MİLLİ TƏNQİDİ REALİZMİN BAYRAQDARI VƏ BANİSİ
Artıq çoxdan məlumdur ki, Azərbaycan ədəbiyyatında XX
əsrin əvvəllərində öz xidmətlərilə bir sıra yeni ədəbi-bədii istiqamət və
meyillərin meydana gəlməsində geniş şöhrət qazanan görkəmli şəxsiyyət kimi Cəlil
Məmmədquluzadənin (1869-1932) adı birinciliyə
malikdir. Cəlil Məmmədquluzadə - Azərbaycan ictimai fikri və ədəbiyyat tarixində
tənqidi realizmin banisi, mənzum, həm də alleqorik dramın müəllifi,
tragikomediyanın qüdrətli yaradıcısı, yenitipli satiranın azmanı, azərbaycançılıq
ideyasının öncülü, yenitipli mətbuatın və jurnalistikanın ustadı, mollanəsrəddinçilik
təliminin ideoloqu, ağsaqqalı və yolgöstərəni və b. Çoxsaylı belə xidmətlərilə
şöhrətli olan Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının düşünən beyni və
mübariz əsgəridir. Bu cəhətdən XX əsrin əvvəllərində yeni epoxada onun adı və
yaradıcılığı yeniləşmə, milliləşmə və müstəqilləşmə düşüncəsinin məbədi kimi
xatırlanır.
Artıq bu da çoxdan qəti olaraq deyilmişdir ki, Azərbaycan
ədəbiyyatında tənqidi realizm mərhələsi ustad Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı
ilə müəyyənləşmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında realist bədii əsərlərin müəllifi
Mirzə Fətəli Axundzadə olsa da, onun maarifçi realist səciyyə daşıyan ədəbi ənənələri
üzərində zaman və ictimai tələblərə uyğun meydana gələn tənqidi realist ədəbiyyatın
banisi ustad Cəlil Məmmədquluzadədir. Əlbəttə ki, tənqidi realizm ədəbi cərəyanı nə qədər dünyəvilik kəsb edir, ictimai-siyasi,
ədəbi hadisələrlə bağlanırsa və ondan irəli gələn məsələlər ifadə edirsə, bir
az da ondan çox milli-tarixi inkişafın nəticəsi olaraq ümummilli fikir, ədəbi ənənə,
milli iradə, ictimai düşüncə ilə əlaqədar ədəbi-estetik fikir və məsələlər ehtiva
edir. Bu mənada tənqidi realizm cərəyanı və ya ictimai fikir forması dünyəvi və
milli hadisə olmaqla özünəməxsus səciyyəyə, ədəbi-estetik əsaslara malikdir. Dünya xalqlarının ədəbiyyatında tənqidi realizmin
yaranma səbəbləri və mövcud ədəbi-nəzəri fikirlər kontekstində tamam aydınlığı
ilə öz əsasını tapır ki, tənqidi realizm məhz konkret dövrün ictimai-tarixi,
siyasi-iqtisadi məsələləri ilə əlaqəli olaraq meydana gəlir, ən əsası isə
insana olan münasibət meyarından öz doğuluşunu tapır. Müasir dövrdə tənqidi
realist fəlsəfənin banisi və nəzəriyyəçisi olan Roy Baskar və onun ardıcıllarının
fikirlərini nəzərə alsaq, tənqidi realizm ictimai-iqtisadi münasibətlərin dəyişdiyi
və yeni münasibətlərin, dəyər anlayışının meydana çıxdığı, sənayeləşmənin
