Məcnunlar və Leyli
V hissə
"Leyli və Məcnun”da Zeydin "xüsusi
missiyası” var: O özü də eşq bəlasını və məzəmmətini daddığı üçün aşiqləri
anlayır, onlara kömək etmək istəyir. Füzuli göstərir ki, bu dünyada bir nəfər
də olsa insanı anlayan, onun əməllərinin mahiyyətini başa düşən, onun
təklənməsinin səbəbini qavrayan, ona bəraət qazandıran kimsə mütləq tapılır.
İnsan heç zaman tam mənada tək qalmır.
Əsərdə Zeyd həm qara xəbəri
yetirən, həm də əsərin sonunda böyük sevinci müjdələyən kəs olur: O, həm
Məcnuna Leyinin İbni Səlama ərə getdiyini, başqasının "ruzisi”nə çevrildiyini
çatdırır, həm də aşiqlərin o biri dünyada qovuşduğunu yuxusunda görür. Beləliklə,
Zeyd dövründəki aşiqlərə eşqin cəfasını çatdırır, hər əsirdə sevib-seviləcək, Leyli
və Məcnunu örnək biləcək gələcək nəsilləri isə eşqin səfasından xəbərdar edir.
***
Füzulinin "Leyli və Məcnun”unda
bədii lövhələr, obrazı tanıtmalar uzun-uzadı təsvir edilmir. Çünki bu əsərdəki
mövzu, obrazlar orta əsrlərdə o qədər bəlli, yazıb-oxuyanlara o qədər aydın idi
ki, şair qəhrəmanlarının kimliyini, hadisələrin necəliyini açmağa, izah etməyə ehtiyac
duymurdu. Sanki özündən əvvəlki müəlliflər daha çox əsərin süjetini, hadisə
ardıcıllığını, obrazlar sistemini qələmə alıb, Füzuli isə əsərin mahiyyətini
yazıya köçürüb.
***
"Leyli və Məcnun”da o qədər "yalan”
var ki... Bu cür pak, müqəddəs bir sevgi naminə danışılan "yalanlar” da saysız olurmuş.
Məsələn, Leyli ərə gedəndə bu qara xəbəri Zeyd Məcnuna çatdırır və Məcnun da sevdiyinə
naləli bir məktub yazır. Zeyd həmin məktubu Leyliyə çatdırmalıydı, ancaq ərli
qadına bunu vermək elə də asan məsələ deyildi. Həmin vaxt Leyli xəstə idi. Zeyd
İbn Səlamla sehrbazlıqdan, tilsimdən danışaraq onda bilgin bir adam təsiri oyatmağa
çalışır. Deyir ki, dərmanını bilirəm, onun yazılı duası məndədir. Beləcə,
Məcnunun məktubunu Leyliyə çatdırır, həmçinin məşuqun cavabını aşiqə.
Əsər boyunca tez-tez bu cür
yalanlar danışılır, Leyli ərini tilsimli olduğuna inandırıb onunla həmyastıq
olmur, rəfiqələrini bağda aldadıb Məcnunun görüşünə gəlir, anasını aldadır ki,
eşq sözünün mənasını bilmir və s. Bütün bu yalanlar dövrün reallığında vüsala
çatmağın ancaq aldatmalarla, kələklə baş tutduğunu, saf, təmiz eşqin köməksiz
qalmasını bizə aydınlaşdırır: bu daxili etirazçı tondan aydın olur ki, yalnız
öz doğma hislərini gizlədənlər rahatlıqla vüsala çatırlar, səmimilər, gün kimi
aydın olmağa çalışanlar isə yox...
***
Əsərin əvvəlində – əzab
divanının girişində Qeysin anadan olması səhnəsində, qəhrəmanın dilindən
deyilir:
Bildim ki, ğəmin sənin ki,
çoxdur,
Ğəm çəkməyə bir hərifi yoxdur.
Məcnuna qədər də dünyada qəm
vardı, ancaq ona yiyə durmağa, bütövlükdə sahiblənməyə sanki kimsə tapılmırdı.
