Kompüterlər bizi idarə etsə nə baş verər?
Polina Baxtina Moskvada doğulub. Moskva Poliqrafiya Universitetini qrafik rəssam
ixtisası ilə bitirib. 10-a yaxın teatr tamaşasında teatr rəssamı kimi çalışıb.
Xeyli sayda kitaba illüstrasiyalar işləyib. XIII "Praqa Kvadrinale 2015: səhnə
mühəndisliyə və səhnəqrafiya” beynəlxalq sərginin qızıl medalını qazanıb. "Le Cirque de Charles la Tannes” Müstəqil yaradıcı qrupun baş rəssamıdır.
Yan Kalnberzin
Latviyalı inqilabçı-bolşevik, dövlət xadimi, Latviya Kommunist partiyası
Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Yan
Kalnberzinin nəvəsidir. Moskvada doğulub. Rusiya Dövlət Texnoloji
Universitetində təhsil alıb. Təhsil illərindən qrafik dizayn, animasiya,
videooqrafika, vidceyinq, Videomappinglə, qrafik oyunlarla maraqlanıb və bu
istiqamətdə çalışıb. Video rəssam, qrafik rəssam kimi teatrlarda bir çox
ənənəvi və eksperimental tamaşalarda iştirak eib. Polina Baxtina ilə birgə
hazırladıqları "Meyerxoldun yuxusu” installyasiyası (https://www.youtube.com/watch?v=Uv_k3Vq4gEw)
xüsusi diqqət çəkib.
Müasir
teatrın dili necə zənginləşir? Yeni texnologiyalar teatra hansı imkanlar və
məhdudiyyətlər gətirir? Oktyabrda keçirilən Tbilisi Səhnəqrafiya biennalesinə
qatılarkən maraq etdiyim mövzular bunlar idi. Rusiyalı teatr rəssamı,
illustrator Polina Baxtina və videorəssam Yan Kalnberzinlə müsahibəni də bu
mövzular üzərində qurduq.
– Video rəssam… Bu peşə bizim teatr üçün yenidir.
Gəlin lap əvvəldən başlayaq ki, oxuculara da aydın olsun. Deyək ki, müasir
incəsənətdə video rəssam video art istiqamətində çalışan yaradıcı şəxsdir. Bəs
teatrda video
rəssam kimdir və onun işi nədən ibarətdir?
– Yan Kalnberzin: Belə
deyək, musiqiçi abstrakt və ya zamanla ölçülmüş səslərlə necə işləyirsə, video rəssam da elə işləyir. Lakin video
rəssamın süjetlə işləməyi vacib deyil, vacib olan onun kadrı, hərəkəti hiss
etməsidir. Bəzən səndən bunların bir məna kəsb etməsi və dramaturji gedişlərə uzlaşması tələb olunur…
Teatrda isə çox zaman əksi olur. Dramaturji süjetin kadr arxasında olması
istənilir. Video isə vurğu edən, təkan verici, tamaşaçını emosional cəhətdən
kökləyən bir element kimi lazım olur.
Teatrda işləyən video rəssam daim düşünməlidir ki, o solo skripka deyil,
o, dəstəkverici əlavə bir elementdir və
daim ətrafda baş verənləri diqqətdə saxlamalıdır. Bunu başa düşəndə bahalı olmayan sadə
vasitələrlə də bəs edir. Vacib deyil ki mürəkkəb detalları "render”
edəsən. Anlayırsan ki, sadəcə emosional
vurğunu qüvvətləndirməlisən, hansısa işıq və təsvir, hərəkət imkanları ilə
aktyoru kölgədə qoymalı deyilsən. Bütün komponentlər – işıq, səs, aktyorlar –
birgə işləsin deyə, sənə çox dəqiq sinxronizasiya lazımdır. Məsələn, video
effektlərlə səhnəyə bir dəyənək atmısansa, onu aktyor tutmalıdır, bu
effektin iqnor olunması məkanın
canlılığını və genişlənməsini korlayır. Bunun üçün hamı oyuna qoşulmalıdır.