yarandığı bir zamanda insanın özünəməxsus, yeni ictimai məzmun kəsb etdiyi,
insana baxışların dəyişdiyi, əxlaqi münasibətlərin yeniləndiyi, təbəqələşmə və
sosial fərqlərin yarandığı bir vaxtda müəyyənləşir. Bu tip ədəbiyyat üçün
xarakterik qəhrəman cəmiyyətin ən adisi, sıravisi, "kiçik” olanıdır. Bu, bütün
xalqların ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığında vahid məntiqdədir (Lakin Mirzə Cəlilin
tənqidi realizmi daha çox milli oyanış missiyasına xidmət etdiyi üçün cəmiyyətin
bütün təbəqələrindən olan adamlar da yer alırlar. Burada "kiçik” adamlardan
başqa Xudayarlar, Qazılar, mollalar, zırramalar, müəllim Həsənovlar, tacirlər və
b. da günün mənzərisənə uyğun məqam tuturlar. Yeni ictimai təbəddülat və milli
intibah idealından bütün ictimai mühit – cəmiyyət, xalq sərf-nəzər edilir). Azərbaycan
ədəbiyyatında, artıq ədəbiyyatşünaslıqda deyildiyi kimi, ədəbiyyata "kiçik”
adamları gətirən ədib ustad Cəlil Məmmədquluzadədir. "Çay dəsgahı” (1889) mənzum əsəri və "Danabaş kəndinin əhvalatları”ndan
(1894) başlayaraq milli realizmdə tamamilə yeni, fərqli və özünəməxsus bir üslub
ortaya çıxır. Cəmiyyətin ən adi, "kiçik” adamlarının yer aldığı, sosial təhlilin
başlıca keyfiyyət qazandığı, milli tənqidi düşüncə sistemi və yeni fikir, ideya
ehtiva edən əqli mühakimə üslubunun yer aldığı bu əsərlərlə milli tənqidi
realizm meydana gəlir və getdikcə güclənməyə başlayır. Tənqidi realizmin banisi olan ustad Cəlil Məmmədquluzadə:
Mala mal
deyiblər, insana insan,
Mən insanı hərgiz
insan sanıram.
Sən sanmırsan, eybi yoxdur,
utanma,
Çünki mən
sanıram, mən də yanıram –
deyərək cəmiyyətin "çalxalandığı
və bulandığı” (M.Ə.Sabir) bir zamanda "ən "adi” insanlara məhəbbətin yeni
formasını təqdim edir” (Z.Əsgərli). "Yadınıza salın o günləri ki”, - deyə
adamlara qəlblərinin dərinliklərində yerləşən ideal insanı, şəxsiyyəti, düşüncə,
idrak və qüvvəti, İŞIĞI dartıb ortaya çıxarmağa çalışır.
Bizim fikrimizcə, tədqiqat mənbələrində Azərbaycan
tənqidi realizminin daha çox təhrif olunaraq birtərəfli izah olunması və daha
çox Rusiya tənqidi realizmi ilə əlaqələndirilməsi konkret dövrün ideoloji tələblərinin
nəticəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Müasir dövrdə isə daha çox Avropa və dünya
ədəbi fikrində mövcud olan tənqidi realizmlə əlaqəli təhlil olunması məsələnin əsl
milli mahiyyətinin kölgələnməsinə səbəb olur. Hər iki halda təhrif və birtərəfliliyin
ortaya çıxmasına səbəb isə hazır, standard tezislərdən ədəbi fakta yanaşma olur.
