“İrəvandan başlanan yol”
Qərbi Azərbaycandan bəhs edən kitablar, qəzet və
jurnal məqalələri, habelə digər çap
materialları bu qaim-qədim yurd yerlərimizlə bağlı qan yaddaşımızı daha da
möhkəmləndirir, qəlbimizdə düşmənə nifrət və qəzəb hisslərini çoşdurur, bizi torpaqlarımızın ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizəyə ruhlandırır. Azərbaycan Dövlət Aqrar
Universitetinin professoru Eynəddin Məmmədovun təzəcə işıq üzü görmüş "İrəvandan başlanan yol” (Bakı—2018) adlı
kitabı da bu baxımdan diqqəti cəlb edir.
Azərbaycanın bu doğma və uludan ulu bölgəsində yaşayan soydaşlarımızın həyat və
məişətini, tarixi faciələrini müəllif özünün mənsub olduğu mötəbər və nüfuzlu
bir nəslin, bir şəcərənin timsalında qələmə almışdır. Şəxsi xatirə, nostalji
hiss və duyğularla yanaşı, zəngin və qiymətli arxiv sənədləri, real tarixi
faktlar əsasında yazılması kitabın ümumi dəyərini və ona oxucu marağını daha da artırır.
E.Məmmədov mahir bir araşdırıcı kimi İrəvanın uzaq tarixi keçmişinə və həmin
tarixin ən müxtəlif məqamlarına baş vuraraq bir çox həqiqətləri üzə çıxarır ki,
bu da saxtakar və yalançı erməni tarixçilərinin iftira və uydurmalarına tutarlı cavab kimi
səslənir. O, İrəvanın əski türk
torpaqları, Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olduğunu, lakin tarixin sonrakı
dönəmlərində aparılan işğalçılıq
siyasəti nəticəsində yerli əhalinin
sıxışdırılaraq öz dədə-baba yurdlarından çıxarılmasını, qanlı imperiynın dəstəyi ilə ardıcıl şəkildə
həyata keçirlilən genosid və deportasiya planlarını əsl vətəndaş-alim yanğısı ilə qələmə almışdır.Kitaba ön söz
yazmış tanınmış jurnalist Əziz Ələkbərli doğru olaraq qeyd edir: "Qarşımızdakı
kitab, ilk baxışda, bir şəxsin, bir nəslin, bir tayfanın—Şeyx Məhəmmədbağır
(Qazızadə) İrəvani və onun törəmələrinin tarixindən bəhs etsə də, əslində, onun
səhifələrində Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrinə malik, təhsil, elm və
mədəniyyət ocaqlarından olan Qərbi Azərbaycanın 3 min illik tarixindən söz
açılır.”
Bütün dövrlərdə özünün xeyirxah
əməlləri, yurdsevərliyi, ictimai-siyasi fəallığı ilə İrəvanın tarixində şanlı
iz qoymuş, onun adını daim uca tutmuş ayrı-ayrı nəsillər və şəxsiyyətlər
olmuşdur ki, bu gün onların da üzə çıxarılması, keçdikləri şərəfli yolun araşdırılması
olduqca vacibdir. XVIII əsrdə yaşamış Fazil İrəvani kimdir? Yəqin ki,
oxucuların da bir çoxu bu adla ilk dəfə tanış olurlar. E.Məmmədov Fazil
İrəvaninin həyatı, şəxsiyyəti, islami bilik və ideyaların təbliği sahəsindəki fəaliyyəti barədə ərtaflı
məlumat verir. Onun qeydlərindən
öyrənirik ki, bu nurlu insan "islam maarifini yaymaq yolunda bütün ömrü boyu
çalışmış, qiymətli kitablar yazmışdır.” F.İrəvani təkcə yaşadığı İrəvan
mahalında deyil, Şərqin dini ictimaiyyəti arasında böyük hörmət və nüfuz sahibi
olmuşdur. E.Məmmədov haqqında söhbət açdığı bu böyük din xadimini, həm də öz
dövrünün geniş və hərtərəfli savada malik bir ziyalısı kimi təqdim edir. Kitabda
verilmiş məlumata görə, İrəvan bölgəsində özünün nəcib və xeyirxah əməlləri ilə
böyük nüfuz və ad-san qazanmış
insanlardan biri də Şeyx Molla Məhəmmədbağır Qazızadə olmuşdur.
