Məni bağışlamayan Adil
Yaxın vaxtlarda AMEA Naxçıvan bölməsinin İncəsənət,
Dil və Ədəbiyyat İnstitutu onomalogiya şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri
doktoru Adil Bağırovun xatirəsinə həsr olunmuş "Adil Bağırov – 70”
kitabı işıq üzü görəcək. Həmin kitabdan bir xatirəni oxucuların diqqətinə
çatdırırıq.
Desəm adamı
ata-anası tərbiyə edər, yəqin ki, təzə bir şey demiş olmaram. Amma desəm ki,
içi mən qarışıq yaşı bu gün altmışa çatan hər hansı nursulunun – söhbət Şahbuz
rayonunun Nursu kəndindən gedir – bir insan kimi formalaşmasında "adı dünyanın
xəritəsində olmayan” (M.Araz) o balaca kəndin gəlib-getmiş kişilərinin quruca
adı bir tədris proqramını, daha geniş
anlamda isə böyük bir məktəbi əvəz eləyib, bunun bir gerçək olduğuna
şübhə yeri qalmasın gərək. Çünki bu ucqar dağ kəndi ötən əsrin 60-cı illərindən
sonra öz say-seçmə və zəki insanlarının sayəsində kimsəyə hiss etdirmədən daim
mifik aləmlə real dünyanın sınırlarının bir-birinə qovuşduğu yer, məkan və həm də yaşayış məskəni olub. Gözünü
açıb Məmməd İbrahimin özünü gündüz kənddə, axşam mavi ekranda, ad və şəklini isə
bir-birindən maraqlı şeir kitablarının
cild və səhifələrində görən kəndli
babanın düşüncəsinə başqa nə hakim ola bilərdi? Tanınmış ictimai xadim İbrahim
Bağırov, professorlar Firidun Hüseynov, Vəliyəddin Əliyev də eləcə... O illər
onlar Nursunun təfəkkür tərzi, zehniyyət və qismətinə düşən təkcə gur işıq yox,
həm də sakral düşüncəsində özünə möhkəm yer eləyən az qala dastan-nağıl qəhrəmanı
idilər.
Bir az sonrakı nəslə
mənsub Adil Bağırovun, biri filoloq, o biri
isə uroloq olan iki Akif Bağırovun və onlarla digər məşhur ismin bu kənddə
doğulub böyüməsi mövcud ənənənin davamından da çox, sanki o mifik dumanın bir
az da qatılaşmasına gətirib çıxardı. Gözünü dünyaya burda açanın evdə evdəkilərdən,
məktəbdə müəllimlərdən ilk eşitdiyi o
adlar olub, elm və sənətin sehri onları körpəlikdən öz tilsiminə salıb və
dünyanı ilahi dərkə aparan böyük bir məktəb və ürfan yolunun təməli beləcə qoyulub.
Əgər Adil bu gün
sağ olsaydı və barəsində deyilənlərin də bir xatirə yazısından yox, tutalım,
hansısa portret-oçerkdən götürülmüş parça olduğunu bilsəydi, birinci tələbi, dəqiq
bilirəm ki, haqqında gedən beş-üç xoş kəlməni mütləq ixtisar etmək barədə
olacaqdı. Başdan-binadan tərif sevən olmadı o, diqqətdən kənarda qalmağı xoşladı,
üstəlik də elədiklərini bir haqq bildi.
Hərçənd iş gerçəyə qalsa, Adil ağır zəhmətə qatlaşa-qatlaşa pedaqoji və elmi fəaliyyəti ilə böyük işlər
görməyi bacardı, saysız-hesabsız məqalənin, bir-birindən sanballı dərslik və dərs
vəsaitlərinin müəllifi oldu, sıravi müəllimlikdən
AMEA-nın müxbir üzvü səviyyəsinə qədər yüksələ bildi. Amma elm xadimi olmaqdan
ziyadə, Adil mənimçün bir insan kimi daha böyük fəzilət yiyəsi idi. Söhbət
konkret nədən gedir? Adil tələbə olanda mən məktəbli, o, dissertant olanda mən
tələbə, o, elmlər namizədi adı alanda isə mən orta məktəb müəllimi idim və
hesab-kitab məqamı yetişəndə məlum oldu ki, nə dəyişsə də, ikicə şey öz əbədi və əzəli yerindədir və heç
vaxt da dəyişən deyil: birinci, o, əmim və deməli, həm böyüyüm, həm də
Bağırovlar nəslinin ağsaqqalı olaraq qaldı. İkinci: hərçənd Adil məndən on yaş
böyük idi və biz eyni ayda (may) dünyaya gəlmiş, eyni ixtisasa yiyələnmiş, eyni
kənddə də əmək fəaliyyətinə başlamışdıq, amma onun tələbə, mənimsə şagird
olduğum illərdən aramızda öz-özünə yaranan
mehri-ülfətə o fərq əsla kölgə sala bilmədi və bizi əmi-qardaşoğlu
olmaqdan da çox, bir-birimizə bağlayan dostluq telləri və birləşdirən ortaq dəyərlər
də sonacan necə var, eləcə qaldı. Mən bir kiçik kimi borcum olan nə idi, elədim, Adilin hörmətini
gözlədim, xətrini uca tutdum, əvəzində o da mənə yaşıdı kimi yanaşdı, heç
vaxt aşağı nəzərlərlə baxmadı. Əksinə, zəng
vurub bəzi məsələlərdə fikrimi öyrənməyi, məsləhətimi almağı belə özünə xəcalət
bilmədi. Nə vaxt ki, ayağım rayona düşərdi, mütləq aeroporta, məni qarşılamağa
gələr, qonaq saxlayıb ağır-əziz edər, geri qayıdanda isə xüsusi diqqət göstərib,
yarıgerçək-yarızarafat "xalqın şair oğlunu yola salmaq borcumuzdur” deyib nəslin
gənc davamçılarını başına yığmaqla – bu, onun həm də bir tərbiyə üsulu idi –
yolasalma anlarını təmtəraqlı bir mərasimə döndərərdi.
