Mirzə Şəfi Vazehin “Bütün əsərləri”
Böyük Azərbaycan şairi, mütəfəkkiri, pedaqoqu və maarifçisi Mirzə Şəfi Vazehin "Bütün əsərləri”
ilə ən əvvəl Azərbaycan dilində, eyni zamanda alman və rus dillərində tanışlıq
imkanı qazanan oxucular bilirlər ki, bu kitab Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığı ilə əl-ələ bu günə qədər nə az, nə çox, yüz yetmiş illik bir yol gəlib.
"Xalq
Əmanəti” layihəsi çərçivəsində nəşr olunan bu kitabın böyük şairimizin
anadan olmasının 225-ci ildönümü ilə eyni vaxta təsadüf etməsi əlamətdardır.
ona məxsus olduğunu iddia edir. Əslində isə nə baş vermişdi? Azərbaycanlı şairin şeiriyyatı, "nəğmələri” Almaniyada nəşr edildiyi 1850 və 1851-ci illərdən sonrakı 40 il ərzində nə az, nə çox, düz 145 dəfə çap olunmuş (23 il ərzindəki nəşr sayı 80-dən çox idi), bu dövr ərzində Avropanın əsas, aparıcı dillərinə çevrilmiş, dünya şöhrəti qazanmışdı. Hətta o qədər ki, tərcüməçisində belə dərin qısqanclıq doğurmuş, onu müəlliflik iddiasına salmışdı. Mirzə Şəfinin, o dövrün kommunikasiya şərtləri və reallığı nəzərə alınarsa, Avropadakı şöhrətinin miqyasını indi təsəvvür etmək çox çətindir. Baxın, dövrünün böyük musiqiçisi, rus pianoçusu və bəstəkarı Anton Rubinşteyn Mirzə Şəfidən seçdiyi 12 şeir əsasında silsilə romanslar bəstələmişdi ki, bu iş 1855-ci ildə böyük Avstriya-macar bəstəkarı Ferens List tərəfindən təqdir edilərək nəşrinə kömək göstərilmiş, "İran motivləri” adı ilə bütün Avropada populyarlıq qazanmışdı. Sonradan həmin romansların mətnləri digər böyük rus bəstəkarı Pyotr İlyiç Çaykovski tərəfindən almancadan rus dilinə tərcümə edilmiş, nəhayət dünya opera ifaçılığının əfsanələrindən olan Fyodor Şalyapin tərəfindən də uğurla ifa olunmuşdu. Yaxud, 1887-ci il noyabrın 5-də Berlin küçələrinə bir afişa vurulmuşdu. Elana görə, Fridrix Vilhelm teatrında Emil Polun libretto müəllifliyi ilə bəstəkar Karl Milyokerin "Mirzə Şəfinin şərqiləri” operettası göstəriləcəkdi. Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, F.List, Q.Meyerbeyer, E.Qriq, K.Levi, İ.Brams, K.Şimanovski, K.Marşneç və L.Spor da Mirzə Şəfinin yaradıcılığına biganə qalmamış, ona çoxsaylı müraciətlər etmişdilər...
– Buna qədər isə Bodenştedtin üç kitabda ("Şərqdə min bir gün”, "Mirzə Şəfinin nəğmələri” və "Mirzə Şəfinin irsindən” toplularında) nəşr etdirdiyi şeirlərinin hamısının Vazehə aid olduğunu söyləmək doğru deyil, çünki bu "bağışlanmaz səhv” və tərcümələrin səviyyəsi baxımından Mirzə Şəfinin xatirəsinə "hörmətsizlik” olardı...
Elmi-metodoloji yanaşma kimi doğru olan bu fikir başqa suallar doğurur. Fridrix Bodenştedtin xatirələrində çox aydın şəkildə şair və həm də "kitab çapı əleyhinə olan xəttat” Mirzə Şəfinin öz dəftərini (bəlkə də dəftərlərini – S.B.) ona hədiyyə etdiyi yazılmışdır. Elə isə orijinal mətnləri kim təqdim etməlidir? Amma cənab Bodenştedt əvvəl söylədiklərini sonradan danıbsa, yuxarıdakı elmi yanaşma, fikir söylənəndən çox-çox əvvəl dünyasını dəyişibsə, orijinalların ortaya qoyulması postulatı, yaxud qoyulacağı ümidi nə qədər düzgündür? Kim təminat verir ki, Bodentşedtin deyilənə görə ABŞ-a gedib çıxmış arxivlərində Mirzə Şəfinin dəftəri və ya əlyazmaları saxlanmaqdadır?
Görünür, tale Mirzə Şəfinin "əbədi diriliyi” üçün belə yol seçibmiş.
