Millətə xidmətin salnaməsini yaradan Parlaman sədri - CÜMHURİYYƏT-100
Şəxsiyyətləri, heç bir hakimiyyət
və onun amansız "qayda-qanunlar”ı tarixdən silə bilmir. Çünki onlar tarixin
şəxsiyyəti olaraq tarixi yaradır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən
və qurucularından biri olan Əlimərdan bəy Topçubaşovla bağlı tarix milli
dirilik fəlsəfəsini özündə yaşadan bir tarixdir. O, tarix ki, Əlimərdan bəyi
Rusiya müsəlman xalqlarının lideri və Azərbaycan tarixinin ən önəmli və nadir
şəxsiyyəti kimi yetişdirərək "azərbaycanlıların ümmətdən millətə keçid
prosesini öz çiynində apara bilən” aydınlardan birinə çevirdi.
"Millətə xidmətin canlı bir salnaməsini yaradan” Əlimərdan bəy
Ələkbər bəy oğlu Topçubaşov(Topçubaşi) 1863-cü ildə bir yaz axşamı Tiflisdə
dünyaya gəlib. Valideynləri körpəyə ulu babası Əlimərdan Topçuoğlunun adını
vermişlər ki, o da babası kimi cəsur, xeyirxah olsun. Baba Əlimərdan bəy bir
neçə il gürcü çarının sarayında yüksək dövlət qulluğunda xidmət etmiş, topçu
alayının rəisi olmuş və bu nəslin Topçubaşov soyadı da elə burdan qaynaqlanır.
Əlimərdan bəyin atası Ələkbər bəy də çar ordusunda xidmət etmiş, 1845-ci
ildə müsəlmanlardan ibarət taqımının komandiri təyin edilmişdi.
Arxiv sənədlərindən və
tədqiqat əsərlərindən belə aydın olur ki, Əlimərdan bəyin 5-6 yaşı olanda
(1868-ci ildə) atası Ələkbər kişi dünyasını dəyişir, az sonra da anası Sevər
xanım ömrünü övladlarına bağışlayır. Körpə Əlimərdan qəlbini ovsunlayan və
yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan nənəsinin qayğısı ilə böyüyür. İlk mədrəsə
təhsili alan Əlimərdan bəy sonra rus dilində fəaliyyət göstərən Tiflis Birinci
Klassik Gimnaziyasında təhsilini davam etdirib.
1884-cü ildə
Gimnaziyanı əla qiymətlərlə başa vuran Əlimərdan bəy həmin ilin yayında
Peterburq İmperator Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil olur.
Əlimərdan bəy Peterburqda təhsilə başlayanda Topçubaşov soyadı paytaxtın elmi
və siyasi dairələrində tanınmış bir familiya idi. Topçubaşıoğlu nəslindən olan
Mirzə Cəfər Topçubaşov yalnız Peterburq Universitetində deyil, Rusiya
arxeoqrafiya komissiyasında və imperiyanın Xarici İşlər Nazirliyinin Asiya departamentindəki
fəaliyyətlərinə görə, çox məşhur idi və dəfələrlə hökumət tərəfindən yüksək
mükafatlarla təltif edilmişdi. 1885-ci ilin yanvar ayının 25-də Əlimərdan bəy
universitetin rektoruna müraciət edərək, tarix-filologiya fakültəsindən hüquq
fakültəsinə keçməsinə icazə verməsini xahiş edir və həmən ilin 29 mayından hüquq fakültəsində təhsilini
davam etdirir.
Ə.Topçubaşovun
təhsilinin son illərində Rusiyada həm siyasi, həm iqtisadi vəziyyət gərginləşir.
İmperator II Aleksandrın vəfatının ildönümündə - 1887-ci ilin mart ayının 1-də
rus çarı III Aleksandra qəsd edilməsi bütün imperiyanı lərzə salır. Qəsdin
izlərinin Peterburq Universitetinə gəlib çıxması bütövlükdə bu təhsil ocağını
ağır repressiya və təqiblərə məruz qoyur. Bu, Əlimərdan bəydən də yan keçmir. Gizli
dərnəklərdə iştirakına görə, III kurs tələbəsi Ə.Topçubaşov 1887-ci ildə
universitetdən xaric edilərək, paytaxtda yaşamaq hüququndan da məhrum edilir.
