Bakı 13°C
İqlim dəyişir - nə etməliyik?
Bakıya
quşbaşı qar yağır, sakit havada belə güclü qar Abşeron üçün nadir təbiət hadisələrindəndir.
Son illərdə sanki dünyanın nizamında bir tərslik yaranıb: yay daha isti, qış isə
daha qarlı-şaxtalı keçir, və ya qışın ortasında 150 isti, yayda isə
bir dəfəyə aylıq normadan artıq yağıntı düşür. İl boyu KİV-də dünyanın müxtəlif
ölkələrində baş verən dəhşətli istilərdən, daşqınlardan, qasırğalardan və s. təbii
fəlakətlərdən xəbərlər yayılır. Elə bu qış başlayanda qar, çovğun bütün
Avropanı, Amerikanı cənginə almışdı, hətta yaxın günlərdə Şimali Afrikaya,
Sahara səhrasına və ərəb ölkələrinə də güclü qar yağmışdı. Ölkəmizi götürək:
qış hələ başa çatmayıb, artıq Bakıya 5-6 dəfə qar yağıb, son 50 ildə ilk dəfə
olaraq 2012-ci ildə Xəzər dənizinin sahilə yaxın zolağının donduğunun şahidi
olduq.
Bəs bunlar nədən
xəbər verir: qlobal istiləşmə davam edir, yoxsa yeni buzlaq dövrü başlayır? Dekabr
ayında internet səhifələrində iqlim dəyişmələri ilə bağlı alimlərinin 2030-2040-cı illər arasında
iqlimin kəskin soyumasına, hətta buzlaq dövrünün başlayacağına dair proqnozları
yer almışdı. Əsas kimi, Günəş fəallığında baş verən zəifləmələr göstərilirdi. Təbii
ki, bunlar ehtimallardır, iqlim dəyişmələri Günəş şüalanması ilə bərabər, bir
çox digər amillərdən, o cümlədən Yerin fırlanma oxunun və orbitinin vəziyyətindən,
istixana effektindən, tektonik və vulkanik proseslərdən və nəhayət, antropogen
təsirdən asılıdır.
Alimlərin əksəriyyəti
ən əsas amil kimi Yerin fırlanma oxu ilə onun orbit müstəvisi arasındakı
bucağın (adətən 23,40) dəyişməsinə üstünlük verir və Yer kürəsində
baş verən buzlaşma və istiləşmə dövrlərini də onunla əlaqələndirirlər. Məlumdur
ki, Yer kürəsi həm öz oxu, həm də Günəş ətrafında dövr edir və bu səbəbdən Yerdə
fəsillər tsiklik olaraq təkrarlanır, isti və soyuq aylar bir-birini əvəz edirlər.
Əvvəli və sonu görünməyən bu proses min illərdir kimi davam edir. Böyük zaman çərçivəsində
də belədir: buzlaşma və istiləşmə dövrləri zaman-zaman bir-birilərini əvəz edərək
Yer kürəsi bugünkü vəziyyətə gəlib çatmışdır. Geoloqlar, paleocoğraflar və
paleoiqlimşünaslar müəyyən etmişlər ki, Yer öz inkişafında müddəti milyon illərlə
ölçülən 4 böyük buzlaq erası yaşamışdır:
1.Erkən Proterozoy buzlaq erası (2.5-2.0 mlrd. il əv.)
2. Son Proterozoy buzlaq erası (900-630 mln.il əv.)
3.Paleozoy buzlaq erası (450-230 mln.il əv.)
4.Kaynazoy buzlaq erası (65 mln. il əv.- indiki dövr)
Deməli, biz buzlaq erasının içindəyik, amma
eralar da bir-birini əvəz edən nisbətən daha qısamüddətli soyuq və isti dövrlərə
(epoxalara, mərhələlərə, fazalara) bölünürlər. Kaynazoy erasının ən şiddətli
soyuqları Pleystosen buzlaq dövründə (730-12 min il əv.) baş vermişdir. Bu dövrün, eləcə də Yerin
sonuncu buzlaq epoxası Vyurm təxminən 110 min il əvvəl başlamış və eramızdan 10
min il əvvəl başa çatmışdır. Sonuncu buzlaq maksimumu (ən soyuq fazası) da həmin
dövrə - təxminən 26-20 min il əvvələ təsadüf edir ki, o zaman dünya okeanında
suyun səviyyəsi 120-135 m
aşağı düşmüşdü, okeanların suyu quruda qalınlığı 3-4 km-ə çatan buz örtüyünə
çevrilmişdi. Mütəxəssislərin bildirdiklərinə
görə, Kaynazoy erasında ən isti dövr isə Paleogendə (66-23 mln. il əvvəl) baş
vermişdir. Həmin dövrdə bütün Avropa tropik meşələrlə örtülü idi, hətta bu gün
qalın buz qatı altında olan Şimal Buzlu okeanının adalarında subtropik iqlim
qurşağına məxsus fauna və flora növləri yayılmışdı.