Səlim Babullaoğlu
* * *
Mirzə Şəfi
Vazehlə Fridrix Bodenştedtin münasibətlərinin bəlli tarixçəsini, şairin bu
kitabda təqdim edilən bioqrafiyasında yer alsa belə, qısaca xatırlayaq. Alman ədibi və
tərcüməçisi Qafqazdan, Tiflisdən öz vətəninə qayıdır, az sonra, yəni 1850-ci ildə "Şərqdə
min bir gün” adlı indiki dillə desək, "memuar” kitabını dərc etdirir, həmin
kitabda azərbaycanlı müəllimi, şair Mirzə Şəfiyə və onun şeirlərinə xüsusi yer ayırır.
Kitab böyük uğur qazanır və bir il sonra həmin kitaba daxil edilmiş şeirlər,
üstəgəl digərləri "Mirzə Şəfinin nəğmələri” adı ilə ayrıca şeir toplusu kimi dərc edilir. 23
il keçəndən
sonra
Bodenştedt "Mirzə Şəfinin irsindən” adlı daha bir toplu nəşr etdirir ki, bu
kitabda o, artıq şeirlərin əvvəlki toplulara və nəşrlərə verdiyi şərhlərdə söylədiyi
kimi, Mirzə Şəfiyə
deyi, ona məxsus olduğunu iddia edir. Əslində isə nə baş vermişdi? Azərbaycanlı şairin şeiriyyatı, "nəğmələri” Almaniyada nəşr edildiyi 1850 və 1851-ci illərdən sonrakı 40 il ərzində nə az, nə çox, düz 145 dəfə çap olunmuş (23 il ərzindəki nəşr sayı 80-dən çox idi), bu dövr ərzində Avropanın əsas, aparıcı dillərinə çevrilmiş, dünya şöhrəti qazanmışdı. Hətta o qədər ki, tərcüməçisində belə dərin qısqanclıq doğurmuş, onu müəlliflik iddiasına salmışdı. Mirzə Şəfinin, o dövrün kommunikasiya şərtləri və reallığı nəzərə alınarsa, Avropadakı şöhrətinin miqyasını indi təsəvvür etmək çox çətindir. Baxın, dövrünün böyük musiqiçisi, rus pianoçusu və bəstəkarı Anton Rubinşteyn Mirzə Şəfidən seçdiyi 12 şeir əsasında silsilə romanslar bəstələmişdi ki, bu iş 1855-ci ildə böyük Avstriya-macar bəstəkarı Ferens List tərəfindən təqdir edilərək nəşrinə kömək göstərilmiş, "İran motivləri” adı ilə bütün Avropada populyarlıq qazanmışdı. Sonradan həmin romansların mətnləri digər böyük rus bəstəkarı Pyotr İlyiç Çaykovski tərəfindən almancadan rus dilinə tərcümə edilmiş, nəhayət dünya opera ifaçılığının əfsanələrindən olan Fyodor Şalyapin tərəfindən də uğurla ifa olunmuşdu. Yaxud, 1887-ci il noyabrın 5-də Berlin küçələrinə bir afişa vurulmuşdu. Elana görə, Fridrix Vilhelm teatrında Emil Polun libretto müəllifliyi ilə bəstəkar Karl Milyokerin "Mirzə Şəfinin şərqiləri” operettası göstəriləcəkdi. Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, F.List, Q.Meyerbeyer, E.Qriq, K.Levi, İ.Brams, K.Şimanovski, K.Marşneç və L.Spor da Mirzə Şəfinin yaradıcılığına biganə qalmamış, ona çoxsaylı müraciətlər etmişdilər...
Amma hər şeyin öz adıyla səslənməsi
uzun illər istəyəcəkdi. Hərçənd Mirzə Şəfi Vazehin şeirlərinin Almaniyaya və Avropaya ayaq
açdığı, məşhurlaşdığı ilk dövrlərdən bu yana həm əsərləri, həm də bütövlükdə həyat
və yaradıcılığı istər alman və Avropa, istər rus, istərsə də Azərbaycan tədqiqatçılarının
– ədəbiyyat tarixçiləri və ədəbiyyatşünasların, mətnşünasların diqqət mərkəzinə
düşmüşdü. Ötən 170 il ərzində yüzlərlə elmi məqalə və əsərlər, monoqrafiyalar yazılmış, elmi diskussiyalar açılmış,
bir-birinə zidd, hətta bəzən anlaşılmaz fikirlər səslənmişdi. Hansısa məqamda Bodenştedt başda
olmaqla bəzilərinin dəstəklədiyi, Mirzə Şəfinin "uydurma, yaxud yarımuydurma”, "qeyri-ədəbi”
personaj olması barədə absurd, cəfəng fikirlər belə dövriyyəyə buraxılmışdı. Bu və ya digər məsələlər
ətrafında A.Berje,
G.Rozen, H.Bruqş, R.Meyer, H.Vamberi, K.Zündmeyer, F.Roydmund, O.Sevendson,
N.Hofer, L.Nebenşal, E.Alker, G.Busse, İ.Yenikolopov, N.Çernışevski,
E.Vaydenbaum, A.Dühmer, N.Marr, M.Semyovski, A.Krımski, Y.Bertels, Y.Mudhenk, O.Burger və
b. bəhslər açmışdılar. Əlbəttə ki,
M.F.Axundov, F.Köçərli, S.Mümtaz, Ə.Seyidzadə ("Mirzə Şəfi Sadıq oğlu Vazeh”-1929; 1969), M.Rəfili ("Mirzə Şəfi dünya ədəbiyyatında” - 1958), H.Məmmədzadə,
F.Qasımzadə, A.Bayram ("Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi” -
1980; "Fridrix Bodenştedtin Mirzə Şəfi Vazeh haqqında xatirələri” - 2008), F.Veysəlli ("Mirzə Şəfi Vazeh və Bodenştedt: yozmalar və faktlar”-2010), V.Arzumanlı, N.Əliyeva ("Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında” - 2013”) və başqalarının bu gün
də davam edən qiymətli məqalə və tədqiqatları, kitabları, eləcə də şair və tərcüməçilərimizin
– R.Rza, X.Rza, B.Azəroğlunun fraqmentar, A.Aslanovun isə sistemli tərcümələri
Mirzə Şəfi Vazehi bütövlükdə
mədəniyyətimizə qazandırıb, onu böyük Azərbaycan şairi kimi təsdiqləyib, sanki
"işğal olunmağa” cəhd edilən ədəbi irsinin sahibi edib.
