Milli təhsil quruculuğu tarixindən
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövründə
(1918-1920-ci illər) Xalq Maarif
Nazirliyinin təşəbbüsü ilə müəllim və pedaqoqların, təhsil işçilərinin
iki qurultayı keçirilib. İlk qurultay 1918-ci il dekabrın 13-dən 28-dək
olan müddətdə Bakı şəhərində,
2-ci real məktəbin akt zalında baş tutub. İlk qurultayın milli təhsil tariximizdəki
əhəmiyyətli rolu haqqında hazırladığım məqalə " Kaspi” qəzetinin 23 oktyabr
2018-ci il və 24 oktyabr 2018-ci il tarixli saylarında, həmçinin " Kaspi.az” saytında dərc edilmişdir.
Müasir
dövrdə yetişməkdə olan nəsil, xalqımızın
çoxəsrlik zəngin tarixini, o
cümlədən onun ayrılmaz tərkib
hissəsi olan Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin tarixini, həmin
dövrün məktəb və
pedaqoji fikir tarixini
bilməlidir. Azərbaycan təhsilinin keçdiyi zəngin tarixi inkişaf yolunda Cümhuriyyət
dövrü xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tarixi mənbələr təsdiq
edir ki, Azərbaycan Hökuməti və Xalq Maarif Nazirliyi Azərbaycan dilinin müstəmləkəçilik
dövründə itirilmiş mövqelərinin bərpa edilməsi və onun dövlət dili elan
olunması, məktəb-tədris işinin milli mənafelərə uyğun yenidən qurulması, doğma
ana dilimizin ölkənin təhsil, təlim-tərbiyə
dilinə çevrilməsi, ana dilində tədris
proqramlarının və dərsliklərin hazırlanması
sahəsində mühüm tədbirlər həyata keçirmişdir. Hökumət hərc-mərclik və anarxiya dövründə,
xüsusilə də 1918-ci ilin mart-may aylarında millətçi erməni-daşnak-bolşevik
silahlı dəstələrinin Azərbaycanın müxtəlif
qəzalarında törətdikləri dəhşətli qırğınlar zamanı dağıdılmış və əmlakı talan
edilmiş məktəblərin bərpası və yenilərinin tikilməsi üçün mühüm tədbirlərin həyata
keçirilməsinə çalışmışdır. Bu məsələ müəllim və pedaqoqların Cümhuriyyət dövründə
çağırılmış II qurultayında da müzakirə edilərək, müvafiq qərarlar qəbul
edilmişdir.
Cümhuriyyət hökumətinin 2 avqust 1919-cu il tarixli sərəncamı ilə
Bakı şəhərində avqustun
20-dən sentyabrın 1-dək müddətdə xalq
məktəb müəllimlərinin
qurultayının keçirilməsi qərara alınmışdır.
Bu məqsədlə Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamına 35 min 600
rubl məbləğində pul vəsaiti ayrılmışdır.
Xalq Maarif Naziri R.Kaplanov və Xalq Maarif Nazirliyinin orta məktəblər üzrə şöbəsinin müdiri A.Yusifbəyovanın imzası ilə orta
məktəblərin müdirlərinə göndərilmiş 23 avqust 1919-cuil tarixli 7226 №-li məktubda
qeyd edilirdi: "Respublikanın mədəni, etnoqrafik xüsusiyyətlərinə və dövrün tələblərinə
uyğun olaraq orta təhsilin təşkili işində islahatların aparılması vaxtının artıq çoxdan
çatdığını nəzərə alaraq, təklif edirəm ki, həmin məsələni tabeçiliyinizdə
olan məktəblərin pedaqoji şuralarında müzakirəyə
çıxarasınız və hərtərəfli müzakirələrdən sonra
məsələ ilə bağlı öz təkliflərinizi sentyabrın 5-dən
gec olmayaraq təqdim edəsiniz. Yaxşı
olardı ki, orta məktəb kurslarından hansı fənlərin çıxarılmasının, hansının isə daxil edilməsinin
mümkünlüyü və proqramlarda hansı
dəyişikliklərin edilməsi barədə məsələlərə aydınlıq gətirilsin.”
Respublikada
tədris ocaqlarının milliləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq, məktəb islahatlarının zəruriliyi gündəliyə çıxmışdı.
