Mərkəzi Asiya ölkələri yeni iqtisadi blokda birləşir?
Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev rəsmi dövlət səfəri ilə
Özbəkistanda, daha sonra Türkmənistanda olub. Daşkənddə tərəflər arasında
iqtisadi sahədə 1,2 mlrd. dollarlıq saziş imzalanıb, bundan əlavə, Qazaxıstan
hərbi texnikasının özbəklərə verilməsi barədə razılıq əldə edilib. Özbəklər
səfərə o qədər böyük önəm veriblər ki, Özbəkistan parlamentinin orqanı olan və
1991-ci ildən dərc edilən "Nurlu yol” qəzeti bir nömrəsini qazax dilində çıxarıb.
Özbəkistan prezidenti Şövkət Mirzoyev isə hamının təəccübünə səbəb olan bir
addım atıb - Nazarbayevi təyyarənin trapında qarşılayıb və elə oradan da yola
salıb. Özbəkistan prezidenti bildirib ki, "iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi
bu ilin yanvar-avqust ayında 35 faiz artıb. Belə bir artım heç bir vaxt
müşahidə olunmayıb. İki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi hazırda 1,3 mlrd.
dollar təşkil edir. Və ilin sonuna kimi bu rəqəmin 2 mlrd. dollara çatdırılması
nəzərdə tutulur”. "Perspektivdə isə bu rəqəmin 5 mlrd. dollara çatdırılmasını
qarşıya məqsəd qoymuşuq”, - deyə özbək lider bildirib. Tərəflər bundan əlavə
qaz sahəsində əməkdaşlıq barədə də razılıq əldə ediblər.
Nazarbayev Özbəkistanın ali mükafatı El-yurt Hurmati (Xalq və Vətənin
hörmət etdiyi şəxs) ilə təltif edilib. Özbək ekspert Bəxtiyar Erqaşevin
qənaətincə, bu, münasibətlərin keyfiyyətcə yeni mərhələsinə daxil olmasıdır.
Məlumat üçün bildirək ki, bu, bu il ərzində Qazaxıstan və Özbəkistanın
keçirdikləri sayca ikinci biznes-forumdur. Birinci forum Astanada baş tutub və
özbək prezidentinin Astanaya səfəri ilə bağlı idi. O zaman tədbirdə 400 şirkət
iştirak etmiş və tərəflər arasında ümumi dəyəri 1 mlrd. dollar olan 75 ticarət
və investisiya sazişi imzalanmışdı. Nursultan Nazarbayev hesab edir ki, bütün
zəruri mallar regionda istehsal olunmalıdır, okeanın o tərəfindən ixrac
olunmamalıdır. "Bizdə olmayan Özbəkistanda, Özbəkistanda olmayan bizdə var. Tək
bunları hesablasaq, qarşılıqlı mənfəət çox böyük olacaq. Biz hamımız qısa
daşınmadan udacağıq”, - deyə Qazaxıstanın dövlət başçısı bildirib. Nəqliyyat
sahəsindəki məsələlərə iki ölkənin lideri daha çox diqqət ayırıblar.
Qazaxıstan və Özbəkistan dövlət başçılarının danışıqları Aşqabadda V
Asiya ölkələri oyunları çərçivəsində də davam etdirilib. Türkmənistan
prezidenti Qurbanqulu Berdıməhəmmədovla nəqliyyat sahəsinin inkişafı məsələləri
və tranzit üzrə tariflər müzakirə edilib. O da özbək həmkarı kimi, protokol
qaydalarını pozaraq Nazarbayevi təyyarənin trapında qarşılayıb.
Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Mərkəzi Asiya və
Əfqanıstanın problemlərinin tədqiqi Mərkəzinin direktoru Andrey Kazançev hesab
edir ki, Nazarbayevin Özbəkistana səfərinə respublikada həyata keçirilən
islahatlar nöqteyi-nəzərindən baxmaq gərəkdir. "İslahatlar region üzrə bütün
qonşu dövlətlərlə münasibətlərin qurulmasını nəzərdə tutur. Bu sırada Astana
ilə münasibətlər prinsipial cəhətdən vacibdir. Belə ki, Qazaxıstan iqtisadi
nöqteyi-nəzərindən regionun əsas və başlıca dövlətidir. Qazaxıstanla
münasibətlərin yaxşılaşdırılması Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistanla
birlikdə götürülmüş münasibətlərdən daha çox mənfəət verə bilər. Bu səbəbdən də
ümid etmək olar ki, Özbəkistanın həyata
keçirdiyi xarici siyasi islahatlar iki qonşu dövlət arasında ticarət
münasibətlərinin həcminin yüksəlməsinə gətirib çıxara bilər. Qazaxıstan üçün
inteqrasiya siyasəti və tərəfdaş ölkələrlə, xüsusən qonşularla birgə
münasibətlərin güclənməsi hər zaman əhəmiyyətli olub”, - deyə rusiyalı ekspert
vurğulayıb.
