“İnqilab”dan “Azərbaycan”a doğru
Mənə elə gəlir ki,
qəzetlərin, jurnalların da taleyi insanların taleyi kimidir. Kimisi uğurlu,
kimisi uğursuz. Bəlkə də kimlərsə mənim bu fikrimlə razılaşmaz. Amma bu,
doğrudan da belədir. Qarşımda Sovet
dövründə fəaliyyət göstərən olan "Maarif və mədəniyyət”, "İnqilab və
mədəniyyət”, "Hücum” jurnallarının bir necə sayı var. Onların əksər saylarını
sakit vərəqləmək mümkün olsa da, sakit oxumaq qeyri-mümkündür. Dövrün siyasi-ədəbi ab-havası, (əslində
hikkəsi), "prokuror iddiası”nı xatırladan, oktyabrın kiçik qardaşı aprel
inqilabının "gözəllik”lərini vəsf edən saysız-hesabsız məqalələr, çıxışlar...
Tədqiqatçı alim
Rasim Tağıyev yazır: "Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı 1922-ci ilin oktyabr
ayının 14-də olan iclasda respublikada maarif işçilərinə, müəllimlərə kömək
etmək, ədəbiyyatın, elmin, incəsənətin inkişafına yardım göstərmək məqsəd ilə
"Maarif” adlı aylıq jurnalın nəşr olunacağını qərara aldı”.
Amma arxiv
sənədlərindən və dövrü mətbuat da çap olunan materiallarından belə aydın olur
ki, materiallar vaxtında toplanmadığı və mətbəə təşkili işi yubandığı üçün
jurnal həmin il çıxmır. Jurnal ədəbi qanunlarla deyil, siyasi göstərişlər,
mülahizələr əsasında işləyən ədəbi mühitimizə "Maarif və mədəniyyət” adı ilə
1923-cü ilin 28 yanvarında gəldi. Gəlişinə sevinən Mustafa Quliyev yazırdı:
"Ümid edirik ki, bu məcmuə ümumazərbaycan ədib və mühərrirlərinin fikri
ittihadına, ədəbiyyatımızın tədqiq və intişarına yardım edəcəkdir”. Təəssüflər
ki, publisist yanıldı. "Ədəbi mühakimələrin” ocağına çevrilən jurnal,
Azərbaycanın düşünən beyinlərinin qəniminə çevrildi.
"Sosializm, kommunizm
quruculuğu ilə bağlı olan, Lenin ideyalarını təbliğ edən jurnal 1923-1927-ci
illərdə "Maarif və mədəniyyət”, 1928-ci ilin yanvarından 1936-cı ilin
martınadək "İnqilab və mədəniyyət”, 1936-cı ilin iyunundan 1941-ci ilin
mayınadək "Revolyusiya və kultura”, 1941-ci ilin iyunundan 1946-cı aprelinədək
"Vətən uğrunda”, 1946-cı ilin mayından 1952-ci ilin dekabrınadək yenə də "İnqilab və
mədəniyyət” adı ilə nəşr edilmiş, 1953-cü ildən isə "Azərbaycan” adı ilə nəşr
olunur”.
Ad dəyişir, məzmun isə qalır. 1928-ci ilin yanvarından jurnal
Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinin orqanı kimi "İnqilab və mədəniyyət”
adı ilə fəaliyyətini davam etdirir. "Bizim üsulumuz Marksın dialektik
materializmi, yolumuz dünya inqilabı, bayrağımız Lenin, son məqsədimiz
kommunizimdir” deyən proletar
yazarlarımız, Azərbaycanda hər şeyə inqilab yolu ilə nail olmağı qarşısına
məqsəd qoydular.
"Azərbaycan Sovet
Yazıçılar İttifaqını hər cür əksinqilabi millətçi, müsavatçı, tör-töküntüdən
təmizləyəlim!” hökmü ilə 1936-ci ilin martında "Revolyusiya və kultura” adı
altında fəaliyyətini davam etdirən jurnal sosializm işinə sadiq olmayan "xalq
düşməni” axtarışına çıxaraq pantürkist, müsavatçı "agentlər” aşkarlamağa nail
oldu. Bu ədəbi mühakimə rolunu oynayan yazıları bolşevik diktaturasının
ədəbiyyata, mətbuata, ədəbi mühitə münasibətinin qabarıq təzahürü kimi
qiymətləndirmək olar. Sosializmin nailiyyətlərini "görməyən” H.Cavid, Ə.Cavad,
S.Mümtaz, H.Sanılı, M.Müşfiq, Ə.Yusif və onlarla, yüzlərlə vətənpərvər,
millətsevər yazarlarımızı jurnalın bolşevik yazarları hədəfə aldı.