Bu haqsızlıqla heç cür
barışmayan Əlimərdan bəy, dəfələrlə universitet rəhbərliyinə müraciət edir. O,
uzun-uzadı yazışmalardan, xüsusən də müəllimi, professor Nikolay Lvoviç
Dyuvernuanın himayəsi nəticəsində 1888-ci ildə universitetdə təhsilini davam
etdirərək sonuncu semestri də uğurla başa vurub, buraxılış işi kimi yerli
özünüidarə haqqında dövlət hüququndan namizədlik işi müdafiə edir. Müəllimləri onun
universitetdə saxlanmasını təklif etsələr də, bu baş tutmur. Çünki ona dinini
dəyişmək təklif edilir. Əlimərdan bəy isə xristianlığı qəbul etməkdən imtina
edir.
Əlimərdan bəy Peterburq
Universitetində qala bilmir və 1889-cu ildə Tiflisə dönür. Millətinin
hüquqlarını müdafiə edən, sonralar "milli mübarizənin vəkili” kimi tanınan
Əlimərdan bəy, ilk olaraq Tiflis Dairə Məhkəməsində işə başlayır. Çox qısa
vaxtda məhkəmə katibliyindən müşavir rütbəsinə ucalan Əlimərdan bəy millətinin maraqlarının
müdafiəçisinə çevrildiyi üçün hakimiyyət idarələrinin təhdidlərinə dözməli
olur.
Əlimərdan bəy
Tiflisə budəfəki dönüşündə həm də "xilaskar mələyi”nə qovuşur. O, 1893-cü ilin
dekabrında Həsən bəy Zərdabinin Tiflis Gimnaziyasında oxuyan qızı Pəri xanımla
ailə həyatı qurur. Maddi durumu Əli Mərdan bəyə el adətincə toy etməyə imkan
verməsə də, xoşbəxtlikdən bu izdivac uğurlu olur. 1896-cı ildə Əlimərdan bəy
ailəsi birlikdə Bakıya köçür. Bəzi tədqiqat əsərlərində 1894-cü il qeyd edilir.
Bu tarix yanlışdır. Tədqiqatçı alim C.Həsənli yazır: "Əlimərdan bəyin böyük
oğlu Ələkbər bəyin tərcümeyi-halında onun 1896-cı ilin sentyabr ayının 30-da
Tiflisdə doğulduğu bildirilir”. Bu özü də Əlimərdan bəyin ailəsinin 1896-cı
ilin payızında Bakıya köçdüyünə dəlalət edən bir faktdır”. Onun Bakıya gəlişi
yerli əhali üçün əvəzsiz bir tapıntı olur. Şəhərin bütün ictimai-siyasi
işlərində yaxından iştirak edən Əlimərdan bəy, 1897-ci ilin oktyabr ayında
Həsən bəy Zərdabi ilə birlikdə Bakı Şəhər Dumasının üzvü seçilir. Bu o zaman
idi ki, Bakı tədricən gənc Azərbaycan ziyalılarının cazibə mərkəzinə
çevrilirdi. Az bir vaxtda Əlimərdan bəy rusdilli "Kaspi” qəzetinin redaktoru və
"Nicat” Maarif Cəmiyyətinin sədri kimi yalnız Bakıda deyil, Qafqazın digər
şəhərlərində də xeyirxah bir insan kimi tanındı” və Azərbaycandakı yeniləşmə
hərəkatının önündə addımladı. Məhz Əlimərdan bəyin "Kaspi”yə redaktorluğu
dövründə qəzet Azərbaycanın siyasi-iqtisadi və mənəvi həyatında mühüm rol
oynamış, milli ruhlu ziyalıları ətrafına toplaya bilmişdir.
Əlimərdan bəy
qısa müddətdə milli hərəkatın liderinə çevirdi və o, Rusiyada yaşayan bütün türklərin,
müsəlmanların azadlığı uğrunda mübarizəyə qalxdı. Bu mübarizə onu siyasi
təqiblərə məruz qoydu. 1907-ci ilin fevral ayında onun Bakı Şəhər Duması
üzvlüyündən azad edilməsi məsələsi müzakirəyə çıxarıldı. Bir sıra deputatların
müqavimətinə baxmayaraq, bu göstəriş hökumət dairələrindən gəldiyi üçün
Əlimərdan bəyi şəhər Dumasından çıxartdılar. Hökumət ona daha möhkəm "dərs” vermək üçün
"Krest” həbsxanasına saldı. Amma bunlar Əlimərdan bəyi milli mücadilə yolundan
döndərə bilmədi.
1917-ci il.