Bizim fikrimizcə, ədəbiyyatımızdakı, eləcə də, ümumən, ictimai fikrimizdəki tənqidi
realizmə bədii faktların özündən gələn mətləblərlə yanaşılması ictimai fikir
tariximizdəki tənqidi realizmi milli ictimai hadisə olaraq düzgün izah etməyə
imkan verə bilər. Bu baxımdan, son dövrün tədqiqatlarından olan Təyyar
Salamoğlunun "Azərbaycan tənqidi realizminin estetikası” əsərində də yer alan
bu fikirlə tam razılaşmaq olar ki: "Bizim ədəbiyyatşünasıqda bədii mətnləri
ideoloji mövqedən müəyyənləşdirilmiş "estetik” qəliblərə sığışdırmaq meyli
üstünlük təşkil edir”. Bu cəhətdən, fikrimizcə, ictimai fikrimizdəki tənqidi
realizmə sırf milli-ictimai hadisə olaraq yanaşmaq daha doğru olardı. Belə ki, Azərbaycan
milli tənqidi realizmini özünəməxsuslaşdıran səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri məhz
"milli initibah vədələrində” (C.Məmmədquluzadə) ortaya çıxışı, milli
istiqlaliyyət, varoluşu və inkişaf ideyalarını özündə ifadə etməsi idi. Tam qətiyyətlə
demək olar ki, məhz milli varoluşu məsələsi onu özünəməmxsuslaşdıran, fərqləndirən
və ədəbi-ictimai cərəyana çevirən mühüm amil idi. Qəti fikrimizcə, Azərbaycan tənqidi
realizmi dünya tənqidi realizmi ilə ümumi, oxşar xüsusiyyətlər kəsb etsə də
(söz yox, ümumdünya ictimai hadisələri və ədəbi istiqamətləri təsirsiz deyil!),
sırf milli-ictimai hadisədir və milli xüsusiyyətlər ehtiva edir, buna görə də Azərbaycan milli tənqidi
realizmi kimi müəyyənləşir. Xalq düşüncəsini milli düşüncəyə transformasiya edən
də (milli romantizmin payı olsa da) məhz milli tənqidi realizm ədəbi cərəyanıdır.
Şifahi xalq və klassik ədəbi ənənələrdən bilavasitə qaynaq olaraq yararlanan və
ona söykənən (çünki xalq məhz bu mənbələrdə özünü bütün varlığı ilə ehtiva edir)
tənqidi realistlər milli tənqidi realizmi müəyyənləşdirməyə müvəffəq olmuşlar. Tənqidi
realizmin estetikasında milli oyanış və milli müqəddəratı müəyyənləşdirmə
idealı başlıca ideya-məfkurə xüsusiyyətinə malikdir. Azərbaycançılıq da məhz
onların yetkin ədəbi-bədii məfkurələri kimi çıxış edir. Klassik realizmdən fərqli
olaraq tənqidi realizm daha ciddi tipikləşdirmə (xarakter, əqidə, düşüncə, əməl,
dil, ictimai, hətta məişət səciyyəsilə əhatəli və tam) keyfiyyətilə seçilir. Sosial
münasibətlərin tam aydınlığı ilə göstərilməsi də (buna sosial təhlil də
deyilir) bu realizmin səciyyəvi xüsusiyyəti olaraq ona özünəməxsusluq
qazandırır. Milli düşüncəyə və dəyərlərə bağlılıq tənqidi realistlərin həyat,
yaradıcılıq və mübarizə idealı idi (bu barədə ayrıca bəhs etməyi düşünürük –
R.Q.). Təsadüfi də deyildi ki, Azərbaycan tənqidi realizmi bədii yaraıdıcılığı,
publisistikanı, incəsənəti də əhatə etməklə daha inkişaf etmiş və əsaslı bir cərəyan
halını almışdır.
Nə vaxt, hansı zaman çərçivəsində baş verməsinə
baxmayaraq ümumxalq oyanışı və yeni düşüncəyə xidmət edən və hədəfi, məqsədi
milli istiqlaliyyət, millət, vətən və dil olan fikir cərəyanı dünyanın hər yerində
tənqidi realizm adlanmaqla fərqli elmi prinsip təzahür etdirmir. Lakin oxşar
xüsusiyyətlərə malik olsa da, tənqidi realizm cərəyanı, fikrimizcə, fərqli,
sırf milli ictimai-tarixi kontekstdə ictimai-mənəvi proseslərin məntiqi yekunu
olaraq müəyyənləşir. Akademik İsa Həbibbəylinin də yazdığı kimi: "XIX əsrdə meydana çıxan maarifçi ideyalar XX əsrin əvvəllərində
daha da inkişaf edərək milli-demokratik hərəkat səviyyəsinə qalxmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin
"məktəb-məktəb deməklə Fatiya tuman olmaz” - fikirləri yeni tarixi epoxada ədəbiyyatın
qarşısında duran daha ciddi ictimai-siyasi problemlərin əks-sədası kimi səslənmişdir.
