Linqvistik mətnşünaslığın banisi
O, 1927-ci il fevralın
10-da Qutkaşen ( indiki Qəbələ) şəhərində anadan olmuşdur. Yeniyetmə və gənclik
cağları İkinci Dünya müharibəsinin ağır
və məşəqqətli illərinə təsadüf edib. Atası Vahid Qəhrəmanov Azərbaycanın ilk
hüquqşünas alimlərindən biri olub. Bəlkə bu da taleyin bir qisməti imiş ki,
atasının işi ilə əlaqədar Azərbaycanı qarış-qarış gəzib-dolaşan Cahangir
ayrı-ayrı bölgələrdə yaşayan soydaşlarımızın həyat tərzi ilə yaxından tanış
olmuş, öz millətini ürəkdən sevmiş və bütün bunlar da onun dünyagörüşünün milli
ruhda formalaşmasına təsirini göstərmışdir.
Mənəvi sərvətlərin linqvistık, qrafik və orfoqrafik
xüsusiyyətlərini də araşdırırdı
Müharibədən sonra Bakıdakı 132 saylı orta məktəbi bitirən Cahangir Qəhrəmanov
Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində təhsil almışdır.
Ali məktəbi bitirdikdən sonra (1951-ci il) M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət
Universitetinin aspiranturasına daxil olaraq "Azərbaycan ədəbi dilində fəlsəfi
terminləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində işləmişdir. Müdafiədən
sonra 5 il ali məktəbdə müəllim işləyən Cahangir Qəhrəmanov 1955-ci ildən
ömrünün sonuna kimi Əlyazmalar Fonduna bağlı olmuşdur. Alimin milli-mənəvi sərvətlərin
qorunduğu bu ünvandakı fəaliyyəti çox səmərəli keçmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində
klassik irsin dərindən araşdırılması zahirən azad idi, əslində qalın pərdələr, qadağalar
mövcud idi. Bir yanda mədəni irsimiz dağıdılır, əlyazmalar yandırılır, digər tərəfdən
də quruluşun şəninə mədhiyyələr deyilirdi. Bir həqiqət də var ki, ömrünü
klassik irsin araşdırılmasına bağlayanlar əsil fədakarlıq, qəhrəmanlıq, dözüm,
iradə, inad və dəyanət-uzaqgörənlik göstərirdilər. "Olmaz” nizələri onları incitsə də ruhdan salmırdı, qorxutmurdu. Ötən
əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Salman Mümtaz, Yusif Vəzir, Əmin Abid, Həmid
Araslı, Kamran Məmmədov, Əziz Mirəhmədov Əzizağa Məmmədov, Əzizə Cəfərzadə və
digərlərinin apardıqları səmərəli tədqiqatlar nəticəsində klassiklərimizin əsərlərinin
nəşri ilə əlaqədar mühüm işlər görülmüşdür. Nəsimi kimi bir nəhəngin kamil tədqiqatçısı
olmaq şərəfi isə məhz Cahangir Qəhrəmanovun taleyinə yazılıbmış. Doğrudur,
Cahangir müəllimə qədər Nəsiminin əsərləri XIX əsrdə 3 dəfə İstanbulda, 1926-cı
ildə Bakıda (Salman Mümtaz tərəfindən) ərəb əlifbası ilə çap edilmişdir. Onlar
yalnız bir əlyazma divanına əsaslandığından Nəsiminin ədəbi-bədii irsini tam əhatə
etməmişdir. Eləcə də, bir sıra təhrif və nöqsanlara yol verilmişdir. Cahangir Qəhrəmanov
ölkələri, şəhərləri dolaşmış müxtəlif əlyazma nüsxələrini, əski kitabları, başqa
mənbələri araşdırmış "İmadəddin Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətni və leksikası”
mövzusunda doktorluq dissertasiyası yazaraq, müdafiə etmişdir. Tədqiqatçılar
çox doğru olaraq bir məsələni vurğulayırlar ki, Cahangir Qəhrəmanov Nəsimi irsi
üzərində işləyərkən, bir tərəfdən, ədəbiyyatşünas və mətinşünas kimi çalışırdısa,
digər tərəfdən də mənəvi sərvətlərin linqvistık, qrafik və orfoqrafik xüsusiyyətlərini
də araşdırırdı. Elə bu zəhmətin nəticəsində də Cahangir Qəhrəmanov "Azərbaycanşünaslıq elmində linqvistik mətinşünaslığın
əsasını qoymuşdur” (Məmməd Adilov). Yenə də alim həmkarlarının fikridir ki,
Cahangir Qəhrəmanov Nəsiminin əsərlərini nəşr etdirənə qədər Azərbaycan öz dahi
şairini bu qədər yaxşı və ətraflı tanımırdı.