Rusiyada baş verən hadisələr Azərbaycanda vəziyyəti gərginləşdirdi. Artıq Bakı
tədricən Qafqaz türklərinin siyasi və mədəni mərkəzinə çevrilirdi. 1917-ci il
aprelin 15-də Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının Bakı qurultayı keçirildi və
qurultaya rəhbərlik Əlimərdan bəyə həvalə edildi. Qurultaydan dərhal sonra
Əlimərdan bəy sədri olduğu Cənubi Qafqaz Müsəlman Milli Komitəsinin xüsusi
missiyası ilə Moskvaya yola düşdü və Ümumrusiya Müsəlmanlarının Moskva
Qurultayı 1917-ci ilin may ayının 1-də keçirildi.
1917-ci ilin
oktyabrında Rusiyada baş verən inqilab Bakıda hərtərəfli "çevriliş”ə səbəb
oldu. Bu qarma-qarşıqlıqdan istifadə edən ruslar və ermənilər silahlanaraq
1918-ci ilin mart ayının son günlərində Bakıda və ətraf rayonlarda müsəlmanlara
qarşı soyqırımı törətdilər. Yerli müsəlman bolşeviklərinin də bu hadisələrdə
yaxından iştirakı Əlimərdan bəy üçün gözlənilməz oldu. Çünki, bəzilərinin bir
gecədə "bolşevik”ə çevrilməsi Əlimərdan bəyi, sözün tam mənasında, sarsıtdı.
Bəzi mənbələrdə qeyd
edilir ki, 1918-ci ilin mart faciəsində Əlimərdan bəy iki dəfə ermənilər
tərəfindən həbs edilir və hər ikisində də onu həbsxanadan Bakıda uzun müddət
andlı iclasçı işləmiş Yakov Nikolayeviç Smirnov zaminə götürür. Lakin professor
Ş.Hüseynov "Nadir şəxsiyyət, qeyri-adi nazir və Parlaman sədri” sərlövhəli
məqaləsində yazır: "...bakılılar öz
himayədarlarını gizlətməyi və qorumağı bacarmışdılar. Bir versiyaya
görə, o, Şamaxıda sığınacaq tapmışdı.
1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan istiqlalı elan edilərkən Topçubaşov
Bakı quberniyasında gizlədilmişdi... Yalnız 1918-ci il avqustun ortalarında
türk-Azərbaycan silahlı qüvvələri bolşevik-daşnak ordusunu sıxışdıraraq Bakı
quberniyası sərhədlərinə yaxınlaşdığı vaxt, Əli Mərdan bəy düşmənlərin gözündən
yayınıb türk ordu hissələrinin nəzarəti altında olan əraziyə keçməyi bacarmış
və Gəncəyə gəlmişdi”.
Və nəhayət,
1918-ci ilin qızmar avqust günləri. Bakı uğrunda amansız döyüşlərin getdiyi
zaman, Əlimərdan bəy müstəqil milli dövlətin dünyada tanınması üçün mübarizəyə
qalxdı. Yeni hökumət onu Osmanlı imperiyası ilə diplomatik əlaqələrin bərqərar
edilməsi üçün Fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi İstanbula göndərdi. Nazirlər
Şurasının qərarı ilə hökumətin üzvü kimi ona bütün səlahiyyətlər və hüquqlar
verildi. O, İstanbulda 1918-ci ilin 2 oktyabrından 1919-cu ilin 16 yanvarına
kimi 36 rəsmi görüş keçirmiş, danışıqlar aparmışdır. Ən əsası, Ə.Topçubaşov İstanbulda yaratdığı
"Azərbaycan Mətbuat Bürosu” ölkə haqqında məlumat toplamaq, yaymaq və
Azərbaycanı xaricdə tanıtmaq işində mühüm işlər görmüşdür. 1918-ci il 7 dekabrında
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti elə ilk iclasında M.Ə.Rəsulzadənin
təklifi ilə bu zaman İstanbulda olan Ə.Topçubaşovu, qiyabi olaraq Parlamentin
sədri seçmişdir. Dekabrın 28-də Azərbaycan Hökumətinin və Parlamentin
ağsaqqallar şurasının birgə iclasında Ə.Topçubaşov Paris Sülh Konfransına
(1919-20) göndərilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti nümayəndə heyətinin sədri
təyin olundu və İstanbuldan birbaşa Parisə yola düşdü.