* * *
Görkəmli rus-sovet şərqşünası
Y.Bertelsin irəli sürdüyü və bizim tədqiqatçılar da daxil olmaqla əksər alimlərin
həmrəy olduqları iki fikri belə ümumiləşdirmək olar:
– Bodenştedtin bir tərcüməçi olduğunu (eləcə də onun tərcümələrinin
xarakteri, orijinala sadiqliyi (və ya tərsi) barədə fikirləri...) yalnız Mirzə
Şəfinin əsərlərinin
əsli, orijinalı təqdim ediləcəyi təqdirdə söyləmək mümkündür;– Buna qədər isə Bodenştedtin üç kitabda ("Şərqdə min bir gün”, "Mirzə Şəfinin nəğmələri” və "Mirzə Şəfinin irsindən” toplularında) nəşr etdirdiyi şeirlərinin hamısının Vazehə aid olduğunu söyləmək doğru deyil, çünki bu "bağışlanmaz səhv” və tərcümələrin səviyyəsi baxımından Mirzə Şəfinin xatirəsinə "hörmətsizlik” olardı...
Elmi-metodoloji yanaşma kimi doğru olan bu fikir başqa suallar doğurur. Fridrix Bodenştedtin xatirələrində çox aydın şəkildə şair və həm də "kitab çapı əleyhinə olan xəttat” Mirzə Şəfinin öz dəftərini (bəlkə də dəftərlərini – S.B.) ona hədiyyə etdiyi yazılmışdır. Elə isə orijinal mətnləri kim təqdim etməlidir? Amma cənab Bodenştedt əvvəl söylədiklərini sonradan danıbsa, yuxarıdakı elmi yanaşma, fikir söylənəndən çox-çox əvvəl dünyasını dəyişibsə, orijinalların ortaya qoyulması postulatı, yaxud qoyulacağı ümidi nə qədər düzgündür? Kim təminat verir ki, Bodentşedtin deyilənə görə ABŞ-a gedib çıxmış arxivlərində Mirzə Şəfinin dəftəri və ya əlyazmaları saxlanmaqdadır?
Üstəgəl, nəzərə alaq ki,
Bodenştedtin təcrübəsində orijinalların itməsi faktı yalnız bir hadisə ilə bitmir. Böyük rus şairi M.Y.Lermontovun 19
orijinalı naməlum, yaxud itirilmiş şeirinin də Bodenştedt tərəfindən alman dilinə çevrildiyi, sonradan isə yalnız almancadan rus dilinə
çevrilməklə "ana versiyasının bərpa olunması” məsələsi də X.Rippixin tədqiqatlarında
yer alıb ki, bu haqda "Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi” kitabında ətraflı yazılıb.