Məcnun anadan olana qədər atası uzun illər övlad həsrəti ilə alışıb-yanırdı, övlad
möhnətinin diktəsiylə "qurduğu qara çadırlar xalqa Qədir gecəsi kimi əziz idi”,
düşünürdü ki, qəfil başına bir iş gəlsə, malına-mülkünə yiyəlik edəcək kimsə
yoxdur. Füzuli övlad sahibi olmağın, nəsil artırmağın fəzilətini uca tutur, bu
işin həyatın əsas qayələrindən biri hesab ediyini belə ifadə edir:
Can cövhərinə bədəldir övlad.
Övlad qoyan, qoyar həmin ad.
Yaxud:
Fərzəndəsiz adəmi tələfdir,
Baqi edən adəmi xələfdir.
Yəni şair deyir ki, valideynin
canına övladın canı əvəzdir, yalnız övladı olanlar dünyada ad qoyub gedir,
övladsız (oğulsuz) insan yox kimidir, insanı əbədi, ölümsüz edən onun ruhunun
davamçısı olan övladıdır. Burada Füzulinin övlad, başqa bir can sahibi –
yaradıcı olmaqla bağlı fikirləri aydınlaşır. İnsanın yalnız övlad vasitəsi ilə
nəyəsə sahib olmasını göstərir, əks təqdirdə onu əli-ovcunu boş kimi qələmə
verir.
İnsan bu dünyaya bir can kimi
doğulur, övlad dünyaya gətirmək öz canının əvəzində dünyaya bir can
bağışlamaqdır. Sanki bir can, başqa bir canla əvəzlənir və nəticədə Allahın
insan bədəninə üfürdüyü ruh beləcə itmir, əbədi olur. Bununla insan həm də
Allahı əbədiləşdirir.
Məcnuna qədər də qəm, dərd
sonsuz idi, onu artıran, çoxaldan, yaşadan yox idi. Qəmin, dərdin bir övladı
lazım idi ki, qəm sonsuzlaşmasın, itib-batmasın, axırı puç olmasın. Qeys dünyaya
gəlməklə qəmə yiyə durur, ona atalıq edir, sahiblənir, bu uşaq – yenicə
doğulmuş Qeys qəmdən yaşca, ilcə çox-çox böyük olan qəmə atalıq, böyüklük edir.
Qeysin övladı isə ona Məcnunluq ruhu üfürdüyü eşqi olur. Allahın ruhu yeni
doğulan körpələrdə yaşadığı kimi, Məcnunun da ruhu hər yeni sevən, eşq qəminə
aludə olan sevənlərdə yaşayır. Beləcə, qəm heç zaman sonsuzlaşmır...
***
Qeys şüurlu doğulur, o əsərin
əvvəlində sanki dil açmağı ilə, gələcək taleyini arzulaması ilə qanan, yetkin bir
insan təsiri bağışlayır. Qeys dünyanı nə imanla, nə dinlə, nə valideynləri, nə
də məktəblə, təlimlə anlamaq yolunu seçmir. O dünyanı eşqin qəmi vasitəsi ilə
dərk etmək istəyir.
Həm ver məni ğəm yemək
kəmali...
Ona görə də Qeys Leyliyə vurulandan
sonra eşqi və dünyanı – sonrakı taleyini dərk edib yaşayır. Bu arzuya çatmaq
məhz eşq vasitəsiylə gerçəkləşir:
Yuxarıdakı misradan sonra
gələn növbəti misra isə Füzuli ilə Qeysin yolunu ayırır:
Həm ver məni ğəm yemək kəmali,
Həm aləmi ğəmdən eylə xali.
Yəni Qeys Allahdan diləyir ki,
mənə eşqi anlamaq qabiliyyəti, ağılı ver, eyni zamanda insanları qəmdən azad
elə. Belədə bir sual ortaya çıxır: insanlar eşqin qəmindən azad olsalar, Qeysi necə
anlaya bilərlər? Axı Qeys eşq və qəmdən yoğurulmuş qəhrəmandır. Qəmi
anlamayanlar Qeysi, Qeysin mahiyyətini qavramayanlar isə Füzulini dərk edə
bilməz. Qeyslə Füzulinin yolunun bir məqamda da ayrıldığı əsərdəki kitabın
yazılmasının səbəbi və çətinliyi barədəki hissədə daha aydın nəzər çarpır. Füzuli
yazır:
Hər kimdəki vardır istiaət,
Dərdü-qəmi möhnəti qənaət
Oldur bu müsafirətdə yarım.
