Mərkəzi Asiya üçün “Domokl qılıncı”
Mərkəzi Asiya respublikalarının başının üstünü "Domokl qılıncı” kimi
kəsdirən su problemi beş ölkəni üz-üzə qoyub. Mütəmadi olaraq bununla bağlı
yaşanan gərginlik hətta münaqişə vəziyyətinə çatır. Yayda Özbəkistanla
Qırğızıstan və Tacikistan arasında gərginlik pik həddə çatmışdı. Bəlli olduğu
kimi, Mərkəzi Asiyanın beş respublikası arasında su resurslarının
bölüşdürülməsi sistemi sovet ittifaqı ilə birlikdə çöküb. İnsaf naminə demək
gərəkdir ki, sovet dövründə sistem düzgün qurulmuşdu. Belə ki, Qazaxıstan,
Özbəkistan və Türkmənistan enerji daşıyıcılarından boldur, dağlıq ərazidə
yerləşən Tacikistan və Qırğızıstanda isə bol sulu çaylar var. Dağ
respublikalarına qışda qızınmaq üçün elektrik, düzənlik respublikalarına isə
yayda suvarma üçün su lazım olurdu. Beş ölkə beləcə qışı və yayı elektriki və
suyu paylaşırdılar. İndi isə beş respublikanın hər biri müstəqil dövlətdir,
sistem isə yoxdur. Qazaxıstanlı politoloq Rəsul Jumalı hesab edir ki, düzdür,
sistem ideal deyildi. Ziddiyyətlər sovet vaxtlarında da var idi, lakin o
vaxtlar mübahisələri bir mərkəz - Moskva çözürdü. Rusiyalı politoloq Andrey
Kazantsev deyir ki, indi bu məsələ ona görə çözülməz olub ki, su və ərzaq hər
bir ölkənin milli təhlükəsizliyi məsələsinə çevrilib. Ekspert Rüstəm Qabil
yazır ki, su məsələsi indi bütün regionda "ölüm-dirim” məsələsi sayılır.
Qazaxıstanın su təsərrüfatı "Kazsu”nun yerli rəhbəri Berik Nuraliyev deyir ki,
Sovet İttifaqı çökəndən sonra Qazaxıstan və Qırğızıstan arasında hər il yeni
saziş imzalanırdı: "Bu sazişdə nə vaxt və hara, nə qədər su verilməsi dəqiq
göstərilirdi. Lakin suyun qonşulara müxtəlif vaxtlarda lazım olmasına görə
ziddiyyətlər ortaya çıxırdı. Onun sözlərinə görə, Qırğızıstan su vermək
istəməyəndə deyir ki, bu yaz çaylarda su az olub. Kim gedib yoxlayacaq ki?
İqlim dəyişməsinə görə buzlaqlar əriyir. Ötən əsrdə onların səthi 30 faiz
azalıb”.
Rüstəm Qabil vurğulayır ki, bəzi hallarda qonşular arasında su
mübahisələri açıq və zorakı qarşıdurmaya səbəb olur. Məsələn, "Kommersant”a
danışan Qırğızıstanda Samarkandek kənd məktəbinin keçmiş direktoru, indi isə
kəndin ağsaqqalı Kapar Toktoşev deyib ki, 2014-cü ildə Tacikistan sərhədində
baş vermiş belə bir toqquşmada qeyri-ixtiyari özü də iştirak etməli olub.
"Onlar 2014-cü ildə kəndlərinə gələn suyun niyə kəsildiyini öyrənmək üçün
Tacikistan sərhədinə yollanıblar. Burada taciklərlə qırğızlar arasında mübahisə
baş verib. Dalaşanları əsgərlər bir-birlərindən ayırıblar. K. Toktoşev deyir
ki, "əsgərlər aramızda idilər, bizsə onların başı üstündən bir-birimizə daş
atırdıq”. Ağsaqqal bütün bunları indi rahat-rahat danışsa da, hadisə baş
verəndə, iki ölkənin sərhədinə toplaşmış 2-3 min insan arasında yer almış
insident qəzet başlıqlarına çıxmışdı. Toktoşev qorxur ki, bir gün bütün bunlar
əsl müharibəyə çevrilsin”, - deyə qəzet yazır.