Onun elmi cəfakeşliyi nəticəsində...
Təkcə alim kimi deyil, çoxcəhətli
fəaliyyətilə diqqət çəkən Cahangir Qəhrəmanov ömrünü bağladığı sahədə kadr hazırlığına
da ciddi fikir vermiş, çox sayda linqvistik mətinşünas aspirant və
dissertantlara rəhbərlik etmiş, beləliklə də bu sahənin milli elmimizdə bərqərar
olmasına nail olmuşdur. Məhz Cahangir Qəhrəmanovla Azərbaycan mətinşünaslığında
abidələrin dil və imla xüsusiyyətlərinin ön plana çəkilməsinə elmi prinsip kimi
əməl olundu və öz müsbət həllini tapmış oldu. Cahangir Qəhrəmanovun elmi cəfakeşliyi
nəticəsində Əlyazmalar Fondu Əlyazmalar İnstitutu kimi elmi mərkəzə çevrilmiş,
kadr potensialı yüksəlmiş, xarici ölkələrin əlyazmalar toplanmış kitabxanaları,
elmi mərkəzləri ilə əlaqələr yaradılmış, təcrübə mübadiləsi aparılmışdır. Qədim
əlyazmalarla işləmək üçün Cahangir müəllim müxtəlif ideya və islahatlar həyata
keçirirdi. Hələ sovet dövründə Cahangir Qəhrəmanov nüfuzlu alimlərdən
sayılırdı. Müxtəlif fəxri fərmanlar, medallar alan azərbaycanlı alimə 1982-ci
ildə əməkdar elmi xadimi adı verilmişdir. "Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif
olunmuşdur. Beynəlxalq konqres, simpozium, konfrans, müşavirə və yubiley
yığıncaqlarının iştirakçısı Cahangir Qəhrəmanov
Azərbaycan elm və mədəniyyət xadimlərinin öncül təmsilçisi kimi xarici ölkələrdə
tez-tez olurdu. Onun 1972-ci ildə Moskvada arxivşünasların VII qurultayında
etdiyi məruzə haqqında uzun müddət mətbuat səhifələrində müxtəlif rəylər dərc edildi. Təkcə keçmiş
SSRİ- də deyil, İtaliyada, İsveçdə, Fransada, ABŞ-da, İranda, Türkiyədə
Cahangir Qəhrəmanovun etdiyi məruzə və çıxışlar dünya alimlərinin - mətinşünasların
diqqətini çəkirdi. Klassiklərimizin ədəbi irsi ilə məşğul olan Cahangir Qəhrəmanov
məhsuldar tədqiqatçı idi. Azərbaycan və Şərq xalqlarının on minlərlə yazılı
abidələrinin toplanıb mühafizə edildiyi bir müəssisəyə rəhbərlik etməyin böyük
məsuliyyəti var. Əlyazmalar İnstitutunun səmərəli fəaliyyət göstərməsində,
orada çalışanların milli ruhundan, soy-kökə bağlılığından çox şey asılı idi. Ona görə də bu elmi xəzinənin
milli əlyazmaşünaslarla təmin olunmasında
Cahangir Qəhrəmanovun əməyi böyükdür.
"Mənəvi sərvətimiz” və "Sirlər xəzinəzi”
Hələ sovet dövründə ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Əlyazmalar
Fondunun işinə xüsusi diqqət yetirər, Cahangir Qəhrəmanovun əməyini yüksək dəyərləndirərdi.
Bu həssas münasibətin nəticəsi idi ki, əlyazmalar xəzinəsində çalışanlar vətəndaşlıq
mövqeyindən çıxış edə bilirdilər. Cəfakeş alimin böyük xidmətləri sayəsində Azərbaycan
mədəni-tarixi irsi yüksək səviyyədə
qorunub saxlandı. Çox sonralar Azərbaycan xalqının milli oyanışında, milli dirçəlişində
Əlyazmalar İnstitutunun rol oynadığından fərəhlə danışırdılar. Uzun illər
yazılı ədəbi irsimizin qorunaraq müasir
nəslə çatdırılmasında əsl elmi hünər göstərmiş Cahangir Qəhrəmanov bu mənəvi xəzinəmizi
əsrin ideologiya təzyiqlərindən uğurla keçirərək bu günümüzə çatdırıb. Ulu öndər
Heydər Əliyevin 1996-cı ildə imzaladığı fərmana əsasən Əlyazmalar İnstitutu
dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin adını daşıyır. Ömrünün ən
gözəl və məhsuldar illərini bu mənəvi dünyaya bağlayan Cahangir Qəhrəmanov
Əlyazmalar İnstitutunun bioqrafiyasında yaşayan əbədi simalardan biridir.