Kitabın hazırlanması dövründə
biz də yuxarıda qeyd edildiyi kimi, çoxlu suallarla üzləşmiş, Azərbaycan, alman
və rus dillərində olan onlarla mənbəyə, tədqiqata, tərcümə mətnlərinə müraciət
etmişik. Materialların çoxluğuna rəğmən, hər dəfə eyni bir sual bizi rahat
buraxmayıb: nədən Mirzə Şəfinin bədii irsinin həcmcə məhz ən kiçik hissəsi onun
ana dilində, Azərbaycan dilindədir? Vazehin bizə gəlib çatan orijinal mətnlərini
(Azərbaycan və fars dillərindəki şeiriyyatını) nəzərdə tutaraq vermirik bu
sualı. Belə olsaydı, gərək indi Aslan Aslanovun tərcümələrindəki
mətnləri nəzərə almayaydıq, yaxud onlar
olmayaydı və biz isə şair, mütəfəkkir, maarifçi Mirzə Şəfini yalnız sayca aşağı-yuxarı 15-20 qəzəl, qəsidə,
məsnəvi və müxəmməsindən, hikmətli sözlərindən, bir də "Kitabi-türki”dən
tanıyaydıq. Fikrimizi bir qədər də aydınlaşdıraq. Diqqət yetirin: Mirzə Şəfi Vazehin alman dilindəki irsi – Fridrix
Bodenştedtin çap etdirdiyi "Şərqdə min bir gün”, "Mirzə Şəfinin nəğmələri” və "Mirzə Şəfinin irsindən” kitablarındakı bütün poetik mətnlər nəzərə alınarsa, 351 şeirdən ibarətdir. Şairin ruscaya çevrilmiş, əsasən N.Qrebnev və L.Maltsevin işlərindən ibarət olmaqla
bütün digər tərcümələrlə
bir yerdə şeirlərinin ümumi sayı 400-ə yaxındır (əlbəttə, bu sayın, az qala, yarısından çoxunu eyni şeirlərin müxtəlif tərcümələri
təşkil edir). Amma orijinal şeirlərlə birlikdə ana
dilimizə tərcümələrin ümumilikdə sayı heç vaxt 100-ü
ötməyib. Bəs, Y.Bertelsin irəli sürdüyü "yalnız orijinal təqdim ediləcəyi təqdirdə...” və
"şeirlərinin hamısının Vazehə aid olduğunu söyləmək "bağışlanmaz səhv” və tərcümələrin
səviyyəsi baxımından Mirzə Şəfinin xatirəsinə "hörmətsizlik”
olardı” kimi prinsiplər necə olsun?! Düşünəndə ki, biz bir vaxtlar Rusiya ilə (rus ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığı
ilə) eyni sərhədlər içində yaşamışıq, verə biləcəyimiz və verə bilməyəcəyimiz
bütün cavablar yalnız təəssüf doğurur.Bəzi başqa məqamları da söyləmək
yerinə düşərdi. Hansı "cəbhədə” dayanmalarından asılı olmayaraq tənqidçi və tədqiqatçıların
bəzən Fridrix Bodenştedtin təqdimatındakı Mirzə Şəfi yaradıcılığına Hafiz, Sədi, Xəyyam, xüsusən Füzuli şeiriyyatının
qarışdığını (biz qəti şəkildə dəqiqləşdirilmiş mətnləri nəzərdə tutmuruq) ümumi
arqument kimi gətirirlər ki, orijinallar əldə olmayınca bunların müzakirəsi əsaslı
təsir bağışlamır; çünki yalnız belə olacağı təqdirdə kimin, kimdə, nə qədər və
necə əks olunduğunu müəyyənləşdirmək olar. O zaman belə çıxır ki, eyni bir
arqument fərqli məqsədlərə müvafiq olaraq tam tərs şəkildə də yozula bilərmiş. Bir də
unudulur ki, Mirzə Şəfinin təmsil etdiyi, Azərbaycanın da daxil olduğu Şərq
poeziyasında, poetik məktəblərdə təzmin, təxmis, tərbi, nəzirə və b. təqlid və
bənzətməçilik növləri ustalığa gedən yolda bütün şairlərin istifadə etdiyi
üsullar olub və bu üsullarla onlar yalnız iki şeyi təsdiq ediblər: əvvəlki
ustadlara ehtiramı; ədəbiyyatın daha çox əski ideya və məzmunları ifadə edən
yeni forma və estetik məsələ olmasını. Burda bir məsələni də xatırlatmaq yerinə
düşərdi: digər Şərq və Azərbaycan klassikləri öz yerində, M.Füzuli Azərbaycan
şairləri içərisində poeziyasına yuxarıda söylədiyimiz "bənzətməçilik üsulları
ilə” məhz XIX əsrdə ən çox müraciət edilən şairimizdir.
Daha bir məqam, Qərb tərcümələrində
əksər Şərq şairlərinin, o cümlədən Mirzə Şəfi Vazehin də yanlış olaraq, fikrimizcə, bilərəkdən deyil, məhz bilməyərəkdən bəzək-düzəkli
və yumşaq desək, "şərabbaz” obrazının qabardılması, üstəgəl, xüsusən sovet ədəbiyyatşünaslığında
məxsusi olaraq dövrün ideoloji mündəricəsi ilə üstüstə düşsün deyə
"materialist”, "allahsız” və "din düşməni” kimi təqdimatı da böyük səhvlərdəndir.
Mətnlərinin ümumşərq şeiriyyatı kontekstində düzgün oxunması və analizi bunun
belə olmadığını sübut edir. Başqa tərəfdən irfani-islami kontekstdə şeir rəmzlərinin,
obrazların həm oxu prosesində, xüsusən Qərb dillərinə tərcümələrdə hərfi, birbaşa qəbul olunması və şərh edilməsi,
dünyəvi mahiyyət qazandırılması, adiləşdirilməsi bir qədər də məlum səbəblərdən
"öz-özünə” baş verirdi.
