“Keçmiş məhkum” ömürlük damğa olmamalıdır
Bu yaxınlarda 175 saylı marşrut avtobusunun Xətai
rayonu, Zığ şosesində hərəkət edərkən dərəyə aşması müzakirələrə səbəb oldu.
Maraqlıdır ki, sosial mediada qəzadan daha çox, avtobusu idarə edən sürücünün
keçmiş məhkumluğu ilə bağlı fikirlər səsləndirildi. "Sərnişinlərlə dolu avtobus
nə üçün vaxtilə məhkum olan bir şəxsə etibar edilib?” - kimi fikirlər hadisənin
təfərrüatını az qala küncə sıxışdırdı. Təbii ki, sürücülük hüququndan məhrum
edilən bir insanın qanunsuz halda sükan arxasına keçib sərnişinlərlə dolu
avtobusu idarə etməsi, digər tərəfdən, idarə etdiyi nəqliyyat vasitəsini aşırması
cinayət hadisəsidir. Bu hadisəyə yol açan səbəblər də diqqətdən kənarda
qalmamlıdır. Amma bu, başqa bir söhbətin mövzusudur.
Sürücünün keçmişdə məhkum olunmasının
qabardılması və bu mövzuda müzakirələrə yer verilməsi məsələsi isə birmənalı
qarşılanmadığından, bəzi sosial media istifadəçilərinin "nə vaxtsa məhkum olan
bir insanın cəzasını çəkəndən sonra cəmiyyətə qayıtmaq, işləmək haqqı
yoxdurmu?” - deyə narazı fikirləri də səsləndi. Cinayət edib cəzasını çəkən
insanlar ömürlük öz səhvlərinin odunda yanmalıdırlarmı? Onlara ömürlük «məhkum»
damğasını vurmaq hansı qanunda yer alır? Əgər qanun onların hüquqlarını azadlıqda olan insanlarla bərabər
tutursa, nə üçün onlara münasibətdə "keçmiş məhkumluq” fikri qabardılmalıdır?
Digər tərəfdən, tez-tez baş verən nəqliyyat hadisələrinin, lap elə avtobusla
törənən hadisələrin hamısının səbəbkarı keçmiş "məhkumlar” deyil.
Həbs cəzasını çəkib cəmiyyətə qayıdan və
normal həyatını davam etdirən minlərlə insanlar var. Eləcə də məhbəs divarları
arasından çıxmaq, işləmək, vicdanla ailəsini dolandırmaq arzusu ilə yaşayanlar
az deyil. Sadəcə, onlara münasibətdə stereotiplərin qırılmasına ehtiyac var.
Cinayətlərin xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır
"175
nömrəli marşrut üzrə hərəkət edən avtobusla qəza törədən sürücünün məhkum
olması yox, onun sürücülük hüququndan məhrum edilməsi narahatlıq doğuran məsələ
idi” – deyə Bakı Nəqliyyat Agentliyi İctimai
əlaqələr və maarifləndirmə şöbəsinin mudiri Mais Ağayev bizimlə söhbətində
hadisədən çıxış edərək bildirir: "Yəni məhkəmənin hökmü ilə bu şəxs avtonəqliyyat
vasitəsi idarə etmək hüququndan məhrum edildiyi halda, sərnişin avtobusu idarə
edib və nəticədə bu cür ağır qəzaya səbəb olub”. Ümumən məhkumluğu olan şəxslərin
sərnişindaşımada sürücü kimi işləməsinin qadağan edilməsi və ya bu şəxslərin işə
qəbul edilməsinin yolverilməz olmasına gəlincə, M.Ağayev qeyd edir ki, bizim
qanunvericilikdə bu cür qadağa ilə bağlı hər hansı bir maddə yoxdur: "Hər hansı
bir cinayət əməli törədən şəxs məhkəmənin hökmü ilə müəyyən edilən cəzanı çəkib
çıxdıqdan sonra təbii ki, cəmiyyətə inteqrasiya olmalı və cəmiyyətimizin sağlam
üzvü olaraq həyatına davam etməlidir. Lakin bir məsələ var. Bu gün sürücülər işə
qəbul olunarkən onlarla müəyyən söhbətlər aparılmalıdır. Bu proses hazırda
daşıyıcılar tərəfindən həyata keçirilir. Bu işdə fərdi yanaşmalar olmalıdır.
