Lamançlı Don Kixot, yaxud gözü yaşlı Pyero
Kitabdan
aldığın ətri heç nədən ala bilməzsən. Bəzən oxuyub bitirdikdən sonra təsirindən
çıxa bilmədiyimiz kitablar var. Çox vaxt kitablarda oxuduğumuz nağılların,
dastanların, yaxud pyeslərin qəhrəmanlarının yerində görürük özümüzü. Hətta hansısa
hadisə baş verəndə, həmin qəhrəman kimi olmaq istəyirik. İndi deyəcəksiniz, niyə
kitablarda söz açdım, əslində, bu sözləri deməkdə məqsədim indi fikirlərimi
bölüşmək istədiyim tamaşa ilə bağlıdır. Bu günlərdə Dövlət Gənc Tamaşaçılar
Teatrı 90-cı yubiley ərəfəsində növbəti premyerasını təqdim etdi - Migel de
Servantesin "Don Kixot” əsəri əsasında hazırlanan tamaşa. Orta məktəbdə ikən bu
əsəri oxuyanda mənə bir az müəmmalı, biraz qarışıq, maraqlı olduğu qədər də
yorucu gəlmişdi. Çünki özündən bir dünya quran Don Kixotu xəyalımda sərsəm,
yaşlı, eybəcər biri kimi canlandırmışdım. Teatrda baxdığım tamaşada isə bir qədər
fərqliliklər gördüm. Əslində, tamaşa əsərin eynisi deyildi, təbii ki, rejissor
yozumu, fantaziyaları və aktyor oyunu tamam fərqli bir tamaşa ərsəyə gətirmişdi.
Tamaşanın quruluşçu rejissoru Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanov, quruluşçu
rəssamı Elşən Sərxanoğlu, rejissor assistenti Sona Mustafayeva idi. Səhnə əsərinin
plastik həlli Ceyhun Dadaşova aid idi. Əsas rollarda Xalq artisti Qurban
İsmayılov, Əməkdar artistlər Şövqi Hüseynov, Elşən Çarhanlı, aktyorlar Mehriban
Hüseynova, Təhminə Məmmədova, Xalidə Şərifova, Ədalət Əbdülsəməd, Ramil Məmmədov,
Elnur Hüseynov və Bəhram Əliheydər çıxış edirdilər.
Rejissor
dağınıq səhnə təsvir etmişdi. Yer samanlıq, ətrafda çəlləklər, küncdə
samanlıqdan yataq, yerə səpələnmiş kitablar və üst-üstə yığılmış təkərlər. Haradasa,
zaman qarşıdurması təsvir olunurdu. Keçmişdən müasirliyə bir yol çizilirdi. Axı,
tamaşanın əsas qəhrəmanı kitablarda yaşayan, onların içində itib-batan, bu qoca
yaşında yeganə təsəllisini, dünyasını o yerə səpələnmiş, vərəqləri saralmış, bəzən
səhifələri bir-birinə yapışan möcüzə dünyası kitablara aşiq, özünü orta əsr cəngavəri Don Kixot adlandıran zadəgan Alonso Kixanodur. O yaşlanıb və bütün günü evdə oturub cəngavər
kitabları oxumaqla özünü onların bir parçası hesab edir. Dünyada ədaləti bərqərər
etmək, zülmə qarşı çıxmaq, yoxsullara, yazıqlara əl uzatmaq, zalımlara qarşı
üsyan etmək fikrindədir. Lakin özü də anlamır ki, zaman o zaman deyil, onun xəyalında
qurduğu dünyada yaşaması, sadəcə, dəlilikdir. İndi nə cəngavər var, nə də dünya
zülmünə qarşı çıxmağa qadir bir kimsə.