* * *
Biz Mirzə Şəfi Vazehin "Bütün
əsərləri”ni üç dildə nəşrə hazırlayarkən məhz bütün bu və başqa məqamları nəzərə
aldıq. Əsas olaraq "Mirzə Şəfinin nəğmələri” kitabının
1924-cü il Leypsiq nəşrini (bu kitab isə öz növbəsində "Şərqdə min bir gün” – "Tausend und ein Tag im Orient”, Decker, 1850,
Berlin və "Mirzə Şəfinin nəğmələri” – "Dier Lieder des Mirza Schaffy”, Decker, 1851, Berlin nəşrləri əsasında tərtib
edilmişdi), həmçinin "Mirzə Şəfinin irsindən” kitabının qot (əski alman) əlifbasındakı 1876-cı il nəşrinin ("Aus dem Nachlasse Mirza Schaffy’s” /Miniatur Ausgabe/ A.Hofmann &Camp, 1876, Berlin) faksimilesini götürdük. Əski alman əlifbasında olan bütün şeirləri yeni alman əlifbasına keçirdik. Sonra isə onları farscadan tərcümə
olunmuş şeirlərlə bərabər Azərbaycan və rus dillərində indiyə qədər mövcud olan
Mirzə Şəfi şeirləri (tərcümələri)
ilə tutuşdurduq. Azərbaycan dilindəki son və təkmil mənbələr kimi biz "Nəğmələr”
və Akif Bayramın "Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi”
kitablarını, rus dilindəki son və təkmil mənbələr kimi isə "Песни Мирзы Шафи в русских переводах” və "Мирза Шафи Вазех. Лирика” kitablarını əsas
götürdük. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən 2015-ci ildə çap edilmiş, yuxarıda sadalanan nəşrlər
əlbəttə, özündən əvvəlki çoxsaylı mənbələrə əsaslanırdı ki, biz yeri gəldikcə həmin
kitablara da nəzər yetirməyi unutmadıq. Beləliklə, biz ilk əvvəl hər iki dildə çatışmayan şeirləri müəyyənləşdirdik və o şeirlərin Azərbaycan və
rus dillərində sətri tərcümələrini hazırladıq. Eyni
zamanda, Azərbaycan və rus dillərində mövcud olan şeirləri də bir-biri ilə
tutuşdurduq və bu istiqamətdə də boşluqları müəyyənləşdirdik.
Nəhayət, Azərbaycan dilində 270,
rus dilində 180, alman dilində isə 15 şeirin sətri, sonradan isə bədii tərcümələrini
hazırladıq ki, növbəti və davamlı oxu proseslərində biz almanca mövcud olan
Vazeh yaradıcılığına heç cürə aid edə bilmədiyimiz
9 şeirdən (məs.: "Ja, wir leben in einer großen Zeit”, yaxud "Mullah! Rein ist der Wein...” şeirləri kimi) vaz keçdik, bəzi
tərcümələrdən isə oxşar səbəblərdən imtina etdik. Eyni zamanda, bəzi alimlərimizin
tədqiqatlarında mübahisəyə yol açmış şeirlər də oldu ki, onları müvafiq şərhlərimizlə saxladıq: məsələn, "Fətəli”
şeiri, bu mənada prof. Fəxrəddin Veysəllinin "Mirzə Şəfi Vazeh və Bodenştedt: yozmalar və faktlar” kitabında
bu barədə söylədiklərinə şərik çıxdıq.
Əlbəttə, alimlərimiz tərəfindən bəzi tədqiqatlarda Vazehə aid olduğu
iddia edilən, bəzən də nümunə gətirilən elə şeirlər də oldu ki, həmin şeirlərin
əlyazmaları sonradan ortaya qoyulmadığına görə biz həmin şeirlərin almancadan tərcüməsini
əsas götürdük; məsələn, "Nicht mit Engeln im blauen Himmelszeit” şeirində
olduğu kimi, hərçənd şərhlərdə təklif olunan
(Ə.Seyidzadənin tədqiqatına görə, bu şeir Bodenştedtin təqdim etdiyi kimi 3 bənddə 12 misralıq bir şeir yox, dördlükdür,
rübaidir) digər nümunəni də xatırlatdıq. Əlbəttə, bütün bu proseslərdə biz
tanınmış alman dili mütəxəssisləri, alimlər, eləcə də Mirzə Şəfi yaradıcılığının azərbaycanlı tədqiqatçıları prof. Akif Bayram (ekspert), prof. Fəxrəddin Veysəlli
(ekspert və almancadan sətri tərcümələri
hazırlayan), Vilayət Hacıyev (məsləhətçi) və Yusif Savalanla (almancadan və
almancaya əsas sətri, eləcə də bəzi bədii tərcümələri hazırlayan) sıx əməkdaşlıq
etdik. Almaniyadan tərcüməçi ədiblər Orhan Aras
və Karl H. Kiel həm mətnin əski əlifbadan yenisinə keçirilməsində, həm də alman dilində bədii
tərcümələrin hazırlanmasında bizimlə əməkdaşlıq etdilər. Daha sonra biz görkəmli
rus şairi və Şərq poeziyasının rus dilinə yorulmaz tərcüməçisi Mixail
Sinelnikovla (rus dilinə əksər yeni bədii tərcümələri o hazırlamışdır), Azərbaycanın
məşhur şair və tərcüməçiləri Nicat Məmmədov
(rus dilinə əksər yeni sətri tərcümələrin və bəzi şeirlərin poetik tərcüməsinin müəllifi) və Alina Talıbova ilə (rus mətnlərinin bədii
redaktoru və bir neçə şeirin tərcüməçisi) bərabər çalışdıq. Adları çəkilən rus
dili tərcüməçilərinin işləri ilə yanaşı biz kitaba əsasən N.Qrebnev və
L.Maltsevin tərcümələri olmaqla F.Kaluqin, B.Markov, S.Nadson, İ.Prodan, İ. və
A.Txorjevskilər, P.Çaykovski, N.Eyfert, P.Yakuboviç, A.Şeller-Mixaylov və
V.Luqovskoyun da indiyə qədər məlum olan bəzi rus çevrilərini də daxil etdik
ki, fikrimizcə, bu, həm də
Mirzə Şəfi poeziyasının rus dilinə "səyahətinin” geniş coğrafiyasını və rəngarəngliyini göstərir.