Adillə bağlı
aramızdakı çoxsaylı hadisədən bir neçəsi məndən ötrü xüsusilə həyati əhəmiyyətli
olub. Bu hadisələrin birincisi o, diplom işi yazanda, tam dəqiqi, 1972-ci ildə,
mən məktəbli ikən baş verib. Adilin
üstü daim basırıq, amma səliqə-sahmanlı olan
iş stolunda o ərəfədə türk dillərinə aid nə cür ədəbiyyat desən tapmaq
olardı: dərslik, dərs vəsaiti, roman, povest, hekayə, pyes və s... Onların mənim
aləmimdə bircə adı vardı: kitab. Ali məktəbə hazırlaşdığıma görə o stola
yaxınlaşmağa yalnız mən ixtiyarlı idim, o da hərdən, bilmədiyim suallara cavab
almaq üçün. Adı dilə yatmayan "Ikbal” əsərini də ilk dəfə onda, o kitabların
arasında gördüm. Tək türkologiya adlı elm yox, həm də oğuz-səlcuq dil qrupuna
Azərbaycan və türk dilindən başqa, daha iki: qaqauz və türkmən dillərinin daxil
olduğunu da ilk dəfə onda Adildən
eşitdim, amma təəccüb və heyrətim ən çox da
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, "ı” hərfi və səsi ilə başlayan o qəribə
sözə görə oldu. Müəllifini unutduğum "Ikbal” (yəni iqbal, tale) adlı o
bozcildli qalın romanı o üz-bu üzə çevirib, yerinə qoyanda diplomant:
- Görürsən də, - dedi gülə-gülə, - nələr
olur bu dünyada? Elə bilirdin iki bayatı əzbərləməklə iş bitir?
Bir dəfə Adilin – onun olduqca səliqəli xətti
vardı – əlilə ağ kağıza yazdığı: "dil özünün ordusu və donanması olan dialektdir”
qeydini görməyim isə onun zəhmini gözümdə bir az da artırmaqla bahəm, ürəyimdəki
bütün tərəddüdlərə də bir aydınlıq gətirdi. Əvvəl elə bildim o həm də hərb sənəti
ilə məşğuldur: ordu, donanma... Dialektin də nəmənə olduğunu o deyəndən sonra
başa düşdüm və onu heyran-heyran süzə-süzə
o gün ürəyimdə qət elədim ki, mütləq Adilin yolu ilə gedəcəm. Ənənə ilə
bərabər, adları yuxarıda çəkilən kişilərin
simasında möhtəşəm məktəb də varkən niyə də yox? Fikrimdən keçənləri atama deyəndə
bundan sevinib mənə qol-qanad verəcəyini gözlədiyim halda, o, oğlunun yox, altı
qardaş, iki bacının sonbeşiyi olan Adilin tərifini göylərə qaldırmaqla
aramızdakı məsafəni bir az da uzatdı: "Nə var ki, onun ayaqqabısını geyməyə, nənəm
də geyər, əsas odu, yerişini yeriyəsən”.