–
Səhnəqrafiyaya yeni texnologiyaların tətbiqində – virtual məkan yaradılması,
video tətbiqetmələr və s. – imkanlar və məhdudiyyətlər nələrdir?
–
Polina Baxtina: İmkanlar hüdudsuzdur. İlk növbədə
bu sərfəlidir, çünki, birbaşa maliyyə
resurslarına qənaətdir. Vaxtilə müxtəlif yumşaq dekordan arxa fondan istifadə
edən ənənəvi rejissorlar indi videoproyeksiyaya keçməyə başlayıblar. İlk
növbədə, ona görə ki, düşündüyün səhnəqrafiya, eskiz və tamaşaçıların görəcəyi
səhnə quruluşu arasında vasitəçiyə ehtiyac yoxdur. İkincisi isə odur ki,
proeksiya ilə tamaşa zamanı arxa fonu istədiyin qədər dəyişmək mümkündür. Üstəlik,
bu arxa fonlar dinamik ola bilər. Bu isə səhnədə hüdudsuz sərbəstlik yaradır,
üstəlik, baha da deyil, lazım olan tək şey video proeksiya aparatı və ağ
fondur.
Qaldı
məhdudiyyətlər yaratmasına… Məhdudiyyətlər həmişə birdir – konsepsiya. Yəni
müasir texnologiyalar da düşündüyün konsepsiyaya yararlı ola bilmir. Bundan
başqa, burada risk 50-50-yədir. Elementar problem yarana bilər, kinnekt
işləməz, proyeksiya aparatı xarab olar və ya xırda texniki bir nasazlıq
tamaşanı korlayar. Bunları nəzərə almaq lazımdır. Mənim təcrübəmdə belə tamaşa
olmuşdu, tamamən texnologiyalar üzərində qurulmuş "Oyuncaq ev” tamaşası. Orada
interaktiv videoekran var idi. Tamaşadakı Dvoretskiy adlı personaj yalnız
videoda görünürdü. Və bu, əsas personaj idi. O olmasa, demək ki, tamaşa da
yoxdur. Biz premyeradan sistemi yoxlayanda aşkar etdik ki, pult idarəetməsini zaldan keçiriblər. Dediyim
kimi, bu videoproeksiya olmadan tamaşa alınmazdı. Təsəvvür edin ki, problem
aradan qaldırmaq üçün tamaşanı iki saat gecikdirməli olduq. Yəni, bu
texnologiyalardan istifadə edirsinizsə onu dəfələrlə yoxlamalısınız.
Rusiyada
Axe adlı mühəndis teatrı var. Onların bütün tamaşaları yeni texnologiyalar
üzərində qurulub. Onların ustad dərslərində oldum. Çox maraqlı bir fikir oldu:
Məhz texniki problem yarananda tamaşa başlayır; Aktyor improvizə etməli olur.
Deməli texniki problem yaradıcı imkana da keçə bilər.
– Cənab Yan, Polina
xanım, necə düşünürsünüz, sizcə, müasir texnologiyaların, vizual virtual
effektlərin, video tətbiqetmələrin teatra gəlişi tamaşaçıların qavrayışına yeni
nə əlavə etdi?
– Polina Baxtina: Biz inanılmaz texniki inkişaf
epoxasını yaşayırıq. Bu, bizim temporitmimizə, informasiya qəbul etmə
sürətimizə, qavrayışın səviyyəsinə və dərinliyinə təsir edir. Teatrın da bu
prosesdən keçməsində təəccüblü heç nə yoxdur. İnternet, mobil telefonlar və s.
bizim həyatımıza məişətimizə necə daxil olubsa, necə qavranılırsa, teatrda da
elədir.
– Video
tətbiqetmələr, virtual imkanlar üçölçülü məkan yarada bilir. Hansı ki tamaşaçı
özünü bu məkanda, oyunun içində hiss edə bilər.
