İllüziyanı dərk və etiraf edən şairin faciəsi
"Sevdiyim
əsər” layihəsində yazarların, elm, sənət adamlarının ən çox sevdikləri əsər
haqqında söhbət edirik. Budəfəki həmsöhbətimiz ədəbiyyatşünas, filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
kafedrasının dosenti Məti Osmanoğludur. Məti müəllimin sevdiyi əsər Nazim
Hikmətin "Masalların masalı” – "Nağlların nağılı” şeiridir
– Nazim Hikmətin "Nağılların nağılı” şeiri hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə sizin sevdiyiniz əsərdir?
- Şeirin məzmun adlandırdığımız daxili enerjisi ilə həmin enerjinin oxucuya ötürülməsi arasındakı bütövlüyə, harmoniyaya görə. Bu şeirlə yeniyetməlikdən tanışam – ilk dəfə Azərbaycan radiosundan şairin öz səsindən dinləmişəm və şeir yaddaşıma şairin öz səsi ilə həkk olunub. Yaş, həyat təcrübəsi dəyişdikcə şeirin fəlsəfi tutumunun dərk edilməsi, qavranılması da dəyişir. Dəyişməyən isə bütövlükdür: sözlə sözün daşıdığı yükün, mənanın bütövlüyü...
Nazim Hikmətin ilk kitabı – "Günəşi içənlərin türküsü” 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunandan az sonra tənqidçi Əli Nazimin (1937-ci ilin qurbanlarındandır) kitab haqqında geniş resenziyası çap olunub. Orada irəli sürülən maraqlı fikirlərdən biri də budur ki, Nazim Hikmətin şeirlərində kino estetikasının təzahürlərini görmək mümkündür. Ə.Nazim N.Hikmətin şeirlərindən biri ilə məşhur kinorejissor Eyzenşteynin kino üslubu arasında paralel aparmağa çalışmışdı. Bu, dəqiq müşahidə idi və həmin keyfiyyət Nazimin sonrakı yaradıclığında da özünü qabarıq göstərir. Məsələn, Rusiyanın görkəmli rejissoru Yuri Norşteynə böyük şöhrət gətirmiş "Skazka skazok” (1979) filminin adı birbaşa Nazim Hikmətin şeirinin adının təkrarıdır. Modern kino, rəsm və söz sənətlərinin estetik imkanlarının folklorla sintez edildiyi həmin animasiya filmi dünya kino sənətinin şedevrlərindən sayılır. Xəyalla gerçəkliyin, yuxu ilə həqiqətin, nağılla həyatın, keçmişlə gələcəyin, uşaq təsəvvürləri ilə tarixin iç-içə yer aldığı filmin quruluşunda Rembrantın, Pikassonun rəsm texnikası, Tarkovskinin kino üslubu ilə səsləşmələr olduğu kimi, Nazim Hikmətin şeir sənətkarlığı ilə də paralellər var...
Bunun əsas səbəbinin "Nağılların nağılı” şeirinin quruluşu ilə əlaqədar olduğunu söyləyə bilərik. Şair bizə çatdırmaq istədiyi "nağıllar nağılını” sadəcə söz və sözün imkanları, kombinasiyaları ilə deyil, sözün yaratdığı görüntülər vasitəsilə təqdim edir və görüntüləri sanki kameranın gözündən göstərir. Birinci kadrda su kənarında dayanmış iki fiqur görürük: çinar və insan. Çinarın və insanın şəkli suda görünür. Suyun üzündə əks olunan şəfəq çinara və insana düşür. Sonra "kamera” iri plandan orta plana keçir, ikinci kadrda üç fiqur görünür: çinar, insan və pişik. Növbəti kadrda kamera öz "gözünü” daha geniş açır, orta plandan ümumi plana keçid olunur: çinar, insan, pişik və günəş. Beləliklə, ilk kadrdan diqqətimizdə olan suyun üzərindəki şəfəqin mənbəyi də əyaniləşir və kadra gətirilir. Suyun üzünə düşən şəfəqi və şəfəqin gəldiyi ünvanı bütöv bir tablo içində görürük... Növbəti kadr əyani görünən tablonun çərçivəsindən kənara çıxır, artıq onu kameranın gözü ilə göstərmək mümkün deyil. Gözlə görünməsi mümkün olmayan obraz təqdim edilir: insan ömrü. Bu şeir məhz insan ömrü haqqında nağıldır...
Yedi tepeli şehrimde
bıraktım gonca gülümü.
Ne ölümden korkmak ayıp,
ne de düşünmek ölümü.
En acayip gücümüzdür,
kahramanlıktır yaşamak:
Öleceğimizi bilip
öleceğimizi mutlak.
Onu da deyim ki, bədii mətn-oxucu münasibətlərinin narratoloji təhlilinə görə mətnin ünvanlandığı Oxucu surəti ilə əsərin real və ya fiziki oxucusuna fərqli anlayışlar kimi baxmaq lazım gəlir. Mənin (Müəllif obrazının) müsahib olduğu Oxucu mətndən kənarda yaradılan obraz kimi başa düşülməlidir...
Bu yaz Türkiyədə Ərzurum Universitetində qonaq oldum. Ərzurum Türkiyədə mühafizəkar düşüncənin hakim olduğu yerdir, burada dini və milli dəyərlərə daha rəğbətlə yanaşırlar. Radikal türk milliyyətçisi olan dəyərli dostum, professor Ali Kafkasyalı mənə öz tələbələri ilə ünsiyyətdə olmaq imkanı yaratdı. Üç qrupun tələbələrindən ibarət tünlük bir mühit idi. Tələbələr məndən türk ədəbiyyatı barədə nə bildiyimi soruşdular və mən onlara "Nağılların nağılı”nı oxudum. Tələbələr şeiri qeyri-adi bir reaksiya ilə - alqışlarla qarşıladılar. Görünür, burada şeirin məzmunu, quruluşu ilə yanaşı, teatrallıq amilinin də rolu var...
– Şeirin sonunda belə bəlli olur ki, hər şey yox olub gedəcək – günəş də, pişik də, qəhrəman da. Bu məqam qiyamət əlaməti, heçlik nişanəsi ilə bağlı deyilmi?
– İstər idealistlər, istərsə də materialistlər yaşadığımız aləmin nə vaxtsa sonunun çatacağını iddia edirlər. Şeir də bu həqiqəti təsdiqləyir. Ancaq Nazim Hikmət qiyamətin gələcəyi barədə xəbərdarlıq etmir, həyatı və bu dünyada yaşamaq fürsətini alqışlayır. Bu fürsəti verənə şükür oxuyur...
İçdiyim o su da səadət imiş,
İşə getməyim də, qayıtmağım da.
Ona baxmağım da xoşbəxtlik imiş,
Onu yuxusundan ayıltmağım da.
Dünya başdan-başa səadət imiş,
Mənsə bu dünyanın qoynundayammış...
- Obrazların "doğulması” ilə birgə " Nağılların nağılı” başlayır və onların "yox olması” ilə də bitir. Sizcə, Nazim Hikmət burada "ilk əvvəl söz var idi” məntiqi ilə çıxış edərək kəlamın insan hekayələri "yaşadıqca” var olacağınamı işarə etmirmi?
Mənim müəllimlik "repertuarımın” dəyişməyən elementlərindən biri də tələbələrimə "Nağılların nağılı”nı oxumağımdır. Hərdən sosial şəbəkələrdə tələbələrimin bu şeiri paylaşdıqlarının və məni xatırladıqlarının şahidi oluram. Adımın bu şeirlə xatırlanması bir insan kimi mənə həyatın poetik enerjisini verir. Bunun özü də bir başqa nağıllar nağılıdır...
– Nazim Hikmətin "Nağılların nağılı” şeiri hansı məziyyətlərinə və bədii keyfiyyətlərinə görə sizin sevdiyiniz əsərdir?
- Şeirin məzmun adlandırdığımız daxili enerjisi ilə həmin enerjinin oxucuya ötürülməsi arasındakı bütövlüyə, harmoniyaya görə. Bu şeirlə yeniyetməlikdən tanışam – ilk dəfə Azərbaycan radiosundan şairin öz səsindən dinləmişəm və şeir yaddaşıma şairin öz səsi ilə həkk olunub. Yaş, həyat təcrübəsi dəyişdikcə şeirin fəlsəfi tutumunun dərk edilməsi, qavranılması da dəyişir. Dəyişməyən isə bütövlükdür: sözlə sözün daşıdığı yükün, mənanın bütövlüyü...
