İnsan zəlidən elə yapışıb ki...
Tibbdə ən məşhur müalicə üsullarından biri də
hirudoterapiya - zəli ilə müalicədir. Hippokratın dövründən tətbiq edilən bu
üsul müasir tibb elminin də vaz keçilməyən müalicə metodlarındandır. Lakin zəli
canlı olduğu üçün onun çox istifadəsi təbiətdə tükənməsinə gətirib çıxara bilər.
Xeyli vaxtdır ki, bununla bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirilirdi.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Zoologiya İnstitutunun direktoru Elman Yusifov iki gün öncə trend-ə
açıqlamasında bildirib ki, Zoologiya İnstitutu vəhşi təbiətdən zəli ovlamaq istəyən
iş adamlarının müraciətinə bundan sonra müsbət cavab verməyəcək. Zəlinin CİTEZ-in
siyahısına salındığını deyən E.Yusifov bildirib ki, hazırda respublikada
satılan zəlilərin hamısı təbiətdən toplanılır. İş adamları zəlilələri daha çox
Rusiyaya, Türkiyəyə, Avropa ölkələrinə satırlar.
"5
ildən sonra tibbi müalicə üçün zəli tapılmayacaq”
İnstitut direktoru əlavə edib ki, zəliləri
süni surətdə çoxaldaraq, istənilən qədər satmaq olar. Amma onun vəhşi təbiətdən
ovlanaraq satılması düzgün deyil: "Mən həftədə 2 dəfə məktub alıram ki, hansısa
iş adamı 20-30 min zəli toplamaq istəyir. Sahibkarlar onları süni şəraitdə
çoxaltmağa tənbəllik edirlər, ona görə də gedib göllərdən yığır və xaricə
aparıb satırlar”.
E.Yusifov bildirib ki, əgər zəlilərin vəhşi
təbiətdən ovlanması davam edərsə, Azərbaycanda 5 ildən sonra tibbi müalicə üçün
zəli tapılmayacaq: "İnsanlar əvvəllər "Zoo” kombinatda süni surətdə artırılan zəlidən
istifadə edirdilər. Amma sonradan həmin struktur dağıdıldı. Hazırda
respublikada satılan zəlilərin hamısı təbiətdən yığılır. Bu isə təhlükəlidir.
Çünki zəli bilirsiniz ki, qan soran canlıdır. O, hansısa canlının qanını
soraraq ondan infeksiyanı götürə bilər və bu da sonradan insana keçə bilər”.
"Ərazidən
elə miqdarda zəli götürülməlidir ki...”
Sadalanan problemlə bağlı bu yaxınlarda
ekologiya və təbii sərvətlər naziri Hüseynqulu Bağırovla da görüşdüyünü deyən
E.Yusifov nazirin bu problemə çox həssas yanaşdığını söyləyib: "Artıq ETSN də
bunun qarşısını alacaq. Qaydaya görə, zəlini xaricə apardıqda, gömrük
orqanlarında iş adamlarından ilk növbədə ETSN-nin sənədlərini tələb edirlər. ETSN
də zəlilərin mövcud sayı, kvotası ilə bağlı rəyin verilməsi üçün bizə müraciət
edir. Biz isə yerdə vəziyyəti dəyərləndirib ona mütəxəssis rəyi veririk ki, həmin
ərazidən nə qədər zəli götürmək olar. Ərazidən elə miqdarda zəli götürülməlidir
ki, təbii sistem özünü bərpa etsin və sonradan onun kökünün kəsilməsi riski
yaranmasın. ETSN bizim rəyimiz əsasında öz qərarını açıqlayır. Biz də
İnstitutun Elmi Şurasında bu məsələni qaldırdıq ki, zəlilərin təbiətdən
ovlanmasına müsbət rəy, başqa sözlə, icazə verməyəcəyik. Çünki zəlilərin sayı
artıq kritik həddə çatır. Şuranın bu iclasından sonra nazirin qəbulunda oldum və
o da bunu dəstəklədi”.
E.Yusifov qeyd edib ki, əgər institut rəy
verməsə, zəlilərin vəhşi təbiətdən toplanması prosesi istər-istəməz
dayandırılacaq: "Əlbəttə, qanuni yolla dayandırılacaq, amma qeyri-qanuni yolla
dövriyənin necə olacağını biz artıq bilmirik. Əsas odur ki, talançılığın müəyyən
bir hissəsinin qarşısını alacağıq, zəlini təbiətdən götürüb aparıb satmaq elə də
asan olmayacaq. Bu, həm də ona görə yaxşıdır ki, sahibkarları zəliləri süni şəkildə
artırmağa sövq edəcəyik”.
E.Yusifov artıq Zoologiya İnstitutunda
laborator şəraitdə, Mingəçevirdəki təcrübə dayaq məntəqəsində isə açıq şəraitdə
zəlilərin çoxaldılması üçün işlərə başladıqlarını söyləyib. Onun sözlərinə görə,
hazırkı dövrdə zəlilərin çoxaldılması o qədər də asan deyil: "Çünki bu, artıq
unudulmuş təcrübədir. Ancaq bu, inkişaf etsə, ölkəmiz üçün də gəlir əldə edilmə
yerləri artar, çünki xarici ölkələr bizim zəliləri çox həvəslə alırlar”.
"Zəli zəhərli
olmur, amma zərərliləri ola bilər”
Hirudoterapiya
ilə məşğul olan Aynur Əhmədova deyir ki, o, müalicə üçün istifadə etdiyi zəlini xüsusi tibbi bazalardan
alır. Çünki orada tam təhlükəsiz, tibbi prosedurlar üçün yararlı zəlilər olur.