Mirzə Şəfinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, əslində isə öz ana
dilində bütünlüklə bərpası məsələsi haqqında ayrıca danışaq. Azərbaycan oxucusu
indiyə qədər şair Vazehi üç fərqli intonasiya ilə – orijinal və tərcümə mətnlərindən
"eşitdiyi nəfəslə” və bundan doğan obrazlarla tanıyır. Əgər birincini, orijinalı
Azərbaycan dilində və əruzda, rəməl bəhrində olan, vaxtilə unudulmaz Salman
Mümtazın üzə çıxardığı "Nə qədər kim, fələyin sabitü səyyarəsi var” qəzəli və
"Ey nəzakət çəməni içrə xuraman Süsəni” müxəmməsi formalaşdırıbsa, digərini Həmid
Məmmədzadənin Gürcüstan arxivlərindən
tapdığı, fars dilindəki "Məktubun intizarında” poemasının gözəl şairimiz Balaş Azəroğlu tərəfindən ana dilimizə və "Məhəbbət bağının sərvi-rəvanı”
misralı həzəclə səlis çevrilmiş variantı, üçüncünü isə Aslan Aslanovun tərcümələrindəki
"nəğmələr”, hecada olan "Mənim həyat üzüyümün qaşısan...”, yaxud "Bir gün
gedirdim mən bir dalda yolla...” kimi şeirlər formalaşdırıb. Üstəgəl, həmin
orijinal mətnlər və tərcümələr bu kitabda yer aldığından biz də indiyə qədər
mövcud olan bu reallığa sədaqət göstərməyi və bu xətti davam etdirməyi vacib
bildik.
Müstəqillik illəri yeni
şeirimizin öndə gedən isimlərindən olan, eyni zamanda dünya ədəbiyyatından çoxsaylı dəyərli, ciddi prozaik və poetik tərcümələrin
müəllifi, konseptualist şair
Azad Yaşar daha böyük mətn kütləsini (üçüncü ab-havaya müvafiq olaraq) hecada istedadla bədii tərcümə etməklə
yanaşı, Azərbaycan dilinə çevrilmiş əksər sətri tərcümələri də uğurla "emal” etdi ki, onun tərcümələri Vazehi həm də xüsusi lüğət
olmadan bir müasir şair kimi oxumağa, hamı üçün "əlçatan olmağa” şərait
yaratdı...
Amma ədəbi çevrələrin indiyə qədər
şair kimi bir o qədər də yaxşı, tərcüməçi kimi isə heç tanımadığı istedadlı qəzəlxan
şair, mahir tərcüməçi Pünhan Əzimli isə Vazehi əruzda (xüsusən rəməl, həzəc, səri,
müzare, müstəc, xəfif, münsərih və mütədarik bəhrlərində) "axtarmaq”la onu fikrimizcə,
doğrudan-doğruya elə bərpa etməyə çalışdı ki, bu mətnləri oxuyanda şeirlərin
almancadan tərcümə olduğunu kimsə düşünməsin, şeirləri elə XIX əsrin yadigarı kimi qəbul edə bilsin.
Vazehin şeirləri sırasında
almancadan Azərbaycan dilinə əksər sətri tərcümələri hazırlamış Yusif Savalanın da hecada olan xeyli bədii çevriləri
ilə yanaşı böyük şairimiz Xəlil Rzanın də bəzi tərcümələri
vardır. Bu isə ümumi palitranın rəngarəngliyini
göstərməklə yanaşı böyük şairimiz Vazehin poetik irsinin bərpasına zaman-zaman və ciddi müraciətlərin təzahürüdür.