Teatr buna can atıb həmişə. Amma bu həldə tamaşaçıda bir virtuallıq hissi olur. O virtuallıq ki onun, məsələn, qeyri cavabdehlik kimi cəhəti var. Sizcə, bu
video virtual həll teatrın "Canlı
ünsiyyət” kimi əsas keyfiyyətini
dağıtmır ki? Bu haqda düşünüb özünüzə hansısa sərhədlər qoyursunuzmu?
Yan
Kalnberzin: – Bu, ağrılı bir məsələdir.
Məsələn, tutaq ki, bu sərhədlər yoxdursa və ortaya anlaşılmaz, cansız, ölü,
amma yeni bir şey çıxırsa, bu bir müasir rəssam kimi mənə maraqlıdır, yenidir,
bunu öyrənmək sınaqdan keçirmək olar. Amma digər tərəfdən teatr ənənəvi
sənətdir və ən başlıcası insan haqdadır, "insana insan lazımdır” prinsipi ilə
işləyir və səhnədə ən vacibi insandır.
Müasir incəsənət posthumanizm mərhələsinə keçir. "Kompüterlər
daha da inkişaf etsə və bizdən ağıllı olub bizi idarə etsə nə baş verəcək?
Cansız materiya necə fikirləşəcək və nələr düşünəcək?” Bunlar müasir sənətin
əsas diskurslarındandır. Teatr üçünsə əsas diskurs əvvəlki kimi insan, onun
hiss və emosiyalarıdır. Onun ölçü meyarı insandır. Bu baxımdan bir ziddiyyət
var. Amma digər tərəfdən cəsarətlə irəli baxan insanlarla – rejissorlarla
posthumanistik əhvalatlara fokuslanmaq olar. Amma ənənəvi tərzdə işləyən,
rəssamı işçi kimi görən rejissorlarla öz
rəssam ambisiyalarını kənara qoyub, uyğun həllər axtarırsan. Çünki bu mürəkkəb prosesdir, prosesdə iştirak
edənlər çoxdur və bir rəssam kimi sən əsas deyilsən.
–
Polina Baxtina: Bu suala ümumi cavab
vermək çətindir, çünki məsələ virtual məkanın yaradılmasında proyeksiyaların
işlədilməsində deyil, necə işlədilməsindədir. Yoxsa bunu teatrın istənilən
komponentinə aid edə bilərik. İşığa da, musiqiyə də. Müxtəlif effekt verə
bilər. Videosəhnəqrafiya virtual reallıq
da işıq kimi bir vasitədir.
Lakin yenə də, rəssam üçün o sərhəddi qoymaq,
duymaq çox vacibdir. Əgər konsepsiyanı bu texnologiyalarsız etmək mümkündürsə, dəb
xatirinə onlara qaçmaq lazım deyil. Aktuallıq onda deyil ki, biz indi kinekt,
ayfon işlədirik, aktuallıq yalnız konsepsiyanın tələbi ola bilər.
– Video
rəssamın prosesdə iştirakı maraqlıdır. İş prosesinin əvvəlindənmi video rəssam
iştirak edir, yoxsa ona sonda hazır işə əlavə effektlər artırılması üçünmü
müraciət olunur?
–
Yan Kalnberzin: Əgər rejissor video
rəssamı işçi kimi qəbul etmirsə, onunla bölüşürsə, mütəmadi ünsiyyətdə olursa,
belə rejissor video rəssamı əvvəldən dəvət edir, onu komandaya daxil edir və
gələcək tamaşanın müzakirəsinə o da qoşulur. Çünki video rəssam çox yaxşı bədii
həll təklif edə bilər. Pis rejissor odur ki, video rəssamı montyor kimi
çağırır. Və ya rejissor ona nə lazım olduğunu dəqiq bilirsə, bu başqa
məsələdir. Yəni bu artıq onun işidir. Bədii həllə o, cavabdehdir. Uğurlu da ola
bilər, uğursuz da. Əgər rejissor rəssamı əməkdaşlığa dəvət edirsə, rəssam da
cavabdehlik daşıyır. Birlikdə düşünür, nələrisə sınaqdan keçirirsiniz. Uğurlu
alınarsa hər kəs qazanacaq.