Tamaşada
Qurban İsmayılovun Don Kixotu zavallı, acınacaqlı, insanda mərhəmət hissi
oyadan bir tipajdır. Rejissor bu qəhrəmanı elə yaradıb ki, hamı ona acısın,
baxmayaraq ki, sonda onun kürəyinə "dəli” yazırlar. Bu onun dəliliyinə dəlalət
edir, ancaq bu yazığın istədiyi, əslində, insanların xilasıdır. Bu gün cəmiyyətdə
o qədər yalan, riyakarlıq, ikiüzlülük, cinayət, dəhşət baş alıb gedir ki, bəzən
insanın belə qəhrəman cəngəvərə ehtiyacı olur. Fəqət, onun da sonu Don Kixot
kimi olacaq. Tamaşanın əvvəlində hamı Don Kixotun sərsəmlədiyini desə də, o
uzun, ağ gecə köynəyi ilə gecənin bir aləmində kitab paylayır, xilas etmək eşqi
ilə alışıb yanır. Kimsənin ona rəhmi gəlmir, bircə kəndli Sanço Panso yardım
edir. Şövqi Hüseynovun Sanço Pansosu Qurban İsmayılovun Don Kixotu ilə tam
ziddiyyət təşkil etməklə onun obrazını tamamlayır. Girişdə əlində dəmir qab,
fikirli və ciddi halda onu qaşıqlayan aktyor sanki bütün olacaqları yaşamışdı və
vaxtilə baş verənlər onun gözünün önündən bir daha keçəcəkdi. Bütün tamaşa boyu
ancaq yemək üçün yaşayan Sanço Panso ağasının hər sözünə, əməlinə riayət edir,
çünki ona acıyır, onun halından halidir. Sanço Pansonu ağasının yanından
ayrılmamasının ən əsas səbəbi isə ona inanması olur, Don Kixot onu qubernator olacağı
və kimsəsiz böyük bir adaya məxsus olacağı ilə şirnikləndirir. Bütün səfəri
boyu hara gedirsə getsin, Don Kixot "qaş düzəltdiyi yerdə vurub göz çıxarır” .
Bir dəfə qəhrəmanlıq edib çoban Andresi (Ramil Məmmədov) ağasının zülmündən
qurtarmaq istəyir. Amma o getdikdən sonra ağası hirslənib Andresi yarımcan
olanadək döyür. Karvansarayı qəsr hesab edir, yel dəyirmanını isə əcinnələrlə səhv
salır, "əcinnələr”lə döyüşərkən ağır yaralanır. Bir insanın ona rəhmi gəlmir.
Ailəsindən yalnız bacısı qızı var. O da, əslində, dayısının var-dövlətinə varis
olmaq üçün çalışır. Onun nişanlısı Samson Karraskodur (Elnur Hüseynov). Bu iki
obrazın da qarşılaşdırılması maraqlı alınıb. Elnur Hüseynovun Samsonu bic, fəndgir,
cilddən cildə girən, Don Kixotun mirasına göz dikmiş gənc, təhsilli, hər şeyi
tibbi yolla izah etməyə çalışan bir tələbədir. Samsonun planlarından, haradasa,
agah olan Qurban İsmayılovun Don Kixotu ondan həmişə uzaq gəzməyə çalışır.
Çünki bu qədər yaxınlığın ardında təhlükənin gizləndiyini hiss edir. Əsl
libasını, bahalı kostyumunu çıxarıb Don Kixotu evə aparmaq üçün hiylə quran
Samson həm məzəli, həm də nifrət dolu hisslər yaradır. Gənc aktyorlar içərisində
Bəhram Əliheydərin də adını xüsusi vurğulamaq istərdim. Tamaşa boyunca bir neçə
obraz (bərbər, mehmanxanadakı gənclərdən biri və s.) oynamasına baxmayaraq,
hamısında öz obrazlarının ciddidən-zarafata xarakter dəyişikliyini yarada
bilmişdi. Tamaşanın əvvəlində öz işi üçün müştəri axtaran insan tamaşanın
sonunda orta əsr sarayının rəngli geyimində, əlində əsası gah Don Kixotu saraya
aparmağa gəldi, gah da guya xanımı ölüb adıyla onu inandırıb oyun qurdu. Aktyorun
barmaqlarının ucunda musiqinin ritmi ilə həmagəng hərəkətləri dəqiq seçilmişdi.