E.Məmmədov M.Qazızadənin keçdiyi şərəfli ömür
yolunu diqqətlə izləyir, onun Vətən və xalq qarşısındakı təmənnasız
xidmətlərindən dərin razılıq hissi ilə söhbət açır, İrəvanın ictimai və mədəni tərəqqisi
sahəsindəki çoxşaxəli fəaliyyətini geniş və hərtərəfli şəkildə işıqlandırır. Kitabla
tanışlıqdan öyrənirik ki, M.Qazızadə mükəmməl dini təhsil almış, eyni zamanda
öz səyi və çalışqanlığı sayəsində dövrün bir sıra elmlərinə dərindən
yiyələnmişdir. Onun azərbaycanlı uşaqlara dini təhsillə yanaşı, dünyəvi
elmlərin mənimsədilməsi, bölgədə yeni üsullu məktəblərin açılması istiqamətindəki səy və təşəbbüsləri konkret
fakt və sənədlər əsasında nəzərə
çarpdırılır, öz evində rus-tatar qızlar məktəbi açması milli maarifçilik
tariximizin mühüm bir hadisəsi kimi dəyərləndirilir. M.Qazızadənin yenilikçilik
təşəbbüsləri yerli müahifizəkar qüvvələr tərəfindən ciddi təzqiylərlə qarşılansa
da, o, tutduğu yoldan dönməmiş, öz fəaliyyətində müsəlman dünyasının və
Avropanın ən yaxşı ənənələrini ustalıqla ehtiva etmişdir. O, bölgənin adlı-sanlı
ziyalıları ilə (Haşım bəy Nərimanbəyov, İsmayıl bəy Şəfibəyov, Rəhim Xəlilov,
Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski və b.) çiyin-çiyinə çalışmış, xalqın içərisində
maarifçilik ideyalarını yaymaq üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Araşdırmalarda
deyildiyi kimi, o dövrdə nəşr olunan
"Kavkazskiy kalendar” dərgisinin 1890-cı il buraxılışının 163-169-cu
səhifələrində bu fədakar insan haqqında xoş sözlər söylənmişdir. E.Məmmədovun
M.Qazızadə ilə bağlı aşağıdakı qeydləri qəlbimizi qürur hissi ilə doldurur: "Dövrünün qabaqcıl
maarifçi, elm və din xadimi idi. Şərq və Avropa
mədəniyyətinə dərindən bələd olan alimin adı bütün Qafqazda hörmətlə
çəkilirdi.” Bu fədakar ziyalı təhsil sahəsindəki səmərəli fəaliyyətinə görə 1898-ci
ildə imperator tərəfindən III dərəcəli "Müqəddəs Anna” ordeni ilə təltif
olunmuşdur.
Layiqli varislik
Azərbaycan xalqına xas olan ən yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərdən biridir. Bu
mənada kitabda müəllifin həmin məsələyə
geniş yer ayırması təsadüfi deyil. Kitabı vərəqlədikcə M.Qazızadə ocağının
sonrakı törəmələri, onların həyat və fəaliyyəti barədə müfəssəl məlumat əldə
edirik. Bünövrəsi xeyirxah bir məqsədlə qoyulan bu nəsil öz saflığını, müqəddəs və humanist dəyərlərə bağlılığını daim qoruyub saxlamış, zamanın bütün sınaqlarına mətanətlə sinə
gərmişdir. M.Qazızadə öz övladlarını da doğma yurda, türkçülüyə, islam dininə
məhəbbət ruhunda tərbiyə emişdir. E.Məmmədov ağır zəhmət, gərgin axtarışlar
hesabına M.Qazızadənin varislərini də tapıb aşkara çıxarmağa nail olmuşdur.Şeyx
Savad, Şeyx Mahmud, Şeyx Murtaza kimi övladları atalarının yolunu ləyaqətlə
davam və inkişaf etdirmiş, öz nəsillərinə çox böyük rəğbət və hörmət
qazandırmışlar. Kitab müəllifi yeri
gəldikcə XIX əsrdə İrəvanda mədəniyyət
və maarifçilik sahəsində baş vermiş yeniləşmə prosesi ilə əlaqədar maraqlı fakt
və hadisələri diqqət mərkəzinə çəkir. E.Məmmədov M.Qazızadə ilə yanaşı bu
dövrdə xalqın savadlanması, bəsirət gözünün açılması, elmi yeniliklərlə tanış
olması üçün öz səylərini əsirgəməyən tərəqqipərvər azərbaycanlı ziyalıların
adlarını çəkir, onların çətin və mürəkkəb bir tarixi şəraitdə bölgənin inkişafı
naminə həyata keçirdikləri xeyirxahlıq missiyasını layiqincə dəyərləndirir.