XIX əsr Azərbaycan maarifçi ədəbiyyatının əsas hədəfi xalqı gerilikdən
xilas etmək, XX əsrin əvvəlləri ədəbiyyatının başlıca məramı isə milli istiqlal
idi. XX əsrin əvvəllərinin ədəbiyyatında artıq maarifçi realizmdəki kimi cəmiyyəti
islah edib təkmilləşdirmək yox, mövcud quruluşu dəyişmək, xalqı milli istiqlala
çatdırmaq əsas strateji məqsəd idi. Bu, maarifçi realizmin tam mənası ilə
inkişaf edərək yeni tarixi şəraitdə tənqidi realizmə çevrildiyini göstərir”. Professor
Y.Qarayevin təbirincə deyilsə: "Tənqidi realizm mövcud iqtisadi həyat və əxlaq
tərzinin artıq tənqidə və lənətə məruz qaldığı, inkar, ittiham və rədd olunduğu
bir dövrün realizmi kimi formalaşır”.
Bunu da əlavə etmək lazımdır ki, bəzi hallarda
(görünür, tənqidi realizmin mahiyyətinə dərindən bələd olmamaqla əlaqədar
olaraq) Azərbaycanda tənqidi realizm mərhələsinin başlanğıcı "Molla Nəsrəddin”
jurnalından götürülür. Bəzən isə Cəlil Məmmədquluzadənin "Poçt qutusu” əsəri ilə
tənqidi realizmin başlandığı qeyd edilir. Prof. Y.Qarayev də: "Son bir əsrdə ədəbi
inkişafın, tənqidi realist və demokratik fikrin ana xətti məhz bu hekayə (Poçt
qutusu” – R.Q.) ilə proqram və manifest vüsəti kəsb etdi”, - deyə "Poçt qutusu”
hekayəsinin Azərbaycan ədəbi inkişafında oynadığı rola nəzər salmışdır. Halbuki
C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığı 1889-cu ildən mövcud olmasına baxmayaraq,
"Poçt qutusu”na qədər yaradıcılıq nümunələrini tənqidi realist ədəbiyyat nümunələri
adlandırmağı şübhə altına almaq olmaz (bununla belə, "proqram və manifest”
baxımından tamamilə doğru hesab etmək olar!). Bu faktın üzərində dayanan B.Əhmədov
da: "Tənqidi realizmin konkret zaman çərçivəsinə aid edilməsi ona ideoloji
yanaşmadan irəli gəlir və inqilabın, tarixi şəraitin məhsulu kimi götürülürdü.
Əgər belədirsə, onda C.Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları”nı
(1894)... hara qoymaq olar?”. Halbuki bir az əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, C.Məmmədquluzadənin
"Çay dəsgahı” və "Danabaş kəndinin əhvalatları” kimi ilk əsərləri öz üslubu,
realizmi ilə tamamilə yeni keyfiyyət nümayiş etdirməklə tənqidi realizmin
ortaya çıxdığını elan edirdi. (Hər halda bu da doğrudur ki, adıgedən ilk əsərlərdəki
tənqidi realizm "Poçt qutusu” və sonrakı əsərlərlə eyni yetkinlikdə deyil.