Onun sözlərinə görə, apteklərdə bəzən çox keyfiyyətsiz zəlilər satılır: "Bəzən əhali
bilmir deyə, aptekdən alır. Bu zaman isə keyfiyyətli olmayanları da qarşılarına
çıxır. Tibbi zəlilərin alt hissəsi yaşıl xətli olur. Qara, qəhvəyi xətli olan zəlilər
də var. Onlar tibbi zəlilər deyil, müalicə üçün yararsızdırlar. Ona görə də hər
yerdən zəli almaq olmaz. Mən tibbi bazalardan götürürəm”.
A.Əhmədova bildirdi ki, zəli zəhərli olmur, amma zərərliləri
ola bilər. Bu da onların yaşadıqları yerdən asılıdır: "Zəlinin özündən
buraxdığı maddənin tərkibində 80-90 ferment var. Onların bir çox təsirləri var.
Zəhərli yox, zərərli olanları ola bilər. Niyə zərərli ola bilər? Çünki o zəlilərin
çoxu bataqlıqda yaşayır, durğun göllərdə olurlar. Çirkli sulardan zəlinin
daxilinə zərərli ola biləcək maddələr də daxil ola bilər. Göldən birbaşa tutub
istifadə etdikdə, onun xeyirli maddələri ilə yanaşı, ziyanlı olanları da qana
ötürülmüş olur. Ona görə zəlilər təbiətdən toplandıqdan sonra xüsusi bazalarda saxlanmalıdır,
suları dəyişdirilməlidir. Onlar tam təmizləndikdən sonra tibbi cəhətdən yararlı
ola bilər”.
"İşlənmiş zəlinin
apteklərə satılması halları da olur”
Mütəxəssis deyir ki, zəlini evdə kor-koranə istifadə
etmək düzgün deyil. Çünki əks təsirləri olur: "Zəlinin düzgün istifadəsi mütəxəssis
işidir. Həkim tam zərərsiz zəlini hardan almalı olduğunu bilir. Ona görə həkim
pasientə zəlini hardan almalı olacağını deyir, yaxud özü alıb gətirir. Elə
pasient var ki zəlidən qorxur, iyrənir, amma müalicəni etdimək istəyir. Biz də
ona kömək edirik. Bir neçə dəfə olub ki, zəli müalicəsi etdiyimiz insanlar
sonradan gedib özləri zəli alıb evdə istifadə ediblər. Hətta uşaqlarına belə
istifadə edənlər olub. Sonra gəlib deyirlər ki, üzü şişib, qızartı yaranıb, infeksiyalaşıb.
Amma tam əmin olunmayan yerdən zəli almaq düzgün deyil. Çünki işlənmiş zəlinin
apteklərə satılması halları da olur. Bunu tam əminliklə deyirəm. Ona görə əmin
olduğumuz yerdən almaq lazımdır. Yanlış müalicə qızartı, temperatur, şişkinlik,
göyərmələr, yaranın gec sağalması kimi fəsadlara gətirib çıxarır. Bir xoşbəxtliyi
var ki, zəlinin tərkibi zəhərli fermentləri də öldürür. Ona görə çox pis nəticələrə,
ölümcül hala səbəb olmur. Bir-iki həftəyə yaralar özü sağalmağa başlayır”.
A.Əhmədova onu da bildirdi ki, zəli tapmaqda hər
hansı problem yoxdur. Zəlilərin nəslinin kəsilməsi ilə bağlı hələ ki ona informasiya
daxil olmayıb.
"Nəslinin kəsilmə
ehtimalı çoxdur”
Zəli satışı
ilə məşğul olan Elnur Əliyev deyir ki, zəlinin toplanıb, satışa çıxarılması xüsusi bir
prosedurdan keçir: "Mən özüm cənub bölgəsindənəm. Əsas cənub bölgəsindən əldə
edilsə də, ümümilikdə bütün bölgələrimizdən zəli toplanılır. Bu işlə xüsusi məşğul
olanlar var. Onlar zəliləri toplayıb, bu sahədə ixtisaslaşan kəndlərə verirlər.
Həmin kəndlərdə isə xüsusi göllər olur. Toplanan zəlilər o göllərdə bir müddət
saxlanılır, sonra istifadə edilir. Göldə zəlilər artır. Göldən çıxarılanda isə
dərmanlanır. Bunu isə hər adam bilmir. Bu işlə məşğul olanlar zəlilərin hansı
halda zərərsiz olduğunu bilirlər. Zəlini bankaya tökəndə hərəkət edirsə, normaldır,
əgər xəstədirsə, hərəkətsiz olacaq, yapışıb bir yerdə qalacaq. Bu kimi məsələləri
hər kəs bilmir”.
E.Əliyevin sözlərinə görə, zəlinin klinikalarla yanaşı,
fərdi alıcıları da olur. Amma mütəxxəssis müalicəsini məsləhət görür: "Zəlinin
ziyanı yoxdur. Lakin daha xeyirli olması üçün xüsusi nöqtələr var. Bunu bilən
mütəxəssis olmalıdır”.
Müsahibim zəlinin nəslinin kəsilmə ehtimalının
böyük olduğunu bildirdi: "Azərbaycanda olan yaşıl zəli keyfiyyətli olduğu üçün tələb
çox olur. Tələb olduğu üçün bizdə həddindən artıq çox toplanır. Ona görə nəslinin
kəsilməsi ehtimalı çoxdur. Əvvəllər zəlilərin lap böyük olanlarını yığırdılar,
amma indi balacalarını da yığırlar, böyüməyə qoymurlar”.
Aygün Asimqızı