Yaxşı yadımdadır, ötən əsrin 70-80-ci illərində ana televiziyamızda
Cahangir Qəhrəmanov "Mənəvi sərvətimiz” adlı bir veriliş aparırdı. Axşam
saatlarında ona maraqla baxar, ertəsi günü müzakirə edərdik. Onun ssenarisi əsasında
rejissor Oqtay Babazadə "Sirlər xəzinəsi” adlı sənədli film də çəkmişdi. Bu
ekran əsərində də klassik irsimizdən və onun toplandığı Əlyazmalar
İnstitutundan danışılırdı.
O
qədər işgüzar, sadə və fədakar insan idi ki...
Azərbaycan xalqının abidələrinin
həm qorunmasında, həm də təbliğində böyük zəhmət çəkmiş bu unudulmaz alim
indiki gənc tədqiqatçılar üçün böyük ədəbi
irs qoymuşdur. Onun adı Rusiya, Gürcüstan, Orta Asiya, Türkiyə, İran, Ərəbistan,
İtaliya, İsveç, ABŞ, Fransa türkoloqları, şərqşünasları və əlyazmaçıları
arasında ehtiramla xatırlanır. Azərbaycanlı alimin hazırladığı kataloqlar
klassiklərin əlyazma irsini əhatə edən sanballı kitabları təkcə Azərbaycanda
deyil, bütövlükdə dünya şərqşünaslıq elmində böyük şöhrət qazanmışdır. Onun barəsində
keçmiş zamanda danışmaq çətin olsa da, ailəsi, övladları, tələbələri,
ardıcılları Cahangir Qəhrəmanovu qədim əlyazmalarımız kimi müasirliyə qovuşmuş əbədiyaşar
sanırlar. Vaxtı ilə Cahangir Qəhrəmanovun tələbəsi olmuş, uzun müddət onunla
bir yerdə işləmiş, hazırda Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru vəzifəsində
çalışan Möhsün Nağısoylu ilə olan söhbətimizdən: "Cahangir Qəhrəmanov mənim həm
müəllimim, həm də elmi rəhbərim olub. Yadınızda olar, o vaxtlar Əlyazmalar
İnstitutu yox, Cahangir Qəhrəmanovun İnstitutu deyərdilər. O qədər işgüzar, sadə
və sözün həqiqi mənasında fədakar insan idi ki... Bilmirəm, indi belə bir elmi
rəhbər varmı ki, qoşulub aspirantına müdafiə şurasına getsin, tələbəsinə daimi
himayədarlıq etsin. O təkcə öz balalarının deyil, bizim də atamız idi. Ondan
öyrəndiklərimiz hələ də dadımıza yetir. Çətinə düşəndə də belə fikirləşirik ki,
Cahangir müəllim çıxış yolunu necə tapardı? Bir dövlət tədbiri ilə bağlı Qəbələ
rayonuna getmişdik. Necə oldusa, söhbət düşdü, Cahangir müəllimin adını çəkdim.
Bir görsəydiniz qəbələlilər onu necə məhəbbət və rəğbətlə andılar. Bax, qəlblərdə
yaşamaq, hörmətlə anılmaq budur!”
Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru Cahangir Qəhrəmanov cəmi
68 il yaşadı. Lakin mənalı ömrünün 45 ilini təbliğatçılıq fəaliyyətinə
bağlayaraq, Azərbaycan mətinşünaslıq elminin inkişaf etdirilməsində, bir sıra
tarixi mədəni şəxsiyyətlərin yazılı irsinin qorunub saxlanmasında mühüm xidmətlər
sahib oldu. Cahangir Qəhrəmanov elə bir dövrdə fəaliyyət göstərmişdir ki, dilimizdəki
ərəb və fars terminlərindən imtina edilərək yaranan boşluq, rus dilindən alınan
sözlərlə doldurulur, ruslaşdırma siyasəti incəliklə həyata keçilirdi. Sovet
rejiminin təzyiq və diktələrindən ustalıqla sıyrılmaq, milli və milliləşməni öz
yaradıcılığında əks etdirmək Cahangir Qəhrəmanovun elmi hünəri olsa da, bu
yolda onun ən böyük dayağı və inandığı himayədarı Heydər Əliyev idi...
P.S. Fevralın 10-u Cahangir Qəhrəmanovun doğum günüdür.
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist
əməkdar jurnalist