Kapitala həsrət qalmış “Kapital” müəllifi

BDU-nun Jurnalistika fakültəsində oxuyurdum. "Siyasi iqtisad”dan imtahan verirdim. Sualım dəqiq yadımda qalmasa da (otuz il bundan əvvəlin sözüdür – müəl.), o yadımdadır ki, elmi kommunizmin banisi Karl Marksın "Kapital” əsəri ilə bağlı idi. Doğrudur, suala o qədər də yaxşı cavab verməsəm də, pis də danışmadım. Sonda müəllim: "Marks böyük dahidir, onu mütləq yaxşı öyrənmək lazımdır. Marks bizə səadətə gedən yolu göstərdi. Bu yol kommunizm yoludur” -deyə qiymət kitabçama "yaxşı” (dörd) yazdı.

İllər keçdi. Sovetlər dağıldı və belə bəlli oldu ki, kommunizm yolu heç də səadətə aparan yol deyilmiş və sən demə, dahi mütəfəkkir, "beynəlxalq proletariatın rəhbəri” Karl Marksın özü də bu yolda xoşbəxt olmayıb. Məslək dostu Fridrix Engels demiş, "Marksın həyat yolu son dərəcə çətin olub, bütün həyatını iztirab, yoxsulluq içində başa vurub”.

Almaniyanın Trir şəhərində 1818-ci ildə dünyaya gələn Marks (Marx) Karlın atası Henrix Marks dövrünün tanınmış vəkili idi. Ədəbiyyatı, mütaliəni sevən Henrix 18-ci əsrin qabaqcıl fransız mütəfəkkirlərinin əsərlərinə yaxından bələd olsa da, sonralar oğlu Karlla həyata baxışlarında fikir ayrılığı özünü büruzə verib. Karlın anası Henrietta Presburq isə bacarıqlı evdar xanım olub.

İlk olaraq gimnaziya təhsili alan Karl 1835-ci ildə Bonn Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olur. Bir il bu universitetdə təhsil aldıqdan sonra atasının təklifi ilə təhsilini Berlin universitetində davam etdirməli olur. Atası onun vəkil yox, dünyada tanınan şöhrətli bir alim, dahi olmasını istəyirdi. Məktublarının birində oğluna yazırdı: "...əgər hisslərim məni aldatmırsa, səni bütün bəşəriyyətin rifahı naminə uzun bir həyat gözləyir”.

Dərin zəkaya malik olan Karl hər iki universitetdə bütün fənləri əla qiymətlərlə oxusa da, daha çox fəlsəfəyə meyli olub. O, "Hegel fəlsəfəsini əsaslı surətdə öyrənməyə başlamış, onun dialektikasını qavramış, gənc hegelçilərə qoşulmuşdu”. Gənc Karl hələ tələbə ikən ona fəlsəfə doktoru dərəcəsi verilir. Nəzəriyyə ilə yaxından məşğul olmasına baxmayaraq, vaxtını daha çox siyasi dərnəklərdə keçirən Karl ilk siyasi fəaliyyətinə də 1842-ci ildə Kölndə çıxan "Reyn qəzeti”ndə başlamışdı. Apreldə qəzetlə əməkdaşlığa başlayan Karl həmin ilin oktyabrında qəzetə redaktorluq etməli olur. Bundan sonra qəzetdə daha çox inqilabi mövzuda yazılar çap edilir. Təbii ki, bu, senzuranın diqqətini cəlb edir və hökumət 1843-cü ilin yazında qəzeti bağlayır.

Karldan cəmi iki yaş böyük olan Jenni onun uşaqlıq dostu olub. Demək olar ki, bir yerdə böyüyüblər. Karlın atası Henri Jenninin atası baron Lüdviq fon Vüstfalenlə ailəvi dost olub. Karl ilə Jenni hələ 1836-cı ildən nişanlanmışdılar. Lakin qızın qohumlarının buna mane olacaqlarından ehtiyat edilərək, bu, gizli saxlanılmış, hər iki ata öz aralarında bu razılığa gəlmişdilər. Xoşbəxtlikdən Karlla Jenni də bu sevdanın əleyhinə olmamış, əksinə, 1843-cü ilin yayında ailə həyatı quran cütlük ömürlərinin sonuna kimi bir-birinə sadiq qalmışlar.

Kübar ailədə böyüyən Jenni həmin vaxtdan "öz ərinin mübarizəsi ilə həmfikir olmuş, böyük dərrakə və alovlu bir ehtirasla bu işdə ona dəstək olmuşdur”. Gənc ailə 1843-cü ilin payızında Parisə gələrək fəhlə və sosialist hərəkatına qoşulur. Hər işdə Karlın sədaqətli köməkçisi və məsləhətçisi olan Jenni ərinin məqalələrinin üzünü mətbuat üçün köçürür, səliqə-sahmana salır, sosialist hərəkatının bir sıra xadimləri ilə görüşür. Bir sözlə, Jenni Karl Marksın ən yaxın köməkçisi və məslək yoldaşı olur.

Polis tərəfindən güclü nəzarətə götürülən Karl sürgün, Jenni isə həbs edilir. 1849-cu ildə İngiltərəyə sürgün edilən Jenni "mühacir həyatının bütün ağrı-acısını dadır”. 1849-cu ilin sonlarında Karl Marks da İngiltərəyə gəlir. Onlar "ömürlərinin sonuna kimi burada mühacir həyatı yaşamağa” məcbur olsalar da, siyasi mübarizələrini davam etdirirlər.

