Kreml Mərkəzi Asiyada hərbi iştirakını artırmağa çalışır?
MDB-nin Soçi sammiti başa çatsa da, qəbul edilən
qərarlar və bağlı qapılar arxasında aparılan müzakirələr yəqin ki, hələ uzun
müddət müzakirə mövzusu olacaq. Sammit bu dəfə daha çox Mərkəzi Asiya
dövlətləri ilə Rusiyanın münasibətləri prizmasından maraq kəsb edib. Region
dövlətləri ilə Moskvanın münasibətləri diqqət mərkəzində olub. Rusiya mətbuatı
da sammitdə başlıca məsələ - MDB-nin müasir reallıqlara uyğunlaşdırılması ilə
bağlı sazişin imzalanması, qırğız baş nazir və qazax prezidentin susqun
mövqeyi, eləcə də türkmən liderin Putinə it hədiyyəsini qabardıb.
Berdiməhəmmədovun itlə bağlı "bunlar çox sağlam və etibarlı olurlar” kəlməsini
və itin adının "Vəfalı” olmasını xüsusi qabardan ruslar bunun siyasi əhəmiyyət
daşıdığını vurğulayırlar.
Beləliklə, sammitdən çıxan əsas nəticə odur ki, Rusiya
Mərkəzi Asiyada mövqelərini gücləndirməkdə israrlıdır. Moskva açıq şəkildə bəyan
edib ki, Əfqanıstandan Mərkəzi Asiya regionu üçün təhlükənin artması onu narahat
edir. Bu problem Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı nümayəndələri, Kollektiv Təhlükəsizlik
üzrə Müdafiə Təşkilatı və Avrasiya İqtisadi İttifaqı ölkələri nümayəndələrinin
dəvət edildiyi dövlət başçılarının Soçi sammitində qırmızı xətt kimi keçib.
Qeyd edildiyi kimi, sammit ərəfəsində Rusiya və Tacikistan prezidentləri -
Vladimir Putin və İmomali Rahmon tet-a-tet regional əməkdaşlıq və Tacikistan
ərazisinə terrorçu və ekstremist qruplaşmaların daxil olmasına imkan
verilməməsi məsələlərini müzakirə ediblər. 2018-ci il üçün MDB-yə sədrlik də
elə taciklərə ötürülüb, Rusiya və Türkmənistan isə həmsədrlik edəcəklər.
Məlumat üçün bildirək ki, Mərkəzi Asiyanın üç ölkəsi - Özbəkistan (137), Tacikistan
(1344 km)
və Türkmənistan (970 km)
Əfqanıstanla sərhədə malikdir. Soçi görüşündən əvvəl Rusiyanın Tacikistandakı
səfiri İqor Lyakin-Frolov bəyan edib ki, Əfqanıstanda, xüsusən Mərkəzi Asiya
regionları ilə sərhəd şimal rayonlarında vəziyyət gərgin olaraq qalır. Düzdür,
Tacikistanda Rusiyanın 201-ci hərbi bazası yerləşdirilib. Lakin Moskva hesab
edir ki, bu heyət kifayət etmir. Bu səbəbdən də süni şəkildə gərginliyin
artdığı barədə bəyanatlar səsləndirir. Sözsüz ki, buradakı hərbi heyətin sayını
artırmaqla digər dövlətlərə də nəzarəti həyata keçirməyə can atır.
Məsələn, Türkmənistanın Qərblə əməkdaşlığı artırmaq
istəyi Moskvanı narahat edir. Neytral ölkə olduğunu bəyan edən Aşqabad regional
birliklərdə iştirak etmir və daha çox ikitərəfli əməkdaşlığa üstünlük verir.
Düzdür, türkmən lider sammitdə Rusiya prezidentinə nadir cinsdən it
bağışlayaraq, Moskvaya sadiq olduğunu nümayiş etdirsə də, hər halda onun Qərblə
əməkdaşlığa can atdığı göz önündədir. Ölkə ağır iqtisadi durumdadır və çıxış
yolunu Qərbin investisiyalarında görür. Rusiya siyasiləri və ekspertlərinin
Moskvanın regionda maraqlarını ifadə edən bəyanatları da artıb. Məsələn,
"Nezavisimaya qazeta”ya açıqlama verən "Chatham House” proqramının analitiki
Stanislav Pritçin bildirir ki, Mərkəzi Asiya üçün iki əsas təhlükə var - daxili
və xarici. Xarici təhlükə dedikdə, daha çox Əfqanıstanı qabardan ekspert bu
ölkəni ciddi potensial təhlükə kimi görür. Digər xarici təhlükə kimi regiondan
olan insanlar vasitəsilə terrorizmin regiona transferini göstərib. "İŞİD-in
məğlubiyyətindən sonra onun tərəfində döyüşən insanlar sözsüz ki, ölkələrinə
dönəcək və döyüş təcrübələrini burada bölüşəcəklər”, - deyə o bildirib. Daxili təhlükə
kimi isə, sosial-iqtisadi məsələlər önə çəkilib.