İrəvan maarifçiliyi tarixində çox böyük rol oynamış Əliqulu xan İrəvanski, Mirzə Qədim İrəvani,
Abbas ağa Fərəcov, Mehdi Kazımov, Mirzə Həsən Rüşdiyyə Təbrizi, Mirzə Məhəmməd Şeyxzadə və başqa bu kimi
yüksək əqidə və məslək sahiblərinin
adları və mütərəqqi əməlləri kitabda
xüsusi qeyd olunur, belə insanların ömür yolu gənclərə əsl örnək kimi təqdim
edilir. M.Qazızadə davamçılarının bölgənin ictimai-siyasi və mədəni həyatındakı
fəallığı XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq daha geniş vüsət almışdır. Onlar XIX-XX
yüzilliklərdə də İrəvanda təhsil və mədəniyyət sahəsində böyük
xidmətlər göstərmiş, eyni zamanda yüksək
dini qurumlara rəhbərlik etmiş, habelə
ayrı-ayrı məscidlərin axundu olmuşlar.
Müəllif həmin insanların adlarını sadalayır, hər cür çətinlik və
məhrumiyyətlərə baxmayaraq öz inam və
etiqadlarını necə böyük ləyaqət və cəsarətlə
yaşatdıqlarını arxiv materialları və yazılı sənədlər əsasında şərh edir.
Kitabda yeri gəldikcə belə bir fikir
vuğulanır ki, XIX əsrdə irəvanlı soydaşlarımız yeni üsullu məktəblərə
maraq göstərməklə yanaşı islam dininə rəğbət və sədaqətlərini qoruyub saxlayır,
onun yaşaması və daha geniş intişar tapması üçün bir sıra mühüm təşkilati
məsələlərin həllini vacib hesab edirdilər. İslamın humanist mahiyyəti
xalqımızın ictimai mövqeyi, həyat məramı və mübarizə idealları ilə üzvi şəkildə
qaynayıb qovuşduğuna görə azərbaycanlı ruhanilər bu dinə həmişə böyük üstünlük vermişlər. Kitabda bu haqda da müfəssəl söhbət açılır, düşmənə qarşı
mübarizədə dinin vacib rol və əhəmiyyəti yüksək qiymətləndirilir.
XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq sözügedən nəslin yeni davamçıları
meydana gəlir ki, onların da başında Əlinağı Mirzə Məhəmmədbağıroğlu durur.