Mühacirətdə ailənin vəziyyəti daha da pisləşir. Ailə ömrünü "ehtiyac, mübarizə və məhrumiyyətlər içində keçirir”, yeddi övladlarından dördü xəstəlikdən və aclıqdan ölür. Yalnız üç qızları - Jenni (Karl Marks xanımı Jenniyə olan sevgisindən böyük qızının da adını Jenni qoyur), Laura, Eleonora sağ qalır. 1855-ci ildə ailənin yeganə oğul övladı 8 yaşlı Edqarın ölümü Karla daha böyük bir zərbə olur. O, bu haqda ən yaxın dostu Engelsə yazırdı: "...mən çox bədbəxtliklər görmüşəm, əsl dərdin nə olduğunu isə indi bilirəm”.

Həmin günlərdə ailəyə həm maddi, həm də mənəvi dəstək olan Fridrix Engels o günləri belə xatırlayırdı: "Karl Marks gözəl ailə başçısı idi. Onun və Jenninin sayəsində ailədə həmişə optimist əhval-ruhiyyə var idi. Çətinliklərə baxmayaraq, Jenni Karlı sevir, qayğısına qalırdı. Karl Marks insanlarda düzgünlüyü, sadəliyi yüksək qiymətləndirir, uşaqlarını da bu ruhda tərbiyə edirdi”.

Bütün bu olaylar Karl Marksın səhhətində böyük problemlər yaradır. "O, göz xəstəliyindən, revmatizmdən, sonra isə qara ciyərindəki problemlərdən əziyyət çəkirdi”. Gərgin zehni əmək, siyasi mübarizə, həbslər, sürgünlər, maddi çətinlik Karlın ailəsinə dözülməz bir durum yaşadır. 1881-ci ilin dekabrında Karl həyatda ən yaxın dostu, köməkçisi olan ömür-gün yoldaşı Jennini itirir. Onun ölümündən bir ay sonra isə 1882-ci ilin yanvarında böyük qızı Jenni də dünyasını dəyişir. Artıq Karıl "diri ölüyə” çevrilir və cəmi iki ay sonra - 1883-cü il martın 14-də vəfat edir.

Karl Marksın həyatda çox şeydə bəxti gətirməsə də, vəfalı, qayğıkeş ömür-gün yoldaşı və sədaqətli amal dostu sarıdan bəxti gətirmişdi. Karl Marks Fridrix Engelslə ilk dəfə 1842-cü ildə Parisdə "Reyn qəzeti”nin redaksiyasında görüşür. "Bu görüş onların baxışlarının tam birliyini aşkar etdi, onların dostluğunun, yaradıcı əməkdaşlığının, bütün ömürləri boyu davam edən birgə nəzəri və siyasi fəaliyyətinin təməlini qoydu”. Onlar ilk olaraq birgə "Müqəddəs ailə” adlı elmi əsərlərini yazaraq 1845-ci ilin fevralında oxucularının ixtiyarına verdilər.

İnqilabi fəaliyyətinə görə Fransaya sürgün edilən Karl Marks 1845-ci ildə Brüsselə gəlir. Bu xəbəri eşidən Fridrix Engels də bura gəlir, dostlar yenidən birgə fəaliyyətə başlayaraq "Alman ideologiyası” adlı yeni birgə əsər yazmalı olurlar. "Yeni Reyn qəzeti”nin redaksiyasında da birgə calışan dostların arasındakı qarşlıqlı hörmət onların əbədi dostluğuna çevrilir. Xatirələrdən və tədqiqat əsərlərindən aydın olur ki, Engels Marksa daha böyük ehtiram və qayğı ilə yanaşıb: "Marks bizim hamımızdan daha yüksək idi, daha uzaqları görürdü, hər şeyi hamımızdan çox və tez qavrayırdı. Marks dahi idi, biz isə, olsa-olsa istedad sahibi olan bir adam” (Bu dostluq dahi Mirzə Cəlil və Ömər Faiq əfəndinin dostluğunu xatırladır – müəl.).

1847-ci ildə alman fəhlə və sənətkarlarını birləşdirən "Ədalətlilər ittifaqı”na daxil olan Karl Marks sonra onu "proletariatın ilk beynəlxalq partiyasına- Kommunistlər ittifaqına” çevirsə də, zaman sübut etdi ki, onun bu nəzəriyyəsi boş xəyallardan başqa bir şey deyilmiş. Dünyaca məşhur "Kapital”ı yazan Karl ailəsini dolandıracaq kapitala həsrət qaldı, nəzəriyyəsi ilə "inqilabi yüksəlişin təzahürünü” axtara-axtara tənəzzülə uğradı...

Bir zamanlar dərk edərək və ya etməyərək cümlə-cümlə əzbərlədiyimiz (məcburən) marksizm nəzəriyyəsinin banisi, dahi mütəfəkkir, alim Karl Marks, sən demə, bəşəriyyətə "xoşbəxtlik gətirən” nəzəriyyəsinin qurbanına çevrilən bədbəxt imiş.

Əməkdar jurnalist