Qırğızıstan politoloqları deyirlər ki, 2010-cu ildə o vaxtkı
prezident Kurmanbek Bakiyevi devirmiş iğtişaşlarda da su qıtlığı faktoru rol oynamışdı.
Rüstəm Qabil vurğulayır ki, Özbəkistanda da elektrik enerjisi ilə bağlı
narazılıq artmaqdadır. Burada hökumət enerjini xaricə satmaq qərarına
gəldiyindən daxili istehlak üçün qıtlıq yaranır. Kiçik şəhərlərdə və kəndlərdə
elektrik enerjisi gündə 2-3 saat verilir. O bildirib ki, hətta bütün regionda
səbirləri ilə tanınan özbəklər də, "qadağanlara tüpürərək” öz hiddətlərini açıq
şəkildə bildirməyə başlayıblar: "İndi qazı Çinə və Əfqanıstana satmaq daha
sərfəli olduğundan Özbəkistan öz əhalisinə verdiyi enerjiyə qənaət edir.
Adamlar qış aylarında soyuqdan ölməmək üçün ətrafdakı ağacları kəsiblər. İndi
bütün diyarda bir dənə də böyük ağac qalmayıb”.
Rusiyalı politoloq Andrey Kazantsev bu qənaətdədir ki, ən nikbin
proqnoz hər şeyin olduğu kimi qalacağıdır. "Ən bədbin variant isə budur ki,
iflasa uğramış region ölkələrini fəlakət gözləyir. Domino effekti ilə
Əfqanıstan Qırğızıstan və Tacikistanın üstünə, onlar da qonşu ölkələrin üstünə
yıxılacaqlar. Bundan sonra vəziyyəti kimin düzəldə biləcəyini heç kim bilmir”,
– deyə A. Kazantsev bildirib. Lakin qazax politoloq Rəsul Jumalı deyir ki,
yaranmış vəziyyətdən yeganə çıxış yolu Mərkəzi Asiya ölkələrinin əl-ələ verib
inteqrasiya etməsidir. "Rusiyanın və ya Çinin dəstəyinə söykənmək uzaq
perspektivdə heç bir rol oynamaycaq”, – deyə politoloq bildirib.
Lakin problem həllində işıq ucu da görünür. Belə ki, bu günlərdə
Mərkəzi Asiyanın beş respublikasının xarici işlər nazirləri Avropa İttifaqı ilə
birlikdə regionun iqtisadi inkişafı ilə bağlı məsələləri müzakirəyə çıxarıblar.
Mərkəzi Asiya-Avropa İttifaqı formatında keçən toplantı Brüsseldə baş tutub.
Prioritet məsələlər sırasında energetika və su resursları olub. Su məsələsi BMT
Baş Assambleyasının Nyu-Yorkda keçirilən toplantısında da müzakirəyə çıxarılıb.
Tacikistan və Qırğızıstan ümid edir ki, Özbəkistanda lider dəyişikliyi rəsmi
Daşkəndin qonşu ölkələrə münasibətini də dəyişəcək. Lakin ekspertlər hesab
edirlər ki, Daşkəndə transsərhəd ərazilərdəki çaylar üzərində iri Su Elektrik
Stansiyalarının inşasına razılıq verməyəcək. MDU-nun informasiya-analitik
mərkəzinin direktoru Sergey Rekeda hesab edir ki, özbək elitası üçün stili
dərhal dəyişdirmək xas deyil. Onun qənaətincə, su problemi ilə Daşkəndin
mövqeyində tez bir zamanda dəyişiklik gözləmək gərək deyil. "İndi biz
ritorikanın dəyişdiyini görürük”,- deyə o bildirib. Mərkəz direktoru əlavə edib
ki, Özbəkistan tərəfi tərəfdaşlarını dialoqa dəvət edir və onlardan yeni
təkliflər gözləyir: "Bu səbəbdən də SES məsələsində irəliləyiş tək rəhbərliyin
dəyişməsindən deyil, həm də ortaya hansı təkliflərin atılmasından asılı
olacaq”.
Azər NURİYEV