Məktəb islahatının məqsədi - ölkədə məktəb-tədris
işini yeni şəraitə uyğunlaşdırmaq, onu milli dövlətçilik ideyaları və mənafelərinə
yaxınlaşdırmaq, yeni nəsli milli - tərbiyə üzərində
yetişdirməkdən ibarət
idi. Məktəb islahatı ilə bağlı əsaslı məsələləri hərtərəfli müzakirə etmək
və lazımi təkliflər hazırlayaraq Hökumətə təqdim etmək məqsədi ilə 1919-cu il avqustun 20-də
Bakı real məktəbin akt zalında Azərbaycan
müəllimlərinin II qurultayının təntənəli açılışı
oldu. Qurultayda Respublikanın bütün bölgələrindən olan məktəblərin nümayəndələri iştirak edirdilər. Azərbaycan türk müəllimlərinin qurultayında iştirak etməkdən ötrü məşhur müsəlman
pedaqoqu və ədibi Mirzə Cəlal Yusifzadənin də Şuşadan Bakıya gəldiyi haqqında
22 avqust 1919-cu il tarixli, 177 №li "Azərbaycan” qəzetində (rus dilində-R.S.) məlumat verilmişdir. Qurultayı
türk (Azərbaycan-R.S.) müəllimlər birliyinin sədri Ağabəy İsrafilbəyov açaraq, qısa nitqində məqsəd və vəzifələr haqqında məlumat
vermişdi. Qurultayı Parlamentin rəyasət heyəti adından sədrin kiçik müavini
S.M.Qənizadə, Bakı şəhər idarəsi adından müəllim Əli Cabbar Orucəliyev, "Musavat”
partiyası parlament fraksiyası adından
M.Ə.Rəsulzadə, sosialistlər fraksiyası adından
Ə.C.Pepinov, Xalq Maarif Nazirliyi adından R.Kaplanov, ”Azərbaycan” qəzeti redaksiyası adından P.Mürsəlzadə və digər şəxslər
salamlayıblar.
Qurultayın
avqustun 28-də keçirilmişi 13-cü iclasında Türk Müəllimlər İttifaqının mərkəzi bürosuna seçkilər keçirilmişdir.
Abdulla Şaiq, Əli Məmməd Mustafazadə, İdris Axundzadə, Rəsul bəy Tahirov, Ağa
Əli Qasımov, Mustafa Mahmudov və Hüseyn
Əli Əliyev mərkəzi büroya üzv, Qurban İbrahimov, Hüseynzadə Məmməd Qulu və Müseyib (soyadı göstərilmir -R.S.) isə mərkəzi büroya namizəd seçilmişdilər. Daha sonra günün aktual məsələləri
üzrə müzakirələr aparılaraq bir sıra qərarlar
qəbul edilmişdir. Qəbul edilmiş qərarların birində qeyd edilirdi ki, şəhadəti olmayanlar müəllimliyə qəbul edilməsin.
Şəhadəti olmayanların müəllimliyə qəbul edilməməsı haqqında qərar, tədrisin
səviyyəsinin yüksəldilməsinə diqqətin
artırıldığından xəbər verirdi. Cümhuriyyət dövründə müəllim və pedaqoqların II qurultayında qəbul
edilmiş digər qərarlarda qeyd edilirdi ki,
yoxsul şagirdləri olan məktəblərə pulsuz olaraq kitab və digər tədris vəsaitlərinin ayrılması hökumətdən xahiş edilsin. Bakıda və Gəncədə, habelə digər yerlərdə kişi və qadın müəllim kursları
və seminariyaları təşkil edilsin. Məktəblərin nəzdində
türk (Azərbaycan-R.S.) kitabxanaları açılsın və oradakı kitabların sayı artırılsın. İbtidai məktəb müəllimlərinin
maaşları orta məktəb müəllimlərinin maaşlarına bərabər tutulsun.