Sürücü kimi işə girmək istəyən şəxslə söhbət və ya müsahibələr təşkil edilməli,
onun təkrar cinayətə meyillilik dərəcəsi öyrənilməlidir. Əgər şəxsdə
aqressivlik, insanlarla ünsiyyətində problemlər varsa, bu halda həmin şəxslərin
işə qəbulu məqsədəuyğun hesab edilmir. Bu cür şəxslər daşıyıcılar tərəfindən
istehsalat bazasında başqa işlərə cəlb edilə bilər. Eyni zamanda, məhkumluğu
olan şəxslər işə götürülərkən onların törətmiş olduğu cinayətlərin xüsusiyyətləri
də mütləq şəkildə nəzərə alınmalıdır”.
Səhv yanaşma
Ədliyyə Nazirliyi Penitensiar
Xidmətin İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəhbəri, polkovnik Mehman Sadıqov qəzetimizə
açıqlamasında sosial mediada qeyd edilən fikirlərə etiraz etdi: «Əgər bir şəxs məhkəmənin
qərarı ilə nəqliyyat vasitələrini idarə etməkdən məhrum edilibsə, bu və ya digər
nəqliyyat növündə işləyə bilməz. Amma o, əvvəllər hər hansı bir maddəyə görə məhkum
olunubsa, azadlığa çıxandan, cəmiyyətə inteqrasiya olunandan sonra nəyə görə
avtonəqliyyat vasitələrini idarə etməsin? Bu baxımdan, onun keçmişdəki məhkumluğu
müzakirə mövzusu olmamalıdır. Bu cür yanaşma da tamamilə səhvdir. Avtonəqliyyat
vasitələrini qanunazidd idarə etmək, yol-nəqliyyat qaydalarını kobudcasına
pozmaq onun əvvəlki məhkumluğu ilə bağlı deyil. Bu o demək deyil ki, sürücü məhkum
olduğuna görə idarə etdiyi avtobusla qanunazidd hərəkət edib və qəzaya səbəb
olub. Bu, hadisədir”.
M.Sadıqov
dövlətimizin həbsdən azad olunmuş şəxslərin cəmiyyətə daha tez inteqrasiya
olunması üçün çalışdığını bildirir: "Həbsdən azad olunanların işlə təmin edilməsi,
onların total əlaqələrinin bərpa olunması müvafiq qanunlarla tənzimlənir. Əgər
onların yaşayış yerləri yoxdursa, reabilitasiya mərkəzləri yaradılır. Bu
baxımdan, bu səpkidə yanaşmaq çox səhvdir».
Məhkum olunmuş şəxslərin cəmiyyətə
inteqrasiyası
"Cəzadan
azad edilmiş şəxs cəmiyyətə inteqrasiya olunmalıdır. Bu, birmənalı şəkildə belədir”.
Bunu hüquq müdafiəçisi Sahib Məmmədovdeyir: "Cəzasını başa vurmuş şəxslərin sosial reabilitasiyası haqqında ayrıca
qanun var. Heç bir qanun şəxsin azad olunandan sonra sürücü və ya hər hansı bir
başqa peşədə işləməsinə məhdudiyyət qoymur. O, cəzasını başa vurub azadlığa
çıxandan sonra niyə işləməməlidir? Şəxsin psixoloji, tibbi vəziyyəti
yoxlanılmalıdır. Əgər bununla bağlı heç bir problem yoxdursa, niyə sürücü kimi
işləməsin? Yox, əgər dəfələrlə avtoqəza törətmiş, ehtiyatsızlıq üzündən insan
ölümünə səbəb olan şəxs olarsa, bu məsələdə müəyyən qədər tərəddüd etməyə, ona
sərnişin avtobusu etibar etməməyə müəyyən əsaslar ola bilər. Belə olan halda, həmin
sürücüləri əsasən sürücülük hüququndan məhrum edirlər. Əgər şəxsin sürücülük
hüququ varsa, onunla bağlı hər hansı bir əks-fikir söylənilə bilməz». S.Məmmədovun sözlərinə görə, cəmiyyətdə belə
səhv fikirlərin olmasının kökündə sosial problem durur. Yəni əvvəllər məhkum
olunmuş şəxslərə cəmiyyətin münasibəti adekvat deyil. Bu baxımdan da, o məhkumlar
sonradan iş yeri tapmaqda çətinlik çəkirlər. Onların cəmiyyətə inteqrasiyası
problemə çevrilir, bir qismi yenidən cinayət törədir və cəzaçəkmə müəssisələrinə
bir daha qayıtmalı olurlar. Hüquq müdafiəçisi qeyd edir ki, məhkum olunmuş şəxslərin
cəmiyyətə inteqrasiyası ilə bağlı problem əslində bu günlə bağlı deyil. Hətta,
sivil ölkələrdə belə bu problem qalmaqdadır: "Tutaq ki, məhkum olunmuş bir şəxs
cəzasını başa vurub qayıdandan sonra bir iş yerinə gedəndə peşəkarlığına
üstünlük versələr də, kriminal keçmişinə görə ondan imtina edirlər. Bu yanaşma
həmin şəxslər üçün cəmiyyətdə problem yaradır. Xüsusən dələduzluq, narkotik
maddələrin satışı, işdə oğurluqla bağlı ittiham olunan şəxsləri işə götürəndə
müəyyən baryerlər ortaya çıxır: «Yenidən oğurluq edəcək» - deyə düşünürlər. Bu
da başadüşüləndir”.