Burada yaranma, inkişaf və yetkinləşmə prosesini aydın müşahidə etmək, bəlkə də
ilk əsərlərə "klassik tənqidi realizm”, sonrakı bitkin əsərlərdəki realizmə isə
"yetkin, kamil tənqidi realizm” də demək olar. Hər halda, burada ictimai-tarixi
şəraitdəki dəyişmə və diqtəni də müşahidə etmək lazımdır!) "Molla Nəsrəddin”
jurnalı isə tənqidi realizmin "cəbbəxanası” (İ.Həbibbəyli) kimi fəaliyyət göstərmiş,
onun inkişafı, əhatələnməsi və kamala çatmasında həlledici rol oynamışdır. Bu mənada
görkəmli ədəbiyyatşünas alim və nəhəng ədəbiyyat xadimi professor Mir Cəlal nəzəriyyə
ilə praktikanı birləşdirən müdrik və fövqəladə elmi-praktik təfəkkürü ilə, həqiqətən,
Azərbaycan tənqidi realizmini bütün səciyyəsi ilə ortaya qoymaqla, demək olar,
ilk dəfə Azərbaycan milli tənqidi realizminin elmi-nəzəri, ədəbi və fəlsəfi
mahiyyətini açmış, təfərrüatlı təhlil və şərh etmiş, Azərbaycan tənqidi
realizmini sırf milli hadisə olaraq səciyyəsini verərək yazmışdı: "Cəlil Məmmədquluzadənin
tarixi xidmətlərindən biri onun inkişaf etdirdiyi realizm məktəbidir. Nəzəri
qidasını demokratik ədəbiyyatdan alan, mənbəyini Mirzə Fətəli dramlarından,
materialını isə o zamankı Azərbaycanın müstəmləkə vəziyyətindən, köhnə həyat və
məişətdən alan Mirzə Cəlil realizmi XX əsrin ibtidasında güclü bir məktəb
olaraq ədəbiyyatda üstünlük fəth etmişdi... Əlbət ki, Mirzə Cəlilin realizmi tənqidi
realizm idi”.
Beləliklə, qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi
realizmin banisi Cəlil Məmmədquluzadə olmuşdur. Məhz bu dövrdə Azərbaycanda
inkişaf edən yeni ictimai-iqtisadi münasibətlərin gətirdiyi dəyişiklikləri və
bu ictimai mühitdə insanın qazandığı yeni sosial məzmunu, ictimai münasibətlər
daxilində milli-ictimai hərəkətverici qüvvə kimi insanın həyatı və taleyini,
milli müqəddərat və istiqlal idealını və s. Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyata gətirmişdir.
"Cəlil
Məmmədquluzadə öz yaradıcılığı ilə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının
inkişafında, milli ruhun yüksəlməsində böyük rol oynamşdır”, - deyən ulu öndər Heydər Əliyev də məhz Cəlil Məmmədquluzdə irsinin milli oyanış
missiyasını başlıca məziyyət olaraq qiymətləndirmişdir. Mənsub olduğu xalqın milli oyanışı, maariflənməsi və istiqlal düşüncəsinin
formalaşmasında misilsiz xidmətlər göstərdiyi üçündür ki, görkəmli söz ustadı,
yazıçı, dramaturq, şair, publisist, pedaqoq, naşir Cəlil Məmmədquluzadənin
anadan olmasının 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda
da deyildiyi kimi: "Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələyə
yüksəlməsində müstəsna rol oynamış və bütöv bir ədəbi məktəb formalaşdırmış
qüdrətli şəxsiyyətdir. Vətəndaş yazıçının bədii nailiyyətlərlə zəngin irsində
azərbaycançılıq məfkurəsi dövrün ictimai-siyasi fikrinin aparıcı amili kimi
dolğun ifadəsini tapmışdır. Sənətkar həyat həqiqətlərini, ictimai mühiti hərtərəfli
əks etdirən və bədii-estetik dəyər daşıyıcısına çevrilən rəngarəng obrazlar
qalereyası yaratmışdır. Ana dilinin saflığı uğrunda daim mübarizə aparmış Cəlil
Məmmədquluzadənin meydana gətirdiyi qiymətli dram və nəsr əsərləri, parlaq
publisistika dərin humanist məzmuna malik olub, özündə milli və ümumbəşəri dəyərlərin
vəhdətini ehtiva edir. Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda geniş
yayılaraq milli oyanışa, yeniləşmə hərəkatına yol açan və azadlıq ideyalarının
inkişafına qüvvətli təsir göstərən "Molla Nəsrəddin" jurnalı məhz
Mirzə Cəlil dühasının məhsuludur”.
Ramiz
QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent