Kitab yandırmaq qisasçılığı
Azərbaycan Yazıçılar
Birliyinin rəhbəri, Xalq yazıçısı Anarın 11 apreldə ölkədə keçiriləcək növbədənkənar
prezident seçkilərində YAP-ın namizədi, hazırkı prezident İlham Əliyevi dəstəkləyəcəyini
bəyan etməsi bir qrup müxalifətçinin iç üzünü ortaya qoydu. Belə ki, radikallar
AYB sədri, yazıçı Anarın və AYB katibi Çingiz Abdullayevin kitablarını
yandırmaq təşəbbüsü ilə çıxış etdilər. Onların çağırışı ictimaiyyət arasında narazılığa
səbəb oldu. Ayrı vaxt demokratiya deyib
dad edən bu qəbil insanların Anarın və Çingiz Abdullayevin seçim hüququna
qarışması, üstəlik onlara qarşı təhqir və təzyiqlərə çağırış, həm də böyük ədəbiyyata,
ümumilikdə Azərbaycan mədəniyyətinə və tarixinə hörmətsizlik kimi qarşılandı.
"Müzakirə”mizdə
iştirak edənlər bu qəbil çağırışları pisləməklə yanaşı, radikalları düzgün yola
dəvət etdilər.
Yanlış
yanaşma
Yazıçı
Əlabbas Bağırov yazıçıların
əsərlərinin, xüsusən də Anar, Çingiz Abdullayev kimi yazıçı və ziyalıların əsərlərini yandırmağa çağırışı vandalizm
adlandırır: "Bu çağırışı edənlər papaqlarını qarşılarına qoyub nə etdiklərini
düşünsünlər. Bizim üzdə olan 5-10 ziyalımız var. Onların əsərlərini yandırandan
sonra ədəbiyyatımızda nə qalacaq? Onlar heç olmasa bu barədə düşünməlidirlər.
Bu çağırışı edənlərin, 19-20-ci əsrin əvvəllərində olan qaragüruh adamlardan
bir fərqi varmı? Əgər onlar mübarizə aparırlarsa, mübarizənin sivil formaları
var. Digər tərəfdən, Anar kimi bir yazıçı simvoldur. O, bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətidir.
Onun əsərlərini yandırmağa çağırış mədəniyyətimizi məhv etməyə çağırışdır.
Ümumiyyətlə, hansısa yazıçının əsərini yandırmağa çağırış düzgün yanaşma deyil.
Çünki ədəbiyyata, yazılan əsərlərə
toxunmaq olmaz.
Qorxulu
çağırış
Ədəbiyyatşünas
alim Rüstəm Kamal
əsər yandırmağı 21-ci əsrin əxlaqına zidd hesab edir: "Keçmiş dövrlərdə bu cür
yanaşmalar olub. Bu, Almaniyada faşistlərin, nasistlərin xislətindən irəli gələn
bir əməl olub. Əgər bu çağırışı edənlər özlərini həmin nasistlərin yerinə
qoyurlarsa, bu hərəkəti etsinlər. Ancaq
Anar kimi yazıçıya qarşı belə hərəkətlər yolverilməzdir. Bu, çox qorxulu
çağırışdır. Anar kimi bir ziyalını yetirmək üçün bizim xalqa bundan sonra 100
il vaxt lazımdır. Ümumiyyətlə, kitabların yandırılmasına çağırış cəmiyyətin həyatında
qorxulu bir hadisədir. Nəyəsə qarşı mövqeyini sərgiləməyin sivil yolları var.
Kitabların yandırılması ilə bağlı çağırış bizim mədəniyyət tariximizə, əxlaqımıza
yaraşmayan çağırışdır.
İnsanları
yandırmağa çağırış
Şair-tərcüməsi
Vaqif Bəhmənli
də yazıçıların kitablarını yandırmaq çağırışını tamamilə yolverilməz hesab
edir: " Mən bir əsərimdə «Əgər bir gün desələr ki, dünyanın sonudur, sən oradan
nə götürərdin? Hər şeyi bir kənara qoyub kitabxanaları götürərdim ki, onları
mühafizə edim» yazmışam. Anarın, Çingiz Abdullayevin yaradıcılığı bizim ədəbiyyatımızda
bir mərhələdir. Onların kitablarını yandırmaq istəyi, əslində «Yel qayadan nə
aparar» fikrini xatırladır. Mən bu çağırışı əsassız və mənasız sayıram. Çünki o
əsərlərdə insan surətləri, Azərbaycan xalqının taleyi və tarixi var. Bu
kitabları yandırmaq elə insanları yandırmaq kimi bir çağırışdır.