Hüquq
müdafiəçisinin sözlərinə görə, elə cəmiyyətlər var ki, orada həbsxanadan çıxan
insanlar üçün dövlətin, QHT-lərin müxtəlif reabilitasiya proqramları mövcuddur.
O proqramları keçəndən sonra bu tip insanların cəmiyyətə inteqrasiyası asan
olur. Bundan əlavə, belə insanların cəmiyyətə inteqrasiyası ilə bağlı maarifləndirmə
işləri geniş olmalıdır: "Əvvəllər bizdə də bu cür proqramlar həyata
keçirilirdi. Son illər isə maliyyə çatışmazlığı ucundan belə proqramlar yoxdur.
Dövlətin öz proqramları var, sadəcə, onların bəzisi yarımçıq yerinə yetirilir,
bəzisi həyata keçirilmir və ya problemi tam əhatə etmir. Bir sıra dövlət
proqramları var ki, məhkumların işlə təmin olunması, məşğulluğun təmini ilə
bağlı Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin üzərinə öhdəliklər qoyur”.
Hüquq müdafiəçisi bu məsələdə KİV-in üzərinə məsuliyyət düşdüyünü deyir: "KİV də
öz növbəsində maarifləndirici təbliğat aparmalıdır. Sosial mediada yayılan
informasiyalar isə cəmiyyətdə səhv fikirlərin formalaşmasına gətirib çıxarır”.
Təkrar cinayətə səbəb
"Konstitusiya” Araşdırmaları
Fondunun rəhbəri, Əfv Komissiyasının üzvü Əliməmməd Nuriyev hesab edir ki,
bu və ya digər şəxsin hər hansı bir işə təyin olunması hər şeydən əvvəl onun
ixtisası ilə bağlı olan məsələdir. Belə ki, o əgər sürücülük hüququndan məhrum
edilibsə və məhrum edilmiş müddət başa çatmamış onu işə qəbul edirlərsə, o
zaman rəhbərlik yanlışlığa yol verir: "Digər tərəfdən, bəziləri belə fikirləşir
ki, bir şəxs məhkum edilibsə, azadlığa çıxandan sonra hər zaman ona məhkum kimi
yanaşılmalıdır. Bu, yanlış tendensiyadır. Bu, təkrar cinayətə və məhkumluğa gətirib
çıxara bilər. Bu stereotipdən qaçmaq lazımdır. Hər kəs etdiyi əməldən peşman
ola, yenidən islah ola bilər. Bir insan əgər cinayət edibsə, bütün ömrü boyu
onun cəzasını daşımamalıdır. Hər bir kəs səhv edə bilər”.