Balaş Azəroğlunun tərcümələrini isə az əvvəl
xatırladıq.Tərcümə və mətnlər üzərində iş
bitdikdən sonra biz əlbəttə ki, şeirləri sıralama, yaxud Mirzə Şəfi Vazehin ilk "Bütün əsərləri”nin tərtib
prinsiplərini müəyyənləşdirməli idik. Dörd şərti kitabda topladığımız şeirlərin
ilk, I kitabında əlbəttə ki, Vazehin ana dilində,
sonra isə fars dilində olan şeirləri toplanmalıydı. Belə də etdik. II kitabda
Mirzə Şəfinin "Şərqdə min bir gün” kitabına daxil
edilmiş (bu, Mirzə Şəfinin şeirləri toplanmış və Almaniyada çap olunan ilk
kitab deməkdir) şeirlərini topladıq. Bu kitabın ilk nəşrində şeirlərin sayı
40-dan artıq olsa da sonradan həmin şeirlərin böyük hissəsi Bodenştedtin nəşr
etdirdiyi digər kitablara salınmışdı deyə biz bunu nəzərə aldıq və bu hissədə
yalnız 18 şeirlə kifayətlənməli olduq. III kitabda "Nəğmələr”dəki şeirləri, IV
kitabda isə "Mirzə Şəfinin irsindən” kitabındakı şeirləri topladıq. Həm Azərbaycan,
həm rus dillərindəki versiyalarda silsilə adları və ya yarımbaşlıqlar alman
versiyasında olduğu kimi saxlandı. Yalnız Azərbaycan dilindəki kitabda qəzəl, məsnəvi
və b. klassik şeir növlərinin adlarını qeyd etdik: ona görə ki, tərcümə mətnlərində
bu məsələlər öz funksiyasını şərti şəkildə, formal olaraq yerinə yetirir.
Və nəhayət, Vazehin əsərlərinin həm Azərbaycan,
həm də rus dillərindəki kitablarında çevrilmiş hər bir şeirin altında həm sətri
tərcüməni icra etmiş şəxsin, həm də bədii tərcümə müəllifinin adını yazdıq. Az rast gəlinən bu təcrübəni
istifadə etməyimiz bir tərəfdən Vazehin əsərlərinin ana dilinə tərcümələrinin
indiyə qədərki təqdimatlarında rastlaşdığımız bəzi "səliqəsizliklər”lə bağlı idisə, digər tərəfdən, təqdim etdiyimiz
kitabın təkcə onu əlinə almış oxucunun deyil,
həm də araşdırıcının verə biləcəyi bütün sualları cavablandıra bilməsi üçündür.
Bir də orijinalları indiyədək əldə olunmuş əlyazmalarla təsdiqlənmiş şeirləri
xaric, digər şeirlərinin də nə vaxtsa tapılacağına
"Bertels ümidi” öz yerində, hesab edirik ki, bu vaxtacan ədəbi taleyi "düyünə düşmüş” klassikə münasibətdə
ifrat dürüstlük yalnız işin xeyrinə olar. Alman versiyasında I kitab xaricində
digər üç kitabda toplanmış hər bir şeirin altında tərcüməçi olaraq Fridrix
Bodenştedtin adı yazıldı. Yeri gəlmişkən, biz Bodenştedtin Vazehdən tərcümələrində,
xüsusən "Mirzə Şəfinin irsindən” kitabında bir tərcüməçinin edə biləcəyindən daha artıq sərbəst
davrandığını, improvizələr etdiyini, hətta bəlkə yaradıcı impulslar alıb əlavələr etdiyini də istisna etmirik. Amma tərcümə sənəti
tarixində bu və ya buna bənzər hadisələr var; odur
ki, biz yalnız ana dilimizə (!) tərcümələrdə (!) Bodenştedtin Şərqi bilməyərəkdən
və hiss etməyərəkdən yol verdiyi xətaları (məs.: "Yusif və Züleyxa” hadisəsi ilə
bağlı Şərq və İslam versiyasından kənara çıxmalar kimi) qismən aradan
qaldırdıq; alman versiyalarına toxunmadıq, çünki redaktə etmək mümkün deyildi,
ona görə də rus versiyalarında da bu dediyimiz məqamlara toxunmadıq.
