Kəmiyyət artır, keyfiyyət azalır
Murat Belge son kitabında ədəbiyyatımızın
şeir qapısını açır. Məşhur şairlərimizin əsərlərini analiz edib həyat
hekayələrini müşahidələri ilə birgə təqdim edir.
– Sözü uzatmadan soruşacağam:
şeir artıq dəbdən düşüb?
– Əhatə dairəsi
əvvəlki kimi geniş olmasa da, dəbdən düşmüş demək doğru olmaz.
– Kitabda şeiri 1960-cı illər intellektual
təbəqənin izlədiyi, mübahisələrə səbəb olan bir janr kimi təqdim edirsiniz. Bəs
necə oldu ki, şeir məşhurluğunu itirdi? Hər kəs
"şeir sevmirəm” deyənlərə çevrildi?
– Başqa ölkələrdə
də belədir. Bilirsiniz, şeir klassik dünyaya aiddir. Məsələn, Hippokrat tibbi
yazılarını qafiyəylə yazırmış. Zaman keçdikcə yeni janrlar "doğuldu”.
Beləliklə, şeirin əhatə dairəsi daraldı, proza önə keçdi. Ardınca prozanı da
"təhdid” edən filmlər yarandı, televizor kütləviləşməyə başladı. Artıq
insanların özünüifadə formaları çox fərqli yöndədir. Bu gün modern
kommunikasiya vasitələri şeirin funksiyasını məhdudlaşdırıb. Əvvəllər "Şair
söyləsin, məni maraqlandırmır” deyə düşünülürdü, indi isə "mən bunu hiss etdim,
dərhal hamıya yaymalıyam” deyilir.
– Sosial medianı izləyirsiniz?
– İzləməsəm də,
nələr olub bitdiyini təxmin edə bilirəm. Məsələn, bir yerə çıxış etmək üçün
dəvət edilirəm. Çıxışım bitir, 4-5 nəfər nəsə soruşur ya da rəy bildirir.
(Söylədikləri adətən çox mənasız şeylərdir). Onlara istinadən "salonda 55
dinləyici var, 5-i bunları soruşdu. Digərləri də belə düşünürsə, mən burada
niyə danışdım?” deyə özümü haqq-hesab edirəm. Əslində, geriyə qalan 500 nəfər
belə düşünmür. Söylədiklərimi daha yaxşı anlamış, dəyər vermişlər. Ümid edirəm
ki, sosial şəbəkələr vasitəsiylə irəliyə atılanlar geriyə qalanın mənasızlığını
təmsil etmirlər.
– Şeir kitablarının satış rəqəmləri azalsa
da, sosial mediada şeirlərdən parçalar, aforizmlər paylaşanlar çoxdur...
– Bu, bütün dünya
üçün xarakterik haldır: kəmiyyət artır, keyfiyyət azalır. Kəmiyyət və keyfiyyət
arasında hər zaman belə naqolay münasibət olub.
– "Şeiri bir az da şairlər yadlaşdırdı”
yazırsınız. Nə etdi axı şairlər?
– Sadəcə şeir
deyil, bütün sənətlər XX əsrdə içinə qapandı. Çox az biləndə bildiklərimizdən
daha çox əmin idik sanki. Zamanla bildiklərimiz artmağa başladı. Beləliklə, hər
şeydən şübhələnməyə başladıq. "Bu belədir” dediklərimizin belə haqq-hesab etmək
zərurəti yarandı. Bu, sənətdə "Mən kiməm? Nəyə yarıyıram? Niyə varam?” kimi
suallarda özünü büruzə verdi. "Bu gün hava çox gözəldir” kimi ictimai yüklü
məlumatı ifadə etmək şeirin vəzifələrindən kənarda qalıb. "Bu gün havanın xoş
keçməsi niyə məndə müsbət duyğular yaratmır?” kimi şəxsi məcralara çəkilib.
Şeir yazmaq və ya oxumaq tapmaca hazırlamaq və tapmaq kimi oldu. Belə olduqca
da insanlar şeir oxumağı azaltdılar. Dediklərim bütün sənət növlərinə aiddir.
Bir çox insan "onsuz da anlamayacağam” deyib rəsm sərgisinə getmir.
– Ancaq sizə görə "ədəbiyyatın özü
şeirdir”..
– Çünki söz "incə
sənət” mənasını şeirlə kəsb etdi. Hafizin qəbrində bir gül açarmış, Hər gün
yenidən açarmış qanayan rəngiylə”. Bu duyğunu rəsmlə də, musiqi ilə də izah edə
bilərsən, amma ən təsirlisi sözlə ifadəsidir. Şeirin hər zaman ağıla, məntiqə
müqavimət göstərən əsrarəngizliyi var.
– Şeir oxumağın insana nə kimi faydası ola
bilər? Məsələn, bizi daha yaxşı bir insan edərmi?
– Daha yaxşı olmaq istəyirsənsə,
mütləq ki, kömək edər. Amma bu, bəziləri üçün o qədər də arzuolunan deyil.