– Maraqlıdır:
teatr rejissorları ilə video rəssam arasında yaranan ənənəvi problem nədir?
– Yan Kalnberzin: Problem odur ki,
teatr rejissorları texniki imkanları yaxşı bilmirlər, müasir incəsənətlə
yaxından tanış deyillər, instalyasiyalarla, video-artla maraqlanmırlar, nəyin
aktual, nəyin dəbdə olduğunu bilmirlər. Onlar süjetin inkişafı və ssenari
çərçivəsində düşünürlər, ondan kənara çıxa bilmirlər. Tutaq ki, deyirlər:
"Burda aktyor dayanacaq, bura mənə nəsə lazımdır, boş görünməsin”. Orada problem boş görünməkdə deyil. O hissə
ya aktual olmalıdır, ya da orada əlacsız vəziyyət yaranacaq. Məsələn, dəbdə
olan bir mövzuda "High-tec”dən, gələcəkdən, robotlardan danışan tamaşaya
80-lərin sovet elmi fantastikasından video yerləşdirmək olmaz. Bu, gülməli
görünəcək.
–
Polina Baxtina: İlk növbədə səhnə
rəssamı ilə rejissorun münasibətlərindən danışmalıyıq. Bu kompromis, bir
ideyaya köklənmə tələb edən məqamdır. Hər bir ittifaq özünəməxsusdur, unikaldır.
Çox vaxt komandadakılar uzun müddət
işlədiyim adamlardır. Və bir-birimizi bir kəlmədən anlayırıq. Bu, mürəkkəb
prosesdir, çox insanlar birgə işləyir, hər kəsin bir ambisiyası var. Amma bu
məsələ hər işdə bir başqa cürdür. Hansısa ümumi qayda, resept yoxdur. Əsas odur ki, nəticədə balans hiss
olunsun. Ümumiyyətlə, ən yaxşı səhnəqrafiya gözəçarpmayan, hiss olunmayan
səhnəqrafiyadır. Lakin bununla belə, o səhnə həllini tamaşadan çıxarsan, tamaşa
çökə bilər. Bax yaxşı səhnəqrafiya budur.
– Praktikanızda
belə hal olubmu ki, sizin işiniz – səhnə həlli rejissorun quruluşunu üstələsin,
dominant olsun?
–
Polina Baxtina: Məndə belə bir hal
olub. Artıq kifayət qədər köhnə tamaşadır. Bu, mənim ilk işlərimdən biri idi.
Tamaşa "Bərbər qadın” adlanırdı. O tamaşada səhnə həlli tamamən tamaşanı diktə
edirdi – ideyani, aktyor işini və s. Bu vizual həll əsas məqama çevrilmişdi.
Mənim də, dostlarımın da təcrübəsində belə hallar çox olur. Çünki, teatr artıq
doqmatik "Rejissor teatrı” qəlibindən qopur. Rejisor allahdır, hər kəs ona tabe
olmalıdır deyə bir şey yoxdur. Əlbəttə, rejissor təşkilatçıdır, ümumi
mənzərənin qoruyucusudur, lakin get-gedə tamhüquqlu bir əməkdaşlıqdan
danışmalıyıq, həmmüəlliflikdən danışmalıyıq. Ümumiyyətlə, əsas quruluş üçün təkanverici
impuls bəstəkardan da gələ bilər, rəssamda, səhnəqrafiya rəssamından da gələ
bilər, o cümlədən videorəssamdan da. Müxtəlif tərəflərdən. Bu teatrın sərhədlərini
genişləndirir. Vizual dil, bədii dil olduqca vacibdir və maraqlıdır…
Söhbətləşdi: Aliyə