Ya
bekarçılıqdandı, ya da cəhalətdən
Yazıçı-tərçüməçi
Kamran Nəzirli də kitab yandırmaqla bağlı çağırışları qüsurlu sayır: "Mən bu çağırışları oxumamışam, görməmişəm. Kimlərdir?
Hansı "dinamik”, ya da "relikt” dəstəyə aiddirlər? Bütün hallarda belə
çağırışları qüsurlu sayıram. Hətta mən Əkrəm Əylislinin kitablarını yandıran dəstənin
hərəkətlərini də başıpozuqluq adlandırmışdım. Anarın, yaxud Çingiz Abdullayevin
kitablarını yandırmağa səsləmək o deməkdir ki, cəmiyyətdə bir qrup insanın
psixoloji problemi var. Əlbəttə, onlar kütlə deyil, sadəcə, onların çılğın və
ehtiraslı hərəkətləri özünüqoruma, ya da özünütanıtma (əgər bu varsa!) instinktinə
də qalib gəlir. Lev Qumilyov buna passionarlıq deyirdi. Bu bir daxili impulsdur
ki, hamıda müəyyən dərəcədə olur (şöhrətpərəstlik, hərislik, təkəbbür, qürur,
paxıllıq, qısqanclıq, özgə uğuruna, nüfuzuna, yaxud mövqeyinə sevinməmək və
s...), amma o tipli adamlarda daha dinamik, daha çılğın formada özünü göstərir.
Bu halda insan yalnız özünü məhv edir, özünü yandırır, özünü gözdən salır. Onun
nə istədiyi, nəyə can atdığı da axıradək məlum olmur, param-param parçalanıb məhv
olur. Əgər buna etiraz forması deyirlərsə, bunu da düzgün forma hesab etmirəm.
Yazıçının əsərini, kitabını yandırmaq, Cordano Brunonu elmi baxışlarına görə
tonqalda yandırmaq kimi bir şeydir. Biz hansı dövrdə yaşayırıq? Biz hansı
formalaşmış, inkişaf etmiş, sonra da məhv olmuş etnosun varisləriyik? Şumerlərinmi?
Hunların, ya da göy türklərinmi? Ya bəlkə etruskların, bizanslıların, hə? Heç
onlar bu qələti etməyiblər! Heç kim döşünə döyüb "mən göydən düşmüşəm” deyə bilməz.
Hər kəsin, hər millətin kökü var, əsli var, babası, ulu babası, əcdadı var. Sən
istəsən də əcdadlarınla bağlı olduğun telləri kəsib ata bilməzsən, çünki ölərsən,
məhv olarsan. Bu bir ənənədir, yenilik də istəsən, ya da yaratsan, yenə onun
üstündə yaradacaqsan. Sən suyu kağız kimi doğraya bilməzsən, heç vaxt! Ənənə,
özül, təməl, klassik irs, ya da lap loru dillə desək, özündən əvvəlki nəsillərin
yaratdıqları (yaxşı-pis nə varsa, hamısı) birgəyaşayış üçün müəyyən olunmuş
münasibətlərin yeganə məqbul ölçüləri, normativləridir; sən bu normativləri təkmilləşdirə
bilərsən, ölçüləri genişləndirə bilərsən, korrektələr, yaxud yeni naxışlar, bəzəklər
vura bilərsən, amma onları kəsib ata bilməzsən, onları yandıra bilməzsən. Çünki
onlar təkcə sənin üçün deyil, onlar millətindir, ona görə ənənədir ki, birgəyaşayış,
birgəanlayış vasitəsidir. Bu əziyyətsiz ənənədir, ziyansız təməldir - sənin
atan da, anan da, baban da, nənən də o təməl üstündə gəlib, yaşayıb, yaradıb,
öz bucağını, daxmasını, yarpağını, imzasını, xəttini...... qoyub gedib. Və beləcə
də davam edəcək hər şey. Sən də oturduğun budağı kəsmə, yıxılarsan. Ayağının
altındakı torpağı qazma - özün düşərsən ora, çıxa bilməzsən. Göylə də getmə,
Allahın xoşuna gəlməzsən, yer də səni qəbul eləməz.
Mənim nəslimdən olan yazıçı və şairlərin bir neçəsi
(hər halda, tanıdığım və hörmət etdiyim imzalardır) dəfələrlə mənə deyib ki,
Yazıçılar Birliyində islahatlar aparmaq lazımdır. Soruşmuşam: hansı
islahatlar? Susurlar, hıqqana-hıqqana da
olsa, deyə bilmirlər. Belədə əsəbiləşirəm. Məgər Anarı dəyişmək islahatdırmı?
Bilirsiniz, fundamental təklifləri yoxdur, proqramları yoxdur, konkret layihə,
konkret həll yolu yoxdur. Ora iddialı olan şəxs qoysun ortalığa platformasını,
ya da proqramını, baxaq görək, nələri, hansı islahatları, yenilikləri, struktur
dəyişikliklərini etmək istəyir və nə kimi gözləntiləri var və s. Hanı o
islahatçı adam? Yoxdur! Bəs nədəndir bu hay-küy, bu qədər mənasız səs-küyün
yaranması? Ya bekarçılıqdandı, ya da cəhalətdən.
Müəllif qatı
cinayət etmiş olsa belə...
Yazar Qılman
İman kitabların
yandırılması çağırışına "yox”deyir: "Demokratiya dövründə yaşadığımız üçün hər
kəsin öz müstəqil fikri var. Ancaq kitab yandırmaq təkcə xoşagəlməz deyil, həm
də yolverilməz haldır. Hətta Əkrəm Əylisli «Daş yuxular»ı yazanda onun
kitablarını yandırmaqla bağlı çağırışlara mən «yox» demişdim. Yəni Anarın,
Çingizin və ya başqa yazıçıların sərbəst seçim azadlığı var. Onların bu
hüquqlarına qarışmaq olmaz. Həm Anar, həm də Çingiz Abdullayev bizim ədəbiyyatımıza
töhfə vermiş yazıçılardır. Bəs onların
indiyə qədərki fəaliyyətinə hansı qiyməti veririk? Əgər demokratiya davası
ediriksə, bu demokratiyadır – hər kəsin sərbəst seçim azadlığı var. Yəni onlar
lap nədəsə səhv etsələr belə, onların kitablarının yandırılmasına çağırış
yolverilməzdir. Bu, heç bir etik çərçivəyə sığası hal deyil. Vaxtilə dissident
yazıçıların əsərlərini yandırıblar, ancaq onların adı tarixdə qalıb. Ümumiyyətlə,
müəllif qatı bir cinayət etmiş olsa belə, kitabını yandırmaq olmaz.
Hər kəsin öz
seçimi
Professor Şahlar
Əsgərov insanları
yazılan əsərlərə hörmət etməyə çağırır: "Anar, Çingiz Abdullayev və digər
ziyalılarımız ömürlərinin müdrik çağını yaşayırlar. Onlar hər bir Azərbaycan vətəndaşı
kimi müstəqil qərarlar qəbul etmək hüququna sahibdirlər. Onların qərarını bu
cür süngü və tüfənglə qarşılamaq düzgün deyil. Mən bu yanaşmanı tamamilə yanlış
hesab edirəm. Düzdür, tarixdə kitab yandırma halları var, ancaq o hadisələr heç
də tarixin şərəfli səhifələrinə düşməyib. Ziyalı xalqla hakimiyyət arasında bir
körpüdür. O daşıdığı funksiyanı bilir və qərarlar qəbul edir».
Faşist təfəkkürü
Gənc yazar
Cavid Zeynallı "Kitab
yandırmaq istəyən adamlar haqqında yalnız kədərlə, təəssüflə, ağrı və iztirabla
düşünmək olar” deyir: "Kitabı yandırmazlar, kitaba ibadət edərlər, kitabı sevərlər,
müqəddəs bilərlər, kitabla tək qalarlar. Adam özünü, evini yandırarmı,
yandırmaz. Kitab adamın evidir, onun qanadı altına sığınıb yaşamaq olar ancaq.
Səbəbindən asılı olmayaraq, kitab yandırmaq istəyən adam ibtidai düşüncənin,
mağara qanunlarının gen daşıyıcısıdır. Yəni onun təkamülü, inkişafı hələ başa
çatmayıb. Və görünür hələ uzun illər lazımdır ki, bu inkişaf yerini alsın.
Qaragüruh həmişə qorxulu, təhlükəli olub. Tarixə, ədəbiyyata ən böyük zərbəni də
məhz qaragüruhçular vurub. Kitab yandırmaq adəti faşistlərə məxsusdur. Kim bu
faşist düşüncəsini qəbul edirsə, yolu açıqdır.
Təranə Məhərrəmova