Çox böyük çətinliklərlə
Parisə gəlib çatan nümayəndə heyəti məhz Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi ilə aparılan
danışıqların, görüşlərin nəticəsi olaraq İngiltərə, Fransa və İtaliya dövlət
başçıları səviyyəsində Azərbaycan məsələsinin gündəliyə salınaraq, müzakirə
olunduğu yığıncaqda, bilavasitə ABŞ prezidenti Vilsonun Ə.Topçubaşovu Azərbaycan
nümayəndə heyətinin başçısı olaraq tanıması və Azərbaycanın Paris Sülh
Konfransına qatılması təklifi qəbul edilmişdir. Bu, nümayəndə heyətinin böyük
qələbəsi idi.
27 aprel 1920-ci il.
Azərbaycanın Sovet Rusiyasının XI Qırmızı ordusu tərəfindən işğal edildiyi gün.
Bu işğal onlarla, yüzlərlə Azərbaycan aydınlarını yenidən azad Azərbaycan
uğrunda mübarizəyə sövq etdi. Onlar vətənindən, doğmalarından uzaq düşərək
mühacirətdə məhrumiyyətlərlə dolu bir ömür yaşasalar da, bu müqəddəs işi davam
etdirdilər. Ə.Topçubaşov da onların arasında idi. O, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti hökumətinin ona verdiyi mandatla 1920-ci ilin noyabrında Millətlər
Cəmiyyətinin Cenevrə toplantısında, 1920-ci ildə London və Genuya, 1923-cü ildə
isə Lozanna konfranslarında iştirak etmiş, Azərbaycanın bolşevik Rusiyası
tərəfindən işğal olunması və bolşeviklərin törətdikləri cinayətlər haqqında
geniş məlumat vermişdir.
1927-ci
il Əlimərdan bəy üçün ilk gündən yaxşı olmadı.
İlin ilk ayı 25 yaşlı oğlu Rəşidi itirir. Lakin onun ölümü belə
Əlimərdan bəyi məqsədindən döndərə bilmir. "İstərdim ki, mənim şəxsi dərdim
ümumi işlərdən hər hansının yubanmasına səbəb olmasın. Ona görə də yaşadığım
matəm günlərinin bütün ağırlığına baxmayaraq, mən nümayəndəliyin işlərini
aparmağa hazır olmağı öz borcum hesab edirəm” deyirdi. Əslində Əlimərdan bəyin
nümayəndə heyətində də işləri qaydasında deyildi. Heyətdəki bəzi narazılıqlar
"Azərbaycan Sülh Heyəti”ni iki yerə parçalamışdı. Xüsusilə 1928-ci ilin dekabr
ayının 18-də keçirilmiş səs-küylü iclasdan sonra heyət üzvləri müxtəlif mövqelərdə
dayandılar. Bu qarşıdurmalar, Rəşidin ölümü ilə barışa bilməməsi, ailənin maddi
çətinliklərə məruz qalması Əlimərdan bəyin səhhətində ciddi problemlər yaratdı.
"Bilmirəm bu arzuolunmaz vəziyyətdən necə çıxacağam. Təpədən-dırnağacan borcun
içindəyəm. Bütün gücümü toplayıram ki, dözüm və soyuqqanlılıqla silahlanmağa
səfərbər olum” - söyləyən Əlimərdan bəyin yeganə təsəllisi "xalqa xidmətdə mən
təsəlli tapıram” deməsi idi.
1934-cü ilin 5 noyabrı. "Bütün həyatını
Azərbaycanın, o cümlədən bütün Qafqaz xalqlarının azadlığı və müstəqilliyi
uğrunda mübarizəyə həsr etmiş tarixi şəxsiyyət Əlimərdan bəy Topçubaşov qərib
diyarda, vətən həsrətilə əbədi olaraq gözlərini yumdu. Həyata "dava vəkili”
olaraq girmiş Əlimərdan bəy, xalqının yaddaşında "milli davanın vəkili” olaraq
qaldı. Azərbaycanın Avropada ilk
təmsilçisi. O, bu missiyanı elə şərəflə, ləyaqətlə yerinə yetirdi ki, yüzilliklər
keçsə belə, onun adı yaddaşlardan silinməz!
Ə.Topçubaşovu son
mənzilə yola salarkən, M.Ə.Rəsulzadə nitqinin sonunda demişdir: "Çox çəkməz,
məmləkət qurtular: və o zaman mütəşəkkir (minnətdarlığını bildirən) millət ilk
parlamentinin rəisini, istiqlal davasının vəkilini xatırlar”. Bəli, bu gün
canını fəda etdiyin məmləkətin azaddır. Rahat uyu, milli davanın müdafiəçisi!
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist