Milli oyunlarımızı “yeyən” “iqra”lar
"Kilimarası”,
"Qayışgötürdü”, "Əncəli”, "Çilingağac”, "Əl üstə kimin əli” ...
Yəqin ki,
bu adlar bir çoxlarınıza tanışdır. Bir çoxlarınızın uşaqlıq illəri elə bu
oyunlarla keçib. Amma həm də kimlərəsə tanış da deyil bu oyun adları. Təəssüf
ki, adlarını sadaladığım qədim xalq oyunlarımız artıq yavaş-yavaş unudularaq
tarixin səhifələrinə qovuşur. İndiki dövrün uşaqları artıq bu oyunların necə
oynandığını belə bilmirlər. Onların əvəzinə indi kompüter, telefon,
planşetlərdə "iqra”lar oynanılır.
Azərbaycan
oyun mədəniyyəti haqqında məlumatlara erkən orta əsrlərə aid mənbələrdə rast
gəlinir. IX-X əsrlərdə yaşamış Yaxın Şərq alimlərindən Kəsrəvi və Əl-Biruninin,
XII əsrdə dahi Nizami Gəncəvinin əsərlərində xalqımızın islamdan əvvəlki
mərasim şənlikləri, onların mənşəyi, məzmunu barədə müəyyən məlumatlar var.
Xalq oyunları barədə məlumatlara nağıl və dastanlarımızda da rast gəlmək
mümkündür. Uşaqların fiziki və zehni inkişafı baxımından bu oyunların müstəsna
əhəmiyyəti olduğu şəksizdir. Bəs görəsən bu oyunlar niyə yaddan çıxarıldı? Telefon
və kompüterlərdəki "iqra”lar bu oyunların yerini doldura bilərmi?
Sosioloq Əhməd Qəşəmoğlubildirdi ki, xalq oyunlarının, meydan tamaşalarının yavaş-yavaş aradan çıxması çox
düşündürücü bir məsələdir: "Getdikcə cəmiyyətdə proseslər fərqli istiqamətdə
inkişaf edir və milli adət-ənənələrə yanaşma da dəyişir. Milli ruhun zəifləməsi
qədim adət-ənənələrin, xalq oyunlarının unudulmasına və yaddan çıxmasına
gətirib çıxarır. Amma unutmaq lazım deyil ki, sosial sistem milli ruhun güclü
olduğu yerdə daha möhkəm olur. Bizim
oyunlarımızın qədim tarixi, keçmişi var. Bu oyunlarda milli kolorit öz
zənginliyi ilə əks olunur. Onların hər biri özündə folklor elementləri daşıyır.
Bu oyunlar insanları daha sıx birləşdirir və ünsiyyətdə olmasına səbəb olur.
Vətənə məhəbbət, vətənpərvərlik hissi aşılayır. İndi bizim qədim xalq
oyunlarımızı ermənilər bizdən daha yaxşı mənimsəyib. Bizdən fərqli olaraq, onlar
bizim adətlərimizi indi də yaşadırlar. Bu məsələlərə nəzarət edilmədikcə, qədim
xalq oyunları yaddan çıxır. Hazırda daha çox xarici ölkələrin milli oyunlarına
meyllilik üstünlük təşkil edir. Misal üçün, ölkəmizdə Halloven bayramı
ərəfəsində oynanılan oyunları göstərmək olar. Bu oyunların əsasında isə mənfi
və şeytani qüvvələr dayanır. Bizim oyunlarda isə daha çox xeyir qüvvələr
üstünlük təşkil edir və daha çox təbliğ olunur. Bu oyunların yaddan çıxarılması
bizim öz diqqətsizliyimizin nəticəsidir. Məktəblərdə tədris edilən dərsliklərdə
bu barədə məlumatlar çox azdır. Valideynlər də öz uşaqlarına bu barədə heç nə
öyrətmirlər. Nə qədər ki, bu oyunlar tam yaddan çıxarılmayıb, onları bərpa
etmək lazımdır. Amma bunu primitiv formada etmək olmaz. Çünki müasir dövrün
tələblərinə uyğunlaşmaq lazımdır. Həmin oyunlar yeni ssenarilər əsasında,
müasir tələblərə uyğun formada təşkil edilməlidir”.
Folklor institutunun əməkdaşı İlkin Rüstəmzadə qeyd
etdi ki, bu oyunların yaddan çıxma səbəbləri çox
müxtəlifdir: "Təəssüflər olsun ki, təkcə oyunlar yaddan çıxmır. Cəmiyyətin
bütün sahələrində bu problem yaşanır. Milli adət-ənənələr unudulur. Bu, təkcə bizdə deyil, bütün dünyada belədir.
Qonşu ölkə Türkiyədə də bu məsələ kifayət qədər aktualdır. Qədim oyunlarımız
yavaş-yavaş dövriyyədən çıxır. Amma bu oyunları yaşatmaq, unudulmağa qoymaq
olmaz. Orta məktəbin dərslik proqramlarında bu haqda məlumatlar olmalıdır.
Fiziki tərbiyə dərsində müəllimlər bu oyunları uşaqlara aşılamalıdırlar. Bizim
qədim oyunlarımızın tərkibində riyazi hesablamalar var. Müəllimlər müəyyən
mövzuların tədrisində bu oyunlardan istifadə edə bilər. Dünya təcrübəsində bu
üsullardan geniş istifadə olunur. Amma Azərbaycanda bu sahədə gerilik müşahidə
olunur. Hal-hazırda bölgələrdə xalq kollektivləri fəaliyyət göstərir. Bu kollektivlərin
repertuarında qədim oyanlar yaşadılar müəyyən qədər. "Dizədöymə”, "Ənzəli” kimi
oyanlarda qədim oyunlarımızı yaşadırlar. Bizim müxtəlif cür oyunlarımız olub.
Hər bir oyunun öz keyfiyyəti və əhəmiyyəti olur. Məsələn, bəzi oyunlar
uşaqların fiziki çevikliyini artırır. Buna misal olaraq "Ənzəli” oyununu
göstərmək olar. Bu oyun daha çox oğlan uşaqları arasında məşhur olub. Həmçinin
uşaqların savadını və dünyagörüşünü artıran uşaq oyunları kifayət qədərdir. Bu
həm də uşaqların ünsiyyət qurması baxımından da vacibdir. Tədqiqatlar göstərir
ki, uşaqlar kompüter arxasında oyunlar oynadıqca, ünsiyyət problemləri yaranır.
Əksər uşaqlar arasında özünə qapanma müşahidə olunur. Ənənəvi oyunlar kollektiv
şəkildə oynanıldığına görə, belə problemlər olmurdu. Onlar özlərinə asanlıqla
dost tapa bilirdilər”.
Psixoloq Aydan Nəzərova qeyd
etdi ki, texnologiya əsrində ənənəvi
oyunlar sıradan çıxaraq öz yerini telefonlara, kompüterlərə verir: "Əslində
telekommunikasiya vasitələri birtərəfli ünsiyyətdir. Yəni telefonla, kompüterlə
danışa bilmirik. Ona görə də, uşaqlar oyun oynadığı vaxt danışmırlar. Bu isə
uşaqların psixoloji inkişafına zərbə vurur. Oyunlar daha çox praktiki şəkildə oynanılmalıdır
ki, uşaqların zehni inkişafı normal olsun. Bu həm də fiziki inkişaf oyunları
baxımından daha önəmlidir. Belə oyunlar onların əzələlərini möhkəmləndirir,
orqanizmlərinin sağlam şəkildə formalaşmasına kömək edir. Ənənəvi oyunlar
zamanı uşaqlar həm düşünür, həm fiziki cəhətdən inkişaf edir, həm də dostları
ilə ünsiyyətə girirlər. Bu oyunlar onların təxəyyülünü, fantaziyalarını inkişaf
etdirir. Ona görə də, indi uşaqların çoxu passivlik nümayiş etdirir. Əksər uşaqların
ünsiyyət problemi var. Bəziləri isə çəkingənlik, utancaqlıqdan əziyyət çəkir.
Özünəinam əskikliyi, stressə davamsızlıq hallar uşaqlarda geniş yayılıb. Uşağın
öz yoldaşları ilə həyətdə müxtəlif oyunlar oynaması çox müsbət haldır. Bu,
onlar arasında sağlam rəqabətin formalaşmasına səbəb olur. Oyunu uduzan uşaqlar
başa düşür ki, uduzmaq heç də dünyanın sonu deyil. Texnologiya oyunları
uşaqlara aqressiya, şiddət aşılayır. Əksər kompüter oyunları öldürmək, dava
təbliğ edir. Bəzən valideynlər deyir ki, uşağı həyətə buraxmaq olmaz. Çünki
uşaqlar bir-biriləri ilə dalaşır. Amma əslində valideyn öz uşağına nəzarəti
artırmaqla, ona nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu öyrədə bilər. Valideynlər yeni dil açmağa başlayan
uşağın qarşısına müxtəlif telefon oyunları qoyurlar. Bu, onların nitqinə və
zehni inkişafına ən böyük əngəldir. Nəticədə uşaqda nitq ləngimələri yaranır.
Ona görə də ənənəvi oyunlar yenidən geri qaytarılmalı, uşaqlar arasında təşkil və
təbliğ olunmalıdır”.
Sosioloq Lalə Mehralı deyir
ki, ənənəvi oyunları orta nəslin nümayəndələri daha yaxşı xatırlayır: "Hətta
məktəbdə bu oyunlardan geniş istifadə edirdilər. Müəllimlər idman dərslərində
uşaqlara ənənəvi oyunlar oynadırdı. İndi elə bir dövrdür ki, ana övladının həyətdə
oynamasına icazə vermir. Bunun üçün onların haqlı səbəbləri var. Ya valideyn
uşağın yanında dayanmalı, ya da ümumiyyətlə, həyətə buraxmamalıdır. Çünki mətbuatda
müxtəlif xəbər oxuyur, eşidirik. Uşaqların itməsi, ağır zədə alması
valideynləri narahat edir. Buna görə də, valideyn təbii olaraq uşağın həyətdə
oynamasının əleyhinə çıxır. İndi daima içimizdə bir qorxu ilə yaşayırıq.
Beləliklə, uşaqlar evə həbs olunur, telefon və kompüterlə oynayırlar. Düzdür,
müxtəlif stolüstü oyunlar var, amma çox az valideyn uşaqlarına belə oyunlara
yönəldir. Uşaqların da onlara marağı azdır. Uşaqlar bir-birindən ancaq kompüter
oyunları öyrənirlər. İndi fiziki oyunlara maraq onlayn oyunlara olan maraqdan
daha azdır. Ona görə də, milli oyunları valideynlər öz uşaqlarına öyrətməlidir.
Uşaq ən çox valideynindən nümunə götürür. Bunu onlara biz xatırlatmalıyıq”.
Şəbnəm Mehdizadə