Atamın o cür nagüman danışığı məni lap dərdə
saldı. O vaxt ağlıma da gətirməzdim ki, o, bunu bilərəkdən də eləyə bilər. Elə,
ya belə, hər halda, söz öz işini görmüşdü, mübarizə əzmi bir an da olsun qəlbimi
tərk etmirdi. Nə biləydim ki, onun da istədiyi elə budu. O vaxtdan Adil evdə
olmayanda kitablarını ələk-vələk eləmək az qala gündəlik vərdişə çevrildi və
belə-belə, hiss etmədən özümə yaxşı bir tərbiyəçi tapdım. Bu, Adilin kitabxanası idi. Hazırda dünya ədəbiyyatının
və dilçilik elminin ən nadir inciləri toplanan bu kitabxana tək Naxçıvanda
deyil, bütün respublikada adla deyilir. Adilin hazırda sayı iyirmi minə çatan şəxsi
kitablarından ibarət o nəhəng xəzinədən sonralar o qədər heyrətə gəlmədim ki, nəinki
gözümü açıb, bəlkə də, yüzdən çox
olmayan və bir sandığa rahatca sığışa bilən o balaca məxəzdən o vaxtlar elə təlatümə
gəlmişdim. Nələr yox idi o kitablarda? Sanki bütün dünya balaca bir masanın üstə
sığışmışdı. Doğrudan da ki, dünya! Mən o kitablara o vaxt olmasa da, sonralar
Adilin həm də tale kitabları kimi baxdım. Bu hadisə xüsusən, bir də ona görə qəribəmə
gəlir ki, Adil bir çətən külfət yiyəsi olanda belə, birotaqlı, darısqal mənzilində
üç qızıyla bərabər, o kitablara da yer, hətta az qalıram deyəm ki, gen-bol yer
tapıldı, Adil sonacan onlardan bezmədi, cana doymadı, hətta əlifba dəyişiləndə
belə, kirillə olanları qıyıb kimsəyə bağışlamaq adıyla başından eləmədi. O da
var ki, Adili Adil eləyən də elə o kitablar oldu. Adil onların sayəsində ad-san
qazandı, mifik dünyanın sınırları dediyim Nursunun tarixinə AMEA-nın ilk müxbir üzvü, respublikaca məşhur
dilçi-onomast kimi düşdü. İstisnasız deyə bilərəm ki, Naxçıvanın pedaqoji və
elmi mühitinin təxminən qırx illik bir dövrünü Adil Bağırovun adı olmadan təsəvvürə
gətirmək çox çətindir. Maarif və mədəniyyət yolunda gördüyü çoxsaylı işləri ilə
bərabər, xırdadan-böyüyə bütün uğurlarını bir yana qoysam belə, tək onun yetirmələrinin
və əsərlərinin sayı bu cəfakeş və fədakar elm adamının kimliyinə qədərincə
şahadət vermək gücündədir.
Məni 1973-cü ildə qəbul imtahanına Noraşen
– Bakı qatarı ilə Adil gətirib və bu
günün özündə hələ də bulanıq sulu Arazın və tikanlı sərhəd məftillərinin kənarı
ilə şütüyüb gedən qatar səsi ilə müşayiət olunan bir unudulmaz, isti iyul
günündə sənədlərimi həvəsində olduğum
dil-ədəbiyyat yox, filologiya fakültəsinə verməklə aramızda ilk "incikliyin” təməlini
də əli ilə o özü qoyub. Xatirimdədir ki,
o illər bir sıra fakültələrə qəbul üçün
sənəd vermək iş stajı olmadığına görə
orta məktəbdən birbaşa gələn abituriyentlər üçün bağlı qapı demək idi. Bəzi
fakültələrdə isə orta məktəbdə keçib-keçmədən asılı olmayaraq xarici dildən
mütləq imtahan verməli idin. Əlimi də işdən elə bu soyutdu. Belə olanda Adil naəlac qalıb sənədlərimi
kitabxanaçılıq fakültəsinə verməyi məsləhət bildi, ona da mən razı olmadım. İki
günlük məşvərətdən və atamla telefon məsləhətləşməsindən sonra axır ki, ərizə
yazıb xarici dildən imtahan vermək şərtilə ürəyimdə bir niskil qalsa da,
filologiyanı seçəsi olduq. Hələ şum-pərşum başlamazdan xışın bu cür daşa dirənməyindən elə çaşmışdım ki, dil-ədəbiyyat
fakültəsinin hara qeyb olmağını soruşmaq bir yana qalsın, o barədə söz
salmağa belə ar eləyirdim. Bilirdim,
Adil o saat başlayacaq ki, mən nə hayda, sən nə hayda? O günlər onsuz da əsəbi
bir vəziyyət yaranmışdı: bir yandan nəfəskəsən
isti, bir yandan amanat uşağı şəhərdə sahibsiz-yiyəsiz qoyub atamın yanına
diligödək qayıtmağın xəcaləti, o biri yandan da iddiaları yerə-göyə sığmayan dəlisov
abituriyentin nazıyla oynamaq! Qorxurdum bircə yersiz hərəkətimlə Adil məni
qara qul kimi qabağına qatıb, təzədən birbaşa Naxçıvana qaytara və atama da deyə:
"Demişdim axı bu uşağın axırı yoxdur”
...Tələbə biletini alıb kəndə qayıdanda
yolumu həsrətlə gözləyən sinif yoldaşlarıma və tay-tuşa da başa sala bilmədim
ki, mən niyə dil-ədəbiyyat fakültəsinə yox, filologiya fakültəsinə qəbul
olmuşam. Bir çoxuna da:
- O fakültə orda bağlanıb, - dedim, - indi
bircə APİ Lenində qalır.