Yer kürəsində
buzlaqlar həmişə olub, indi də var və güman ki, gələcəkdə də olacaqdır, lakin
buzlaqarası, yəni nisbətən isti dövrlərdə buzlaqlar Yer səthinin 10-12%-ni - əsasən
Şimal və Cənub qütbü ətraflarını və 4000 m-dən yüksək dağ zirvələrini əhatə edirlərsə, buzlaq dövrlərində bu göstərici
30-35%-ə yüksəlir və Şimal yarımkürəsində qalın buz qatları 50-ci en dairəsinə
qədər gəlib çatır, Avrasiya və Şimali Amerika qitələrinin əksər hissəsi
buzlaqların əsirinə çevrilir. İqlimin kəskin aşağı düşməsi təkcə şimaldakı düzənlik
əraziləri deyil, həmçinin cənubdakı 2500 m-dən hündür dağlıq əraziləri də əhatə edir. Xəzər dənizi hövzəsi tarixən həmişə
Rus düzənliyi ilə bağlı olduğundan, orada baş verən buzlaşma və ya istiləşmə Xəzər
dənizində müvafiq olaraq, reqresiyaya (çəkilmə) və transqressiyaya (qabarma) səbəb
olmuşdur və son 700 min il ərzində (Pleystosendə) belə hadisələrin fərqli
intensivliklə azı 7 dəfə təkrarlandığını göstərir. Xvalın əsrində reqresiya
zamanı Xəzərin (Xvalın dənizinin) səviyyəsi indikindən təxminən 50 m aşağı düşmüş,
transqresiya zamanı isə dənizin sahəsi üç dəfə böyümüş və Kür-Araz ovalığı
indiki Mingəçevirə kimi sulara qərq olmuşdu.
Nəhayət, təxminən
12 min il əvvəl Yer sonuncu buzlaq dövrünü başa vuraraq buzlaqarası (istiləşmə)
dövrə - Holosenə qədəm basmış və hazırda eramızdan əvvəl 450-ci ildə başlayan,
Subatlantika adlı nisbi istiləşmə fazasındadır. Həmin isti dövr indiyə qədər
davam etməkdədir, xüsusilə XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq, temperaturun artımı özünü daha qabarıq göstərir.
Dünya Meteorologiya Təşkilatının verdiyi məlumata görə, son 5 il ən isti illər
olub və son 150 ildə Yer səthində orta illik temperatur 0.750C,
Avropada isə 1.20C
artmışdır (bax qrafikə).
Yer səthinə yaxın qatda havanın 1860-2000-ci illərdə orta illik dəyişməsi
qrafiki
Lakin bu o demək deyil ki, bu son dövrlər ərzində
iqlim ancaq yüksələn istiqamətdə inkişaf etmişdir. Təbii ki, ümumi tendensiya
istiləşmə olsa da, ayrı-ayrı mərhələlərdə güclü istilərlə bərabər, şiddətli
soyuqlar da olmuşdur. Məsələn, X-XIII əsrlər "Kiçik iqlim optimumu”, yəni yeni
eranın ən isti dövrü, XIV-XIX əsrlər isə "Kiçik buzlaq dövrü” kimi qeyd olunur.
1645-1715-ci illərdə baş vermiş son 500 ilin ən aşağı temperaturunu da
("Maunder minimumu”) alimlər günəş fəallığının azalması ilə əlaqələndirirlər. O
dövrdə Yerin orta temperaturu 1.30C
aşağı düşmüş, hətta Londondan axan Temza çayı belə donmuşdu.