Tamaşa boyu Qara Qarayevin "Don Kixot” qravürlərindən və rus bəstəkarı Aleksey
Rıbnikovun əsərlərindən istifadə olunmuşdu.
İki
hissədən ibarət tamaşa sonda Don Kixotun zindanı xatırladan enli dəmir
parçaları arasından seyrçilərlə yazıq şəkildə ayrılması oldu. Zəncirləndi,
döyüldü, dəli adlandırıldı, evə qapadıldı, ancaq əqidəsindən heç kim döndərə
bilmədi, o yenə xəyalları ilə yaşamağa davam edərək öləcək. Bütün bu döyüşlərin
əsasında isə kəndli qızı Taboslu Dulseneyanı azad etmək niyyəti vardı, ancaq
arzusuna çatmır. Xəyalında qurduğu o gözəli görmək nəsibi olmur. Tamaşanın əvvəlində
kitabların yanı boyunca balaca şamlar yandırılmışdı, tamaşa başlar-başlamaz bu
şamlar söndürüldü, sonda isə bütün kitablar Don Kixotdan gizlin alova verilib
kül oldu. Əslində, dərinə varsaq, rejissorun bəlkə də ötürmək istədiyi ideya
budur: kitab işıqdır, savaddır, bu gün kitab oxuyanların da sayı azalıb,
oxuyanları dəli adlandırırlar bəzən. Texnologiyanın içində bu kitablar
qalaq-qalaq yandırılıb kül olur və bilik mənbəyi məhvə doğru gedir. Bütün
tamaşa boyu tamaşaçıya müxtəlif mətnaltı ismarıclar ötürülürdü.
Tamaşanı
izlərkən diqqətimi bir nüans da çəkdi. Mən ilk səhnədəki Don Kixotu və bütün
tamaşa boyu bəzi obrazları Del arte komediyasının personajlarına bənzətdim.
Xarakterlər, geyimlər, xasiyyətlər sanki onlardan bəhrələnmişdi. Bəyaz gecə
köynəyində papağının ucu qulağına uzanan Don Kixot hər zaman kədərli, üzündə qara
göz yaşı şəkli ilə təsvir edilən Pyeronu həməncə xatırlatdı, hətta, tamaşa
boyunca Don Kixot döyüləndə, məyus halda məğlubcasına baxanda, elə bil bu dəqiqə
Pyero kimi ağlayacaqdı. Onun əksinə olaraq, şən, dünyanı vecinə almayan Sanço
Panso isə Arlekin idi. Bəhram Əliheydərin saray geyimində gəlişi Kassandro,
Samson Fritellino, mehmanaxanadakı və bir sıra başqa rollarda oynayan qadın
obraz isə del-arte komediyasındakı Servetta maskalarını xatırlatdı.
Tamaşanın
finalı, bir növ, əlavə kimi verilmişdi. Əslində, Don Kixot səhnədən son dəfə
gedəndə tamaşa bitir. Yazıda P.S. olan kimi, böyük ehtimal, tamaşada da bu
vardı. Sanço Pansonun qubernator seçimi, qanunlar yaratması və sonda taxtdan
düşməsi. Əlinə Don Kixotun dəbilqəsini alıb başına qoymaq istəyir, amma onun
aqibətini yadına salıb, bunu bizlərə-seyrçilərə uzadır. Varmı istəyən, axı, kim
bu cür aqibəti bilə-bilə o dəbilqəni əlinə alar?! İndi həqiqəti deyəni cəza
gözləyir, yaxşı halda isə "dəli” damğası...
Nigar Pirimova
Teatrşünas