Zövq əhlinə yoxdur etibarım.
Yəni kim ki, dərdi qəmi-tanıyır,
ona dözə bilir, mənə bu məsələdə (əsərdə), bu yolda ancaq onlar yar ola bilər.
Məcnunun dünyanın qəminə çiyin vermək arzusu, insanları dünyadan xilas etməsi,
qəmə sahiblənmək "iştahası” Məcnunun təklənməsinə, onu anlamayanların
əsarətində qalmasına səbəb olur. Füzuliylə Məcnunun "fikir ayrılığı” bu məqamda
daha aydın nəzərə çarpır: Çünki Məcnun qəmi bir ruhda, özündə cəmləmək istəyir,
qəm ancaq ona aid olsun, Füzuli isə yaratdığı qəm dastanının anlaşılması üçün
qəminin paylanması, bölüşülməsini "umur” ki, həmdərdsiz (oxucusuz, xiridarsız)
qalmasın. Əsərdə Məcnun arzusuna çatır, əsər yazılandan, seviləndən sonra,
yaşadığı müddətcə isə Füzuli.
***
Leylinin nisbətən çirkin xanım
olması ilə bağlı müxtəlif mənbələrdə məlumat var. "Leyliyə Məcnun gözüylə bax”
deyimi də məhz bu cür dilimizə hopub. Ancaq Füzuli əsərdə onların hər ikisini
gözəl təsvir edib və mən onların hər ikisinin cazibəli, füsunkar olduğu
qənaətini ruhuma daha yaxın hesab edirəm. Amma əsərdə Qeysin Leylidən daha
gözəl olmasına bir yerdə işarə var:
Kim, Leyli olanda mətlub,
Bir güzgüyə gər açıb gözünü,
Güzgudə görəydi öz-özünü,
Öz arizinə olurdu meyli,
Qılmazdı həvayi-hüsni-Leyli.
Yəni Qeys Leylini görmək istədiyi
vaxt, əgər güzgüyə baxsaydı, özünü görərdi, öz simasına aludə olardı və
Leylinin gözəlliyini arzulamazdı.
Ancaq eşq aradakı bu gözəllik
fərqini itirir:
Girdabi-bəlayə oldular ğərq,
Qalmadı aralarında bir fərq.
Yəni eşqə düşəndən sonra
aralarındakı gözəllik nisbəti itir. Əgər rəmzilikdən uzaqlaşıb sırf rasional
yanaşsaq, bu bərabərlik eşqin yaratdığı bərabərlik idisə də Məcnunun olduğu
gözəllik mərtəbəsindən Leylinin dayandığı gözəllik mərtəbəsinə enişidir. Çünki,
daha sonra Qeys Məcnuna çevrilir və eşq onu haldan, görkəmdən salır. Bu
bərabərləşmədəki xırda bir işarə, Qeysin Məcnunluq halına keçidinin əsərdəki
ilk ştrixi, közərtisidir.
***
Leylinin eşqindən anası xəbər
tutanda ona deyir ki, sən oğlan deyilsən ki, eşqini hamı bilə. Ona məsləhət
bilir ki, pəncərə kimi daim çölə boylanma, piyalə kimi əldən-ələ gəzmə, nəğmə
kimi pərdələrdə yaşa. Leyli bütün bunlara əməl etmir, bu sevgidən hər kəs xəbərdar
olur. Leylinin gücü ürəyindəki nəğməni cəmiyyətə çatdırmağa çatır, Məcnun isə
nəğməsini Tanrıya eşitdirə bilir. Leyli ilə Məcnunun səadəti isə cəmiyyətin
eşitdiyi eşq nəğməsi ilə, Allaha ucalan eşq nəğməsinin arasındakı uçurumda
qalır. Leylinin nəğməsinin əli cəmiyyətin yaxasına və Məcnunun qəlbinə çatır,
Məcnunun sevgi şərqisinin səsi isə Allahın ətəyinə...
Fərid Hüseyn