Necə inanmaya bilərdilər buna, Həccdən gələn
mən, xəbər verən onlar? Yalnız
sentyabrın ikinci həftəsinin sonunda, neçə gün dərslərə ayaq döyəndən
sonra başa düşdüm ki, deməyəsən, mənzilim elə niyyətim olan yer imiş, özü də
daha sanballı adla: filologiya! Kimsəyə deyə bilmədiyim dərdimin və bütün
nigaranlıqların yerini doyulmaz bir sevinc hissi əvəz eləmişdi. Fərəhimdən
bilmirdim nə edim. Zəng vurub "o ağır dərdi”, axır ki, Adilə açmağımın sonu
onun gülə-gülə dediyi:
- Bu da mənim filoloqum, - cavabıyla bitdi,
- barı orda-burda danışıb, eli özünə güldürmə.
Mən də danışmadım, düz qırx dörd il...
Birinci adamsınız ki, Sizə danışıram.
Daha bir hadisə
ki, o barədə də otuz ilə yaxın susmuşam: o vaxt "Köhnə kişi” ilə bağlı Mövlud
Süleymanlıya açıq məktub yazacağımı deyəndə Adilin necə cin atına mindiyi
anları xatırlayıram.
Məktub barədə fikrimi biləndə ilk sözü o
oldu ki, bizi el içində biabır eləmə, yığışdır bu hoqqalarını!
Necə deyərlər, tipik ağsaqqal yanaşması!
Yüz faiz əmin idim ki, bu sözü deyəndə özümdən də çox, Bağırovlar nəslinin
adına xələl gətirə biləcəyimdən ehtiyat
eləyir o.
Adil hiss eləmişdi
ki, fikrimdən dönən deyiləm. Məktubu çap elətdirsən, gözümə görükmə, dedi. Onda
peyğəmbərdən misal gətirdim:
–Bilirsən də onu, haqsızlığa qarşı susana
dilsiz şeytan deyiblər. Bəs deyil iyirmi yeddi il susduğum?
- Mənə qəzəl oxuma, nə deyirəm, onu da elə,
vəssalam. O müddəti susa bilən yenə susar.
- Hər şeyin hesabını Allaha verməyə
hazıram, - deyib bu dəfə peyğəmbər məqamından da irəli getdim, - günahım varsa, qoy məni zəlil
eləsin. Bu işi mən görmədim, Allah rəva gördü. Bilsən ki, Mövlud mənim taleyimi
necə alt-üst eləyib, bir xeyir-dua da özün verərsən bu işə.
Məktub dərc
olunandan sonra Adil, böyük Mirzənin sözü olmasın, çox "bidamaq” oldu, məni
uzun müddət danışdırmadı, telefon zənglərimə cavab vermədi, sifarişlərimi
qulaqardına vurdu, amma görəndə ki, daha Mövluddan da səs çıxmır, az-maz əvvəlki
halına qayıtdı, amma hiss etdiyim qədər, Adil məni bağışlamadı. Özü də yalnız
bircə şeyə - böyük-kiçik yeri bilən olmadığıma görə.
...Biri üçün savadlı müəllim, bir başqası üçün
xeyirxah dost, digəri üçün dəyərli ziyalı, ümumənsə, hamı üçün müdrik insan
olan Adil, məndən ötrü də bunların hamısı ilə bərabər, bütün varlığımı, içimi,
ruhumu Naxçıvana, dədə-baba yurduna bağlayan həm də çox incə tellərdən
biri idi. Adilsiz o tellərdən daha biri
yoxdur bu gün, əvəzində təsəllim nədir? Bu qeydləri sonacan minor notlardan
qoruyacağımı əvvəldən qət etdiyimçün, deyim ki, qapanan, sadəcə, yetmiş illik
bir dönəmin qapılarıdır, ömrü-günü
kitaba dönmək, onlarla və onlarda yaşamaq məgər hər qələm sahibinə nəsib olan
xoşbəxtlikdi ki, o gəlib Adilin də qismətinə
çıxdı?... Bu, artıq əbədiyyətə açılan
qapı deməkdi.
Əlabbas