmədova – ümumilikdə 10 nəfər müğənninin
ifasında lentə alınıb. Kitab iki dildə – ingilis və Azərbaycan dilində çıxıb.
Artıq kitabın ikinci cildi nəşrə hazırlanır. Tələbələr mahnını eşidəndə daha yaxşı
mənimsəyirlər”.
Kitabın nəşr olunmasında
məqsədin nədən ibarət olduğuna gəlincə isə, müəllif deyir ki, hədəfi gənclərimizi təkrarçılıqdan
uzaqlaşdırmaq və köhnə mahnılarımızın daimi olmasına zəmin yaratmaqdan ibarət
olub: "Burada olan mahnıları tələbələr eşitdikcə, qədim xalq mahnılarımızı
xatırlayırlar. Danılmaz faktdır ki, bugünkü gənc ifaçılar mahnıların qol-qanadını
sındırıb oxuyurlar. "Təki, televiziyada görünüm, pul qazanım” – düşünərək
mahnının keyfiyyətini aşağı salırlar. Elə hesab edirlər ki, puldan ötrü
mahnıya, musiqiyə xəyanət etmək olar. Son vaxtlar gənclər televiziyada,
internetdə bahalı maşınlara, evlərə baxıb daha çox pul qazanmağa meyillənirlər.
Məqsədimiz həmin gəncləri sənətə yönəltməkdir.
Onlar bilmirlər ki, əsil sənətkar heç vaxt ac qalmır. Heç vaxt sənəti dolanışığa
qurban vermək olmaz. Azərbaycan musiqisinin gözəl gələcəyi var. Çünki sənətə
böyük qayğı var. İnanmıram ki, bundan sonra Azərbaycan muğamı eroziyaya
uğrayar, əksinə, daha çox inkişaf edəcək. Dövlət tərəfindən muğama qayğı o qədərdir
ki, artıq gənclərin özləri meyil göstərirlər. Bu da bizi sevindirir”.
Dərs bitdikdə, biz də tələbələr
və müəllimlərlə söhbətimizi yekunlaşdırıb redaksiyanın yolunu tuturuq. Azərbaycan
muğamının gələcəyinin etibarlı əllərdə olmasına əminliyimiz daha da artır.
Xəyalə Rəis