Yeri gəlmişkən, Türkmənistanda üç ölkənin – Qazaxıstan, Özbəkistan və
Türkmənistanın sərhədlərinin birləşdiyi ərazidə birgə sazişin imzalanması
planlaşdırılır. "Bu, region üçün çox əhəmiyyətli məsələdir, çünki region
ölkələrinin müstəqil şəkildə bir sıra sadə olmayan məsələlərin həllinə, özü də
çoxtərəfli formada hazır olmalarını nümayiş etdirir. Bu səbəbdən də Qazaxıstan
prezidentinin regiona səfərini qarşılıqlı münasibətlərdə yeni keyfiyyət
səviyyəsi kimi nəzərdən keçirmək gərəkdir”, - deyə qazaxıstanlı politoloq Erlan
Karin bildirib. Andrey Kazançevin qənaətincə, Mərkəzi Asiya – Şərq və Qərbi,
Şimal və Cənubu birləşdirəcək nəqliyyat dəhlizlərinin kəsişdiyi bir məkana
çevrilir. "Nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılması Rusiya üçün də maraq kəsb edə
bilər. "Rusiya dəmir yolları” Avrasiyanı İran və Fars körfəzinə bağlayacaq,
eləcə də Hindistan və Pakistanı əhatə edəcək Şimal-Cənub magistralının
inşasında maraqlıdır. Bu layihəyə Çin daha çox maraq göstərir”, - deyə Kazançev
bildirib. "Bu səbəbdən də Özbəkistan və Qazaxıstan prezidentlərinin Aşqabada
səfərini üç ölkə - Özbəkistan, Qazaxıstan və Türkmənistan arasında əvvəllər
əldə olunan razılaşmalar kontekstində baxmaq gərəkdir”, - deyə o bildirib. Ola
bilsin yeni bir iqtisadi üçlük, blok də yaradıla bilər – Qazaxıstan, Özbəkistan
və Türkmənistan. Uzun illərdir ki, bununla bağlı ekspertlər də danışırlar.
Andrey Kazançev bu məsələnin baş tutma ehtimalının az olduğu qənaətindədir.
"Əgər Qazaxıstan regional inteqrasiyaya tam hazır görünürsə, əksinə, Özbəkistan
keçirilən bütün islahatlara baxmayaraq, bunu qəbul etməyəcək. Mərkəzi Asiya
ittifaqının yaradılması barədə təşəbbüslər hər zaman elə ideya olaraq da qalıb.
Bir məsələ də var. Üç liderin ittifaqı artıq beynəlxalq inteqrasiya
strukturudur və səlahiyyətlərin bir hissəsini vermək gərək olur. Nəzərə alsaq
ki, Özbəkistan və Türkmənistan strateji sistemləri ilə neytrallıqlarını elan
ediblər və onda onlar heç bir halda öz səlahiyyətlərinin bir hissəsini kimsəyə
güzəştə getməyəcəklər. Türkmən elitası isə ümumiyyətlə izolyasiya siyasətinə
üstünlük verir. Yalnız ölkələr arasında ticarət münasibətlərinin artmasını
müşahidə etmək olar”, - deyə ekspert fikirlərini tamamlayıb.
Yeri gəlmişkən, rusiyalı ekspertin bu birlik layihəsinə soyuq münasibəti
başadüşüləndir. Belə ki, Moskva Mərkəzi Asiya ölkələri arasında hər hansı bir
birliyin yaranmasına imkan vermək istəmir. Bu səbəbdən də ekspert ölkəsinin mövqeyini
ortaya qoyub. Belə bir birlik formalaşarsa, Mərkəzi Asiya ölkələrinin Rusiyanın
nəzarətindən uzaqlaşması baş verə bilər ki, bu da Kremli qane etmir. Bu
səbəbdən də Moskva Mərkəzi Asiya ölkələrinin iqtisadi blokda birləşməsi
ideyasına qısqanclıqla yanaşır.
Azər NURİYEV