Qurultayın
avqustun 28-də axşam saat 5-də keçirilmiş 14-cü iclasında anarxiya dövründə dağıdılmış məktəb binalarının təmiri
və yenilərinin inşası, habelə məktəb həyatının
digər məsələləri müzakirə edilmiş və
müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir. Qərara
alınmışdır ki, dağıdılmış məktəblərin yerləşdirilməsi üçün
müvafiq bina və otaqlar ayrılsın, müəllimlərin maddi durumu
yaxşılaşdırılsın. Bütün məktəblərdə şəriət
müəllimlərinin, habelə əl işləri üzrə müəllim və müəllimələrin maaşları artırılsın. Xəstə müəllimlər və onların ailələri
pulsuz müalicə edilsin və onlara maddi yardım göstərilsin.
Hökumətdən
nazirliyin nəzdində ibtidai məktəblər üçün proqramların hazırlanması üçün xüsusi
komissiyanın yaradılması xahiş edilmişdir.
Qurultayda
bir sıra natiqlər çıxış etdikdən
sonra yekdilliklə aşağıdakı qətnamə qəbul
edilmişdir: "Müstəqil Azərbaycanın türk
müəllim və müəllimələrinin birinci qurultayı hazırkı vaxt üzrə məsələləri müzakirə edərək belə qərara gəlir ki, xalq və onun rifahı məsələsində daim onunla qırılmaz təmasda olan müəllimlərin
rolu böyükdür. Ona görə də, azərbaycanlı müəllimlər vətənin müstəqilliyi
ideyasının möhkəmləndirilməsində, sağdan və yaxud soldan hər hansı bir təhlükə
yarandığı halda, onun hüquqlarının bərpa edilməsi və qorunması yolunda vətən
övladlarının canlarından keçməyə hazır
olması istiqamətində geniş xalq kütlələri arasında ciddi səylə işlər aparmalıdırlar. Qurultay Azərbaycanın
bütün müəllimlərini bu işə səsləyir”.
Qurultayın
yekunu olaraq Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim edilmiş təkliflər əsasında təhsilin məzmunca milliləşdirilməsini
əsas tutan proqram və dərsliklərin nəşri
üzrə komissiyalar yaradıldı.
Qurultay
başa çatdıqdan sonra Xalq Maarif Nazirliyi yanında məktəb islahatı komissiyası yaradıldı. 1919-cu il noyabrın
7-də Xalq Maarif Nazirliyi yanında yaradılan islahat komissiyasına nazir müavini
H.Şahtaxtinski (sədr), Nurməmməd bəy
Şahsuvarov, Azad bəy Əmirov, Fətulla bəy Rzabəyov, Sultan Məcid Qənizadə, Abdulla bəy Əfəndizadə, Sara xanım Xuramoviç,
Əhməd bəy Pepinov, Xədicə xanım Ağayeva, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Cabbar bəy Orucəliyev
və Saleh bəy Vəkilov daxil idi. Komissiya
qarşısında, növbəti dərs
ilinin əvvəlinə kimi məktəb islahatı, o cümlədən təhsilin məzmunu ilə bağlı
məsələlərin həlli üzrə proqramın hazırlamaq vəzifəsi qoyulmuşdu. Orta məktəb
proqramlarının dəyişdirilməsi üzrə ayrı-ayrı fənn komissiyaları
yaradılmışdı. Bu komissiyaların işinə C.b.Rəfibəyovun
sədrliyi altında yaradılmış ümumi
komissiya rəhbərlik edirdi. Ölkənin gələcəyini
təmin edə biləcək kadrlar hazırlamaq üçün müxtəlif tədris müəssisələri - ibtidai,
orta məktəblər açılır, respublikada ali təhsilin təşkili üzrə qanun layihələri
işlənib hazırlanır, müxtəlif kurslar təşkil
edilir, digər tərəfdən, dərsliklər və digər tədris vəsaitləri hazırlanaraq çap
etdirilirdi.
Cümhuriyyətin
təhsil siyasətində, dərsliklərin milli müəllimlər tərəfindən hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirilirdi.
Milli dərsliklərin hazırlanmasında Azərbaycan
maarifi və ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri
Hüseyn Cavid, Səməd bə Acalov, Mahmud bəy
Mahmudbəyov, Rəşid bəy Əfəndizadə, Abdulla
bəy Əfəndizadə, Abdulla Şaiq,
Camo Cəbrayılbəyov, Ağabəy İrafilbəyov və başqaları yaxından iştirak edirdilər.