Sonradan Məmmədovlar soyadı daşıyan bu
nəsil öz vətənpərvərliyi, milli
dəyərlərə sadiqliyi, istedad və bacarığı
ilə təkcə İrəvan bölgəsində deyil,
respublikamızın hər yerində çox böyük ad-san qazanmışdır. Məmmədovlar nəslinin
taleyinə doğma torpaqlarımızın itkisindən doğan acı faciəni yaşamaq nəsib olmuşdu. E.Məmmədov XIX əsrdə
İrəvandakı demoqrafik vəziyyət barədə də məlumat verir. O, göstərir ki, rus imperiyasının dəstəyi ilə ayrı-ayrı ölkələrdən Azərbaycanın
bu bölgəsinə xeyli sayda erməni köçürülmüşdü. 1851-ci ildə artıq İrəvanda 6488
azərbaycanlı, 6115 nəfər erməni yaşayırdı. Böyük din qardaşlarından hər cür
yardım alan xain və nankor erməni millətçiləri tədricən bölgəyə sahib çıxmaq
iddiasını reallaşıdrmağa başladılar və bu yolda ən çirkin, ağılagəlməz vasitələrə əl atdılar. Erməni vandalları bu
ərazidən qədim türklərin izini itirmək məqsədilə tarixi yadigarları, o cümlədən
dini ibadətgahları məhv etdilər. Qısa müddət ərzində 8 məscid yerlə yeksan
olundu. Erməni tarixçisi Tadevos Hakopyan özü də etiraf edir ki,
azərbaycanlılara məxsus bir çox qədim əlyazmaları, arxiv sənədləri və s. Eçmiədzin kilsəsindəki
əlyazmalar fonduna təhvil verilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq
Azərbaycanın mətin və mübariz insanları gündən-günə
geniş vüsət alan təzyiq və həmlələr önündə mərdliklə dayanırdılar. Belə bir vaxtda mənfur erməni millətçilərinə qarşı mübarizə
aparan azərbaycanlılardan biri də Şeyx Molla Məmmədbağır İrəvaninin varisləri
idilər.
E.Məmmədov qeyd edir ki, Molla Məhəmmədbağırın Şəhribanu bəyim Mir
Cəfər ağa qızı ilə izdivacından Əlinağı, Məhəmmədtağı, Məhəmmədəli adlı oğlanları və Ruqiyyə adlı qızları
dünyaya gəlmişdi. Müəllif bizi Ə.M.Məmmədbağıroğlu
şəcərəsinin hər bir nümayəndəsi ilə tanış edir, onların İrəvandan başlanan və
ölkəmizin ayrı-ayrı bölgələrində davam edən həyat yoluna nəzər salır. O, öz
əzəli yurd yerlərindən ayrı salınan bu nəslin Azərbaycanın ictimai-siyasi və
mədəni həyatındakı fəal rolundan, müxtəlif sahələrdə qazandıqları uğurlardan
bəhs edir. Bu nəslin davamçılarından bir neçəsi Rusiyanın və Avropanın ən
nüfuzli ali məktəblərində təhsil almışlar. Onların arasında Stalin
repressiyasının qurbanı olanlar da var.
Məmmədovlar sülaləsində Abbas və Rəşad Məmmədovlar kimi dövlət
xadimlərinin, Adil Məmədov kimi yüksək çinli hərbçilərin, Fuad Məmmədov kimi
təcrübəli və səriştəli milli təhlükəsizlik xidməti işçilərinin, Paşa Qəlbinur
kimi dünya şöhrətli alim və şairlərin, Əkbər, Həbib, Hüseyn və Fəxrəddin
Məmmədovlar kimi müdrik, xeyirxah ağsaqqalların olması sözün həqiqi mənasında qürurvericidir.
Kitabdan göründüyü kimi, Məmmədovlar nəslinin kişiləri ilə yanaşı, qadınları da
öz işgüzarlığı, bilik və savadı, geniş dünyagörüşü, yüksək mədəni səviyyəsi ilə seçilmişlər.
E.Məmmədov bizim nə vaxtsa doğma torpaqlarımıza qayıdacağımıza daxili
bir inam yaradır. Kitabda verilmiş çoxlu
sayda foto-şəkillər bizi Məmmədovlar nəslinin nümayəndələrini daha yaxından
tanımağa kömək edir.
Memuar ədəbiyyatının gözəl bir nümunəsi olan bu kitab həm də
elmi-tədqiqat səciyyəli məqamları ilə
mühüm maraq doğurur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kitabda istifadə olunan nadir
əlyazmaları və sənədlər Sankt-Peterburq, Tiflis və Təbriz arxivlərindən götürülmüşüdür.
Professor Eynəddin Məmmədovun bu kitabı əzəli yurd yerlərimizdən biri olan İrəvan bölgəsinin, habelə Ermənistan-Azərbaycan
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixini öyrənmək istəyənlər üçün dəyərli bir mənbədir.
Sahib İBRAHİMLİ,
filologiya
elmləri namizədi, əməkdar mədənyyət işçisi