Tədqiqatçıların
yazdığına görə, 1936-37-ci illərdə "Revolyusiya və kultura” jurnalının çox az
sayları çap edilib. R.Tağıyev yazır: "1937-ci ildə jurnalın cəmi üç nömrəsi
nəşr olunub”. Amma bu az saylar sayı-hesabı bilinməyən nurlu zəkalarımızı
söndürməyə, ocaqları qaraltmağa, ömürləri qırmağa yol açdı. Proletar üslubunun
yeganə yaradıcılıq üslubu olaraq işlədilməsini tələb edən jurnal, elə öz
yazarları arasında sinfi düşmən axtarışına çıxdı. "Sənət öz yollarını özü
yaratmalıdır. Marksizm metodları sənətin metodları deyil” deyənlərə qənim
kəsilənlər zorən yeni "sənət” axtarışına çıxdılar. Bunun təbliğinə "İnqilab və
mədəniyyət” öz səhifələrində inqilab yolu ilə başladı. Zorən yaranan, siyasi
amillərdən irəli gələn faktorlar bu "sənəti” əsl sənətə çevrə bilmədi. İnqilaba
xidmətə sövq edilən "sənət” nəticədə təkcə ədəbiyyatımızı, mətbuatımızı,
mədəniyyətimizi deyil, Azərbaycanımızı proletarlaşdırmaq uğrunda amansız,
şiddətli, rəhimsiz bir mübarizəyə, mücadiləyə yönəldi. Diktaturanın yaratdığı
xof, qorxu, təhdid, təzyiq jurnalın məğzinə hopdu. Jurnalın yazarları "yeni nəsr”,
"yeni təfəkkür” uğrunda qələmi köklədilər.
Azərbaycan SSRİ-nin
tərkibinə daxil olduqdan sonra milli mətbuat ənənələrini əvvəlki kimi davam
etdirmək mümkün olmasa da, bununla belə, 70-80-ci illərdə respublikamızda
onlarla qəzet və jurnallar çap olunurdu ki, onların özünəməxsus üslubu və mövzu
istiqaməti formalaşdı. Onlar sovet dönəmindən çıxan, bu gün də mətbuat
bolluğunda öz populyarlıqlarını, nüfuzlarını qoruyub saxlamağa çalışmış və
qismən buna nail olmuşlar. 1960-70-ci illərdə həmin nəşrlər qismən öz
ideya-siyasi xəttində müəyyən dəyişikliklər etmiş, sovet rejimi və kommunist
ideologiyasının buxovlarından azad olmağa can atmış, 1990-cı ildən sonra isə
müstəqil Azərbaycanın azad mətbuatı sıralarında layiqli yerini tutmuşlar.
Onlardan biri də 1953-cü ilin yanvarından "Azərbaycan” adı ilə çıxmağa başlayan
ədəbi-bədii orqandır. Sözsüz ki, "Azərbaycan” jurnalının tarixi Azərbaycan
Sovet ədəbiyyatının, Sovet jurnalistikasının tarixidir və onun bir parçasını
özündə əks etdirir. Bu tarix yaxşı da olsa, pis də olsa onu özümüz yazmışıq.
Amma nə yaxşı ki, "Azərbaycan” bu gün müstəqil, azad Azərbaycanın adına layiq
bir mətbuat orqanıdır.
Doğrudur, "Azərbaycan”
məzmununda birdən-birə "inqilab” edib yeniliyə nail ola bilmədi. Yenə də bir
müddət "sosializm quruculuğunun ölkəmizdə tərəqqisi və yüksəlişinə” xidmət
etdi. Amma tədricən Azərbaycanın adına layiq olmağa can atdı və buna nail də
oldu.
1956-cı ildən sonra xeyli
dərəcədə genişlənən jurnal publisistikası 1960-80-cı illərdə geniş vüsət aldı.
1960-80-ci illərdə jurnalistikanın, ədəbiyyatın milli oyanışında, yeni nəslin
formalaşmasına səbəb olan jurnal,
1980-cı illərdə "Azərbaycan milli ideologiyasının, mətbuat tarixinin az
öyrənilən sahələrinin araşdırılması yolunda da ilk addımlarını atdı. Əksər
tədqiqatçılar keçid dövrünün istənilən sahəsini öyrənmək üçün mənbə kimi məhz
bu orqana istinad etməyi məsləhət görür.
Hörmətli oxucum! Yəqin indi mənimlə razılaşarsan ki, qəzet və
jurnalların da insanlar kimi uğurlu və uğursuz taleyi olur!
Qərənfil Dünyamin qızı
Əməkdar jurnalist