Göründüyü
kimi, tarixən – yüz, min və milyon illər boyu buzlaşma və istiləşmə dövrləri fəsillər
kimi biri-birini əvəz etmiş, təbiət – canlılar və cansızlar da bu iqlim dəyişmələrinə
uyğun olaraq dəyişmişlər, təkamül etmişlər. Amma bu dəyişmələr çox ləng
getmişdir, temperaturun 1-20 dəyişməsi üçün yüz, hətta min illər
keçmiş və fauna və flora da tədricən bu dəyişikliyə uyğunlaşmış, adaptasiya
olmuşlar. İndi isə bu proseslərə təsir edə bilən, onları sürətləndirən və ya ləngidən
daha bir ciddi amil var: İNSAN! Hər gün milyon tonlarla yanacağın (neft məhsulları,
kömür və s.) yandırılmasından atmosferə atılan külli miqdarda karbon, metan və
parnik effekti yaradan digər qazlar qlobal istiləşməni şərtləndirən əsas səbəblərdən
hesab olunur. BMT-nin Ətraf Mühit Proqramında CO2 qazı ilə orta
temperatur arasında müsbət bir korrelyasiya müşahidə olunduğu və 1980-ci ildən atmosferdə karbon qazı konsentrasiyasının ildə
2.2%, havanın orta temperaturunun isə ildə ~1.3% artdığı bildirilir. Dünya həyəcan
təbili çalır, prosesi heç olmasa ləngitmək üçün başda BMT olmaqla qabaqcıl ölkələr
və ayrı-ayrı təşkilatlar müxtəlif sənədlər
(İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası, Kioto Protokolu, Paris
razılaşması və s.) imzalayır, layihələr hazırlayır və proqramlar həyata
keçirirlər. Lakin antropogen amili qəbul etməyən, ona şübhə ilə yanaşan, hətta
onu bir qrup iri korporasiyaların biznes marağı hesab edənlər də var. Amma
görünən odur ki, son illər təbiətdə baş verən kataklizmlərin tezliyi və şiddəti
artmaqdadır.
İndi Yer kürəsini
nə gözləyir: qlobal istiləşmə, yoxsa buzlaq dövrü? Bunu hələ heç kim tam dəqiqliyi ilə söyləyə
bilməz. Hətta dünyanın ünlü alimləri
proqnoz verməkdən çəkinir, məsələyə çox ehtiyatla yanaşaraq cürbəcür
ssenarilər, yəni " belə olsa, elə olar, elə də olsa, belə olar” variantları
hazırlayırlar. Ehtimal ki, Yerin fırlanma oxu istiqamətinin dəyişməsi çox uzun
dövrlər üçün, digər amillər, o cümlədən antropogen amil isə qısa dövrlər üçün
ciddi iqlim dəyişmələrinə səbəb ola bilər. İqlim dəyişmələri qrafikinə nəzər
salanda, son dövrlərdə soyuq və isti iqlim fazalarının sürəkliliyinin
azaldığını və başvermə tezliyinin artması müşahidə edilir. Buna əsaslanaraq,
güman etmək olar ki, son 2500 ildə davam edən Subatlantika istiləşmə fazası
yaxın 40-50 ildə öz yerini nisbətən soyuqlaşma fazasına verəcəkdir. Buzlaşma
dövründən danışmaq isə hələ tezdir, çünki ortada prosesə yetərli təsir edə bilən
antropogen amili var.
"Qlobal istiləşmə
yoxsa, qlobal buzlaşma: insanlar üçün hansı sərfəlidir?” sualını verməyək. Çünki
bütün normadan kənaraçıxmalar kimi, hər ikisi insanlar üçün arzuedilməzdir. Bu
bir faktdır: elm, texnologiya nə qədər inkişaf etsə də, insan təbiət
şıltaqlıqları qarşısında hələ ki, acizdir. Nə etməliyik? Çıxış yolu təbiətə
maksimum uyğunlaşmaq, ona adaptasiya olmaqdır!
Ramiz Məmmədov
akademik, AMEA-nın akad. H.Əliyev adınaCoğrafiya İnstitutunun direktoru
Rəşid Fətəliyev
Coğrafiya İnstitutu paleocoğrafiyaşöbəsinin aparıcı elmi işçisi,geologiya-mineralogiya elmləri namizədi