Fənn
komissiyaları tərəfindən hazırlanmış bir sıra yeni dərsliklər hökumətin ayırdığı vəsait hesabına, 1919-cu ildə nəşr
edilərək tədris müəssisələrinin istifadəsinə
verilmişdi. Dərsliklərin bəziləri təkrar nəşr olunsa da, bir çoxu elə həmin dövrdə yazılmışdı: Mahmud bəy Mahmudbəyov,
"Türk əlifbası və ilk qiraət” - 1918; Rəşid
bəy Əfəndiyev, "Türk qiraəti” - 1918; Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abbas Səhhət, "Yeni məktəb” -1918; Qafur Rəşad Mirzəzadə, Məmməd Axundov, "Rəhbəri-sərf” - 1918; Rasim Əhməd.
"Sərfi-türki” - 1919; Abdulla bəy Əfəndiyev,
"Son türk əlifbası” - 1919; Abdulla Şaiq,
"Milli qiraət” - 1919; "Müntəxəbat. Türk ədiblərindən nümunələr” - 1919; Camo Cəbrayılbəyli,
"Tarixi-təbii” - 1919; Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, "Ədəbiyyat dərsləri” - 1919;
Hacı Səlim Səyyah Qasımzadə, Ağa Əli
Qasımov, "Hesab məsələləri məcmuəsi” - 1919; Hacı Səməd bəy Əlizadə, "Rəhbəri cəbr”
– 1919 və s.
1920-ci
ilin aprelində Azərbaycan Respublikası sovetləşdirildikdən bir qədər sonra tərkibi Maarif Xalq Komissarlığının İşlər İdarəsinin rəisi vəzifəsini müvəqqəti olaraq icra edən Kondratyev, məktəb
şöbəsinin nümayəndəsi A. Sübhanverdixanov, fəhlə-kəndli müfəttişliyinin nümayəndəsi
Salayev; nəşriyyat şöbəsinin redaksiya
kollegiyasının müdiri İsa
Aşurbəyli, anbar müdiri Bakıxanov və
onun köməkçisi Əliyevdən ibarət
komissiya tərəfindən Bakı şəhərinin
Sahil küçəsində, Mir-Babayevin evində yerləşən Maarif Xalq Komissarlığının anbarının dörd gözü əvvəlcədən
möhürləndikdən sonra, anbarın beşinci gözündə iyulun 12-dən 18-dək və 21-dən 23-dək
olan müddətdə yoxlamalar aparılmışdır. Anbarın 5-ci gözündən 68 min
585 ədəd türk dərslikləri və kitabları, habelə məktəb ləvazimatı olan 1547 ədəd karandaş, 3538 ədəd - rəsm üçün xətsiz; 2012 ədəd - bir xətli
sahəli və sahəsiz, xətsiz dəftərlər aşkar edilmiş
və protokol tərtib
edilərək götürülmüşdür.
Qeyd edək ki, Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan Hökuməti türk dilində dərslik və kitabların əldə edilməsinə
diqqət yetirməklə yanaşı azlıqda olan qeyri-müsəlman xalqlarının
da maraqlarını nəzərə
alaraq, rus dilində dərslik
və kitabların əldə edilməsinə də böyük diqqət yetirirdi. Bu məqsədlə Hökumətin
8 sentyabr 1919-cu il tarixli sərəncamı ilə Xalq Maarif Nazirinin
sərəncamına 3 ay müddətinə tədavül
kapitalı kimi 500 min rubl vəsait
ayrılmışdı. Təsadüfü deyildi ki,
aparılan yoxlamalar zamanı anbarda rus dilində olan kitablar da aşkar edilmişdi. Cümhuriyyət
dövründə çağırılmış türk müəllim və pedaqoqların, təhsil işçilərinin II qurultayından 100 ilə yaxın bir müddət keçməsinə baxmayaraq, bu gün
də tədqiq edilir, öyrənilir. Cümhuriyyət dövründə müəllim və
pedaqoqların çağırılmış hər iki qurultaylarının
materiallarından tələbələrin elmi-pedaqoji
biliyinin artırılmasında geniş istifadə edilir. Həmin qurultaylar milli təhsil quruculuğu tariximizin şanlı səhifələrindən biri kimi unudulmur.
Rafiq Bahadır oğlu Səfərov
Azərbaycan
Respublikasının Milli Arxiv İdarəsinin
başməsləhətçisi