Dünya ədəbiyyatında, o cümlədən
Azərbaycan ədəbiyyatında çoxlu qəribə nümunələr
var: 9 kitabının olması ilə bağlı məlumatlara rəğmən bu günə bütöv şəkildə
yalnız bir şeiri gəlib çatmış qədim yunan şairəsi Safo var; divanı olmasına
baxmayaraq 4 qəzəli günümüzə gəlib çatan Həsənoğlu var; bütün irsi
"yağmalanan”, 50-ə yaxın şeiri yaddaşdan, ağızdan bərpa olunan Müşfiq var; bir də şair, müəllim, maarifçi, "gəncəli
müdrik” Vazeh var. Maraqlıdır ki, Vazehin taleyindəki "uğursuzluq” yalnız
şairliyi ilə bağlı olmayıb. "Vətən dili” kitabının
II nəşrinə olan "Ön söz”də Vüqar Qaradağlı yazır: "M.Ş.Vazehin haqqını tapdalayıb əsərlərini öz adına çıxarmaq
Vazehin taleyində yeganə hal deyilmiş. Belə ki, İvan Konstantinoviç
Yenokolopovdan başlamış son tədqiqatçılaradək hamı yekdilliklə Mirzə Şəfi Vazehin "Kitabi-türki”sinə həmmüəllif qismində
Mirzə Kazımbəyin tələbələrindən olmuş Tiflis gimnaziyasının Şərq dilləri
müəllimi İvan Qriqoryevin adını qeyd edirlər. Lakin dərsliklə səthi tanışlıq
belə bu iddianın yanlış olduğunu aşkar edir. İvan Qriqoryevin xidməti isə
sözügedən 237 səhifəlik dərsliyin yalnız ilk 16 səhifəsində rus dilində verdiyi
tərcümələrdir. Və kitabın Mirzə Şəfinin vəfatından sonra
1855-ci ildə Təbrizdə çap olunması da İvan Qriqoryevin xidmətidir. Lakin bundan artıq deyil. "Kitabi-türki” Mirzə Şəfinin tək müəllifliyi ilə yazılmış əsərdir”.
Qəribə taledir. Bənzərsiz və kədərli.
Prof. Akif Bayramın "Mirzə Şəfinin ədəbi irsi” kitabında belə bir parça var: "Mirzə
Şəfinin
"sıxışdırılması” mərhələlərini əyani surətdə izləyə bilmək üçün başqa bir fakta
müraciət edək: "Şərqdə min bir gün”
kitabının cildində Bodenştedt müəllimi, böyük Azərbaycan şairinin ayaqları
yanında oturmuş vəziyyətdə təsvir edilmişdir. "Mirzə Şəfinin nəğmələri” kitabının titul vərəqində Bodenştedt artıq onunla yanaşı
əyləşmişdir. "Mirzə Şəfinin irsindən” adlı üçüncü kitabda isə artıq şairin rəsmi
tamamilə çıxarılmışdır...”
Bizim, kitabın üzərində işləyən yaradıcı
qrupun bu gün kimisə ittiham etmək, suçlamaq fikri qətiyyən yoxdur. Baş verənlərdən iki əsrə yaxın
vaxt ötməkdədir, indi bu çox anlamsız görünərdi. Bizim üçün Fridrix Bodenştedt
Mirzə Şəfinin istedadlı tərcüməçisidir;
elə alman ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığı üçün də bu belədir və Bodenştedt
soyadında adı böyük alman şairləri ilə bir sıraya qoyulacaq ciddi bir şair
yoxdur. Digər tərəfdən, biz Mirzə Şəfinin ilk "Bütün əsərləri”ni almanca çap etməyə də bilərdik.
Nəzərə alsaq ki, heç alman dilində də oxucular Mirzə Şəfini bu həcmdə (15 şeir əlavə edilib), oxumayıblar, onda bizim bunu etməyimiz, elə həm
tərcüməçi kimi Bodenştedtin zəhmətinə sayğımız, həm də böyük Azərbaycanşairi Mirzə Şəfinin irsini qorumuş alman dilinə ehtiramımız deməkdir.Görünür, tale Mirzə Şəfinin "əbədi diriliyi” üçün belə yol seçibmiş.
Əslində Mirzə Şəfinin adı heç vaxt unudulmadı, rəssamlar onun rəsmlərini
çəkdilər, heykəltəraşlar onun abidələrini ucaltdılar. Mirzə Şəfinin obrazı Azərbaycan nəsrində
də uğurla təcəssüm etdirildi. Ə.Nicat "Nəğməyə dönmüş ömür” romanını, F.Mustafayev
isə "Mən işığa gedirəm” povestini qələmə aldılar.
Beş il əvvəl Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
sərəncamı ilə Mirzə Şəfinin anadan olmasının 220 illiyi qeyd olundu. Xüsusən Gəncə
və Bakıda çoxsaylı elmi konfranslar, ədəbi-bədii gecələr, kütləvi tədbirlər
keçirildi. Vazeh muzeyi inşa edildi, içində də "Divani hikmət” guşəsi. Mirzə Şəfi Vazehin Almaniyada
1850-ci ildən 1924-cü illərə qədərki dövrdə nəşr olunmuş kitabları sərgiləndi.2018-ci idlə prof. Xəlil Yusiflinin təqdimatında və "Ön sözü” ilə
"Kitabi-türki” nəşr edildi. Bu gün Vazehin adını daşıyan park və məktəb, küçələr var. Və nəhayət, biz bu
gün, indi böyük Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazehin 225 yaşını ilk dəfə "Bütün əsərləri”
ilə birlikdə qeyd edirik.
Səlim Babullaoğlu