Düzü, mən bir şeyin digərlərini nə qədər çox xatırladarsa, bir o qədər yaxşı
olduğunu düşünürəm. Məsələn, Jalə Parlayla bir dəfə Dubrovnikdəydik. Axşam
yeməyi üçün bir restorana getdik. Küçədə uşaqlar oynayır, qışqırır, gülür,
ağlayırdılar. Hava qaralmağa başladı, "İvan yemək vaxtı!” kimi ana səsləri
eşidildi. Uşaqlar yavaş-yavaş dağılışdılar. Səssizlik, qaranlıq çökdü. Ağlıma
Kamal Özerin şeiri gəldi: "Axşam bir atdır
bütün ölkələrdə/ sərin əsmər bir atdır / tərkinə uşaqlar minən”.
–
"Əvvəllər hər 3 nəfərdən dördü şair idi, indi isə ancaq biri qalıb” deyirsiniz.
Bəs digər üçü haradadır?
– İşin pis tərəfi odur ki, indi roman yazırlar,
ssenari yazırlar, filmə meyl edən də çoxdur. İnsanlarda hələ də bu dünyada
özündən sonra iz buraxma istəyi var. Fəqət artıq bunu şair olaraq həyata
keçirmək çətinləşib. Tutaq ki, şeirini yazdın, mətbu orqan axtaracaqsan. Deyək
ki, onu da tapdın. Axı həmin jurnal ya da qəzeti cəmi 300 nəfər alır (250-si öz
şeirləri yayınlamdığına görə).
– Qadın şairimiz niyə azdır? Qadın həkim,
hüquqşünas, mühəndisin az olması ilə eyni səbəblərdənmi?
– Bəli. Fikrimcə, "qadınlara
yaradılan imkan” kimi ümumi səbəblərlə bağlıdır. Buna rəğmən tək-tük qadın
şairimiz var. Xoşbəxtlikdən sonralar ədəbiyyatımızın proza hissəsində qadın
yazarların çiçəklənməsi dövrü yarandı. 1960-cı illərin əvvəllərində tərcüməçi
kimi ədəbiyyat aləminə daxil olub hamıyla tanış oldum. Yazar qadını bir kənara
qoysaq, aramızda heç qadın oxuyucu da yox idi. Ədəbiyyatımızda kişi kultu
aparıcı mövqedə idi. Həyatımızın əksəriyyətini keçirdiyimiz içki masalarında
qadın tapılmazdı.
–
Şeirlərdəki o gözəl aşiqanə təsvirlər eşqə
aclığın nəticəsiymiş, deməli...
– Ola bilər.
Hətta bəzən yanımıza qadın gələndə başına elə pərvanə olunurdu ki, kənardan
baxanda gülünc görünürdü.
– Fikrinizcə, layiq olduğundan daha çox və
ya daha az bəyənilən şairlər hansılardır?
– Yəhya Kamala, Əhməd Haşimə
qədər yazılanları şeir saymaq olmaz. Bir incə nüans var: bəzi yazarların
mövqeyi, bəzilərin isə varlığı əsasdır. Bu, şairlər üçün də belədir. Namiq
Kamalın, Ziya Paşanın adını çəkmədən Türk ədəbiyyatı tarixindən danışmaq
çətindir. Yəni adlarını çəkdiklərimin mövqeləri var. Bəs varlıqları? Kitabları
neçə tirajla nəşr olunur, neçə oxuyucusu var? "Cənab Şəhabəttinin bütün
şeirləri” adlı bir kitab varmı? Yəqin ki, müəyyən bir müddət nəşr olundu, amma lazımsız
bir kağıza çevrildi. Namiq Kamal və ya Əbdülhaq Hamid Tarxan kimi şeirimizin
böyük adlarının heç biri böyük şair deyil. Sadəcə o dövrdə şair olmaq çətin
məsələ olduğu üçün indi adları yaddaşlardadır. Həm də "ən məşhur olan ən
yaxşıdır” mülahizəsi doğru deyil. Hər halda Ümid Yaşarı (Oğuzcan), Edip
Cansevəri oxuyanlardan daha çoxu oxumuşdur. Lakin bunun bir mənası yoxdur.
Atilla İlhan da, məncə, istedadı çox şişirdilmiş şairdir. Layiq olduğundan az
dəyər verilən şairlərə gəlincə, məsələn Asaf Haleti (Çələbi) neçə nəfər
tanıyır? Halbuki yaxşı şairdir.
–
Kitabda yaşayan heç bir şairin adını çəkməmisiniz. Bəs müasir şairlərdən kimi
bəyənirsiniz?
– İsmət Özəl kimi mənim nəsildaşlarımdan
olanlar var. Yeni nəsli o qədər də izləyə bilmədim. Çünki anlamamağa başladım.
Amma romanlara "nələr baş verir?” deyib baxıram.
– Nələr baş verir?
– Özünü ifadəetmə istəyi artıb. Bununla bərabər,
özünü ifadə edərkən başqasının səsinə çevrilənlərin sayı artır. Amma çox
parlaq, əvvəlki nəsli kölgədə qoyan birini görmürəm. Orxan Pamuk beləydi.
Məncə, "Cevdet bəy və oğulları”ndan etibarən "bu adamda nəsə var” demək olurdu.
Latife Tekin də bu qəbildəndir. "Sevgili arsız ölüm”ü oxudum və diqqətimi
çəkdi. İndi oxuduğum yenilər o qədər yaxşı olmasalar da, içi boş deyillər,
gələcək üçün ümidvericidirlər.
Türkiyə türkcəsindən uyğunlaşdıran: Aytac
Quliyeva