Hüquqşünas
sərnişindaşımada hər hansı bir şəxsin işə qəbul olunmasını ciddi və məsuliyyətli
iş sayır. Belə ki, bunun üçün müvafiq peşə vərdişləri, həmin kateqoriyadan olan
sürücülük vəsiqəsi önəm daşıyır: "Qəzanı hər kəs törədə bilər, ancaq «hadisə
keçmişdə məhkum edilən şəxs tərəfindən törədilib» fikrini söyləmək yanlışdır. Əgər
o, vəzifə tələblərinə cavab verirsə və müvafiq sənədləri varsa, işə götürülməsində
heç bir qəbahət yoxdur. Bu zaman onun nə vaxtsa məhkum olması da söhbət mövzusu
ola bilməz. Ancaq ayrı-ayrı cinayətlər edən zaman şəxs sürücülük hüququndan məhrum
edilərsə, ona sükanı etibar etmək olmaz”. Ə.Nuriyev bildirir ki, cəmiyyət əvvəllər
məhkum olunan insanları ata bilməz. Çünki cəmiyyətin yanlış yanaşması həmin şəxslərin
yenidən cinayət etməsinə, kriminogen durumun daha da kəskinləşməsinə gətirib
çıxara bilər: "Əksinə, cəmiyyət həmişə belə adamların işləməsinə, inteqrasiya
olunmasına imkan yaratmalıdır».
Məhkumluq vurğulanmamalıdır
İnsan Hüquqları XXI Əsr Fondunun
sədriŞahin Camalov isə hesab edir ki, indi olduğu kimi, elə sovet dövründə də məhkumluq həyatı
keçirmiş şəxslərin cəmiyyətə adaptasiya olunması, onların reabilitasiya edilməsi
ən problemli məsələlərdən biri olub. Yəni şəxs məhkum olunub və buna görə cəmiyyət
artıq ondan imtina edir: "Həmçinin qəbul etməməklə yanaşı, o insanları özündən
uzaqlaşdırırlar. Bu da həmin insanların gələcəkdə təkrar cinayət törətməsinə, cəmiyyətdən
küsməsinə, insanlara olan inam və etibarının azalmasına səbəb olur. Hansısa
cinayət törətməkdən heç kim sığortalanmayıb. İnsan səhvən hansısa qəzanı törədə
bilər. Əlbəttə, bu, dəfələrlə qəsdən adam öldürmə və s. kimi əməllərə şamil
edilmir. Ancaq insanlar var ki, təsadüf nəticəsində hər hansı əməl törədir və
bu, sonradan cinayət kimi qiymətləndirilir. Bu, hər birimizin başına gələ bilər.
Cəmiyyət bu tip insanları düzgün qəbul etməlidir. Bu baxımdan, şəxsin məhkumluğu
ilk növbədə vurğulanmamalıdır. Bu vəziyyətdə vurğulanacaq hal «bu insan avtobus
sürməyə yararlıdırmı? Onun psixoloji və fiziki durumu buna imkan verirmi?» və
s. suallar olmalıdır. Bu gün cəmiyyətimizdə məhkumluq həyatı yaşamayan minlərlə
insan var ki, onların psixoloji durumu bir kəlmə kəsməyə belə imkan vermir, nəinki
avtobus sürməyə. Ancaq məhkumluq həyatı yaşayan insanlar var ki, psixoloji
durumu kifayət qədər yerindədir və bu, onu ittiham etmək üçün əsas ola bilməz.
Avtobusun yararlı olmayan insanın əlinə verilməsi, nəqliyyat vasitəsinin
yararsızlığı – qabardılmalı məsələlər budur. Şəxs əgər qanunla ona kəsilmiş cəzanı
çəkdikdən sonra yenidən cəmiyyətə dönübsə, onu əvvəllər məhkumluq
yaşayıb-yaşamamaqda ittiham etmək düzgün deyil. Onu cəmiyyətdən uzaqlaşdırmaq,
təkrar məhkumluq həyatı yaşamağa sövq etmək yolverilməzdir».
Mütəxəssislərin
dediyi kimi, məsələyə həssas yanaşmağa ehtiyac var. İllərdən bəri beyinlərdə
kök salan stereotipləri dəyişmək çətin olsa da, vacibdir. Çünki söhbət insan
taleyindən gedir.
P.S. "Arxadan vurulan zərbə” filmində belə bir kadr
var: Vaxtilə həbsdə yatan İmaş işsizlikdən əziyyət çəkir. Mayor Gündüz ondan "niyə
işləmirsən” soruşanda, "oğru İmaşa iş verən kimdir? Onunla işləyən kimdir?” -
deyə acı-acı cavab verir. Mayor onun su maşınında işə düzəlməsinə kömək edir.
İmaş isə normal həyata qayıdır.
Təranə
Məhərrəmova