Yazıçı
Firudun Ağayevin "İldırım dənizdə çaxır” romanın motivləri əsasında çəkilmiş "İşarəni
dənizdən gözləyin” filmi bu il yüz illiyini qeyd etdiyimiz Azərbaycan cümhuriyyəti
hökumətinin dağılması prosesini əks etdirən filmdir. 1986-cı ildə aktyor-rejissor
Ceyhun Mirzəyevin çəkdiyi bu film günümüz baxımından da aktualdır.
Filmə
ilk dəfə nə zaman baxdığımı xatırlamasam da filmdəki Baş nazir (Həsənağa Turabov)
obrazı mənə o zaman zahiri baxımdan Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni xatırlatmışdı.
Bu
filmdə digər çəkilən o dövrkü inqilabi filmlərdən fərqi ondadır ki, Cümhuriyyət
hökuməti daha yaxşı şəkildə göstərilir. Bundan öncəki filmlərdə biz bu hökumətin
adını eşitsək də, bu ekran əsərində özünün kabinetini, nazirlərini və üçrəngli bayrağını
görükürük. Qeyd etmək yerinə düşər ki bundan öncə üçrəngli bayraq Nəriman Nərimanov
haqqında çəkilən "Ulduzlar sönmür” (1971) və "Qatır Məmməd” (1974) filmində də göstərilmişdir.
Film
Firudun Ağayevin romanı əsasında çəkilsə də filmlə əsər əsasında ciddi fərqlər mövcuddur.
Bir qədər bu haqda. İstənilən romanda obrazlar çox olduğuna görə onun əsasında müəyyən
obraz ixtisarları olur. "İldırım dənizdə çaxır” romanında real tarixi şəxsiyyətlər
Nəsib bəy Yusifbəyli, Nəriman Nərimanov, Murad Gəray Tlexas kimi obrazlar var. Bununla
yanaşı daxili işlər naziri kimi təqdim edilən Sərgarbəyov obrazı isə tarixə əsaslanmır.
Bu obraz müəllif təxəyyülünün məhsuludur. Bildiyimiz kimi cümhuriyyətin son dövründə
Daxili işlər naziri Mustafa bəy Vəkilov olmuşdur. Romanda film üçün maraqlı ola
biləcək xeyli olaylar ixtisar olunmuşdur. Onlardan biri "Van” gəmisinin qaçırılması
hadisədir. Bolşeviklər Çingiz İldırımın dəstəyi ilə Ənzəliyə gedəcək gəmini Petrovska
qaçırırlar. Burada həm dramatik, həm macəra janrının elementləri var. Həmçinin kəşfiyyat
işinin də müəyyən tərəfləri göstərilir. Lakin bu məqam filmdə cəmi bir dəfə qəzetsatan
uşağın dilindən "Ənzəliyə gedən gəmini bolşeviklər qaçırıblar” xəbəriylə bildirilir.
Həmçinin Tlexasın katibəsi Süleyhə xanımın özünü öldürməsi də bu qəbildəndir.
Ümumiyyətlə
Süleyhəylə Çingiz İldırımın münasibətləri həm romantik, həm
də macəra xarakteri daşıyır.
Bunlara
baxmayaraq film öz uğurunu əldə edən ekran əsərlərindən biri olmuşdu. Filmdə əsas problem müstəqil dövləti qorumalı
olan top çaxmaqlarının tapılması məsələsidir. Baş nazir hərbi dəniz komandanına
respublikanın taleyinin bundan asılı olması mesajını verir. Komandanı zahiri canfəşanlıqla
buna görə hətta ölümə gedəcəyini bildirməsi onun ikili oyunlara başlamasının startı
olur. Lakin daxildə gizlədilən gizli məqsədlər filmin sonrakı epizodlarında açılır.
Gəmi
çaxmaqlarının axtarışının nəticəsi onların ingilis gəmisində olmasını ortaya çıxarır.
Bundan sonra filmin siyasi yükü daha da artmış olur. Komandan ingilis gəmisindəki
zabitlə söhbət zamanı ona dövlət çevrilişi edəcəkləri ilə bağlı xəbəri çatdırması
komandanın iki tərəfə məlumatı ötürməsinə səbəb olur. Komandan belə etməklə iki
məqsəd güdür: həm Tlexası baş nazirin gözündən salmaq istəyir, həm də bolşevik çevrilişinə
dəstəyini verir. Komandanla Tlexasın qarşıdurması isə romanda daha ciddi şəkildə
işlənib. Təəssüf ki, film bu məqamı yaxşı aça bilmir. Belə ki, komandan həm baş
nazirə həm də bolşevik Həmid Sultanova bu məlumatı verir. O H.Sultanova dərzi yerində
"İndi ingilis düymələri dəbdədi” xəbərini çatdırması kəşfiyyat dilində danışığın
ifadəsidir.
İctimai
proseslərin fonunda bir-birini sevən Leyla və Məzahir Şəfibəyov (Fəxrəddin Manafov)
uğursuz talenin qurbanı olurlar. Məzahir Leylanı komandana qısqanır onların arasında
olan dialoqdan sonra komandanı öldürmək üçün hazırlanan fayton Leylanın üzərindən
keçərək onu həlak edir.
Leylanın
dəfn səhnəsində komandanın baş nazirdən ingilis gəmisində axtarışa icazə ala bilir.
Bu zaman Tlexasın buna etiraz etməsi fonunda baş nazirin "Ağalar, bu qəbiristanlıqdır,
parlamentin iclası deyil” deməsi həm özünün daxilən tükənməsinin, həm də cümhuriyyətin
süqutunun ekran həllidir.
Bununla
yanaşı rejissor Ceyhun Mirzəyev bu filmdə bundan öncə tarixi-inqilabi filmlərdəki
estetikadan yararlanmışdır. Belə ki, cümhuriyyət hökumətinin dəyirmi masa ətrafında
müzakirəsi səhnələri Səməd Mərdanovun "Kəndlilər” filmindən təsirlənmişdi. O filmdə
də 23 aylıq hökumətin iclası bu şəkildə göstərilmişdi. Daha bir məqam isə hökumətinin
təhvil verildiyi səhnəylə bağlıdır. Burada saat zəngləri sədası altında hökumət
üzvləri və müxtəlif antik heykəllər göstərilir. "Lenin oktyabrda” (1937) filmində
də bu epizod var. Üsyançılar "Qış sarayı”na daxil olanda döyüşlər heykəllərin qarşısında
baş verir.
Filmdə
günümüz baxımından baş nazir obrazı diqqətəçəkicidir. Ürəyi xəstə olan hökumət başçısının
zəif iradəli şəkildə göstərilməsi təbii ki, dövrün konyukturasının uyğun idi. Lakin
bildiyimiz kimi bu obraz Nəsib bəy Yusifbəylinin protipidir. Onun tez-tez şeiriyyata
dalması, isə müəyyən tarixi həqiqətlərə yaxındır. Gerçək də Nəsib bəy "Təslim” romanı
və "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kitablarının müəllifi olub. Bununla yanaşı hökumət
başçısının bu cür romantikaya qapılması dövlət çevrilişin nə üçün belə tez baş verməsini
də aydınlaşdırır. Təbii ki, film həqiqəti kontekstində. Tarixi gerçəkliklər isə
bir qədər başqadır.
Daha
bir maraqlı məqam isə 27 aprel gecəsi ingilis zabitinin bildirdiyi fikirlərlə bağlıdır.
Belə ki cənab Ro ingilis çevriliş planı baş tutmadıqda Tlexasa "Dövlətiniz suverenliyi
daha özünüzdən asılıdır” mesajının verilməsi milli müstəqillik şüurunun oyanmasına
xidmət edən fikirlərdir. "İşarəni dənizdən gözləyin” filmi bu mesajlar baxımından
günümüz üçün önəmli tarixi filmlərdəndir.
Bakı 19°C