Yeri gəlmişkən, müşahidəçilər daha çox Tacikistanda
vəziyyətin narahatedici olduğunu qabardırlar. Onların qənaətincə, Səudiyyə
Ərəbistanının ölkənin daxili işlərində iştirakı daxili təhlükəsizlik üçün
hədədir. Bu ölkəni İran və Səudiyyə arasında qarşıdurma mənbəyi kimi göstərirlər.
Rusiya ekspertləri vəziyyətdən çıxış yolu kimi KTMT və ŞƏT-ə üzv ölkələrin
regionda təsirinin artırılmasını təklif edirlər və qeyd edirlər ki, bu kimi
qurumlar istənilən təhlükənin qarşısını almaq iqtidarındadır.
Analitiklər Türkmənistanın Əfqanıstanla sərhədini
yaxşı qorunmadığı üzündən, yaraqlıların Aşqabadda hakimiyyət dəyişikliyinə
səbəb olacağını da qabardırlar. Bu planda Özbəkistanda vəziyyətin bir qədər
qənaətbəxş olduğu vurğulanır. Əfqanıstanla 137 km-lik sərhəd yaxşı qorunur,
lakin yaraqlılar tacik və türkmən sərhədindən keçib gəlsələr, onda Özbəkistanın
vəziyyətinin yaxşı olmayacağı vurğulanır. Öz növbəsində müxalif siyasətçi,
Tacikistan İslam İntibahı partiyasının lideri Muxiddin Kəbiri hesab edir ki,
Əfqanıstan və Yaxın Şərqdə olan yaraqlılar tək Tacikistan üçün deyil, regionun
bütün dövlətləri üçün təhlükədir. Tacik müxalifətçi hesab edir ki, "ölkələr
daxilində vəziyyət qənaətbəxş deyil - ölkələrin hər birində vəziyyət qəfildən
gərginləşə bilər və bu təhlükə realdır”.
Qonşu Qırğızıstanda da vəziyyət narahatedicidir. Bu
ölkənin prezidenti açıq şəkildə ölkədə hərbi çevriliş təhlükəsindən danışıb və
bunu bəhanə edərək sammitə qatılmayıb. Rəsmi Bişkekin Astana ilə də
münasibətləri normal deyil. Soçi sammitinin gedişində qazax prezident qırğız baş
nazirlə bir kəlmə də olsun kəsməyib. Bundan əlavə, Qazaxıstanın Qırğızıstanla sərhəddə yerləşən
Korday kəndində hərbçilərin nəzarət etdiyi blokpostlar yerləşdirilib. Bu barədə
informasiyanı Qərb mənbələri yayıb. Hərbçilərin burada 10 oktyabrdan post qurduğu
bildirilib. Sosial şəbəkələrdə isə artıq Qazaxıstanın Qırğızıstanla sərhədə
ordu yeritdiyi iddia edilib. Qeyd edək ki, bundan öncə "Korday” sərhəd keçid
məntəqəsində Qırğızıstanın sərhədi bağlaması nəticəsində böyük növbə yaranıb.
Eyni növbələr Qırğızıstanla Qazaxıstan arasında yerləşən Çon Kapka, Ak-Jol və
Ak-Tilek sərhəd-keçid məntəqələrində də meydana gəlib. Növbələrin yaranmasına
digər səbəb Qazaxıstan Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin sərhəd qoşunlarının
qonşu ölkədəki seçki ilə əlaqədar gücləndirilməsi haqqında qərar verməsi olub. Qazaxıstan
artıq sərhəd-keçid məntəqələrində qalan onlarla insanı qida və sığınacaqlarla
təmin etməyə başlayıb.
Qazaxıstan-Qırğızıstan münasibətləri Qırğızıstan prezidenti
Almazbek Atambayevin qazax lider Nursultan Nazarbayevi ölkənin daxili işlərinə
qarışmaqda günahlandırmasından sonra gərginləşməyə başlayıb. Atambayev Nazarbayevə xəbərdarlıq edərək,
qırğız müxalifətinin liderlərindən heç birini qəbul etməməyə çağırıb.
Qazaxıstan isə öz növbəsində Atambayevin sözlərini yalan və təxribat
adlandırıb.
Beləliklə, regionda ən çox Rusiyanı qane edəcək bir
vəziyyət yaranıb desək, yanılmarıq və bu təhlükəli durum Rusiyanın bölgəyə
hərbi müdaxiləsini də asanlaşdıra bilər.
Azər NURİYEV