– Şeirdə bu qədər az söz
işlənməsini – su, pişik, mən, sən,
şəfəq, çinar, sürət, şeir, ömür və s. – nə ilə əlaqələndirirsiniz, məzmun
ilə yoxsa, forma ilə?
–
Bu şeirdə məzmunu formadan ayırmaq mümkün deyil və şeçilən forma məhz
bu şeir üçündür. Şeirdə təsvir və təqdim edilən obrazlar da, necə deyərlər, yalnız
bu mətn üçün eksklüziv səciyyə daşıyır. Burada sözlər sanki kino estetikasının
tələbləri ilə idarə olunur... Nazim Hikmətin ilk kitabı – "Günəşi içənlərin türküsü” 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunandan az sonra tənqidçi Əli Nazimin (1937-ci ilin qurbanlarındandır) kitab haqqında geniş resenziyası çap olunub. Orada irəli sürülən maraqlı fikirlərdən biri də budur ki, Nazim Hikmətin şeirlərində kino estetikasının təzahürlərini görmək mümkündür. Ə.Nazim N.Hikmətin şeirlərindən biri ilə məşhur kinorejissor Eyzenşteynin kino üslubu arasında paralel aparmağa çalışmışdı. Bu, dəqiq müşahidə idi və həmin keyfiyyət Nazimin sonrakı yaradıclığında da özünü qabarıq göstərir. Məsələn, Rusiyanın görkəmli rejissoru Yuri Norşteynə böyük şöhrət gətirmiş "Skazka skazok” (1979) filminin adı birbaşa Nazim Hikmətin şeirinin adının təkrarıdır. Modern kino, rəsm və söz sənətlərinin estetik imkanlarının folklorla sintez edildiyi həmin animasiya filmi dünya kino sənətinin şedevrlərindən sayılır. Xəyalla gerçəkliyin, yuxu ilə həqiqətin, nağılla həyatın, keçmişlə gələcəyin, uşaq təsəvvürləri ilə tarixin iç-içə yer aldığı filmin quruluşunda Rembrantın, Pikassonun rəsm texnikası, Tarkovskinin kino üslubu ilə səsləşmələr olduğu kimi, Nazim Hikmətin şeir sənətkarlığı ilə də paralellər var...
Bunun əsas səbəbinin "Nağılların nağılı” şeirinin quruluşu ilə əlaqədar olduğunu söyləyə bilərik. Şair bizə çatdırmaq istədiyi "nağıllar nağılını” sadəcə söz və sözün imkanları, kombinasiyaları ilə deyil, sözün yaratdığı görüntülər vasitəsilə təqdim edir və görüntüləri sanki kameranın gözündən göstərir. Birinci kadrda su kənarında dayanmış iki fiqur görürük: çinar və insan. Çinarın və insanın şəkli suda görünür. Suyun üzündə əks olunan şəfəq çinara və insana düşür. Sonra "kamera” iri plandan orta plana keçir, ikinci kadrda üç fiqur görünür: çinar, insan və pişik. Növbəti kadrda kamera öz "gözünü” daha geniş açır, orta plandan ümumi plana keçid olunur: çinar, insan, pişik və günəş. Beləliklə, ilk kadrdan diqqətimizdə olan suyun üzərindəki şəfəqin mənbəyi də əyaniləşir və kadra gətirilir. Suyun üzünə düşən şəfəqi və şəfəqin gəldiyi ünvanı bütöv bir tablo içində görürük... Növbəti kadr əyani görünən tablonun çərçivəsindən kənara çıxır, artıq onu kameranın gözü ilə göstərmək mümkün deyil. Gözlə görünməsi mümkün olmayan obraz təqdim edilir: insan ömrü. Bu şeir məhz insan ömrü haqqında nağıldır...
–
Niyə ,sizcə, müəllif mətnin
əsas başlığını nağılla əlaqələndirib?
–
Şeirin yaratdığı duyğu budur ki, ölümə məhkum olan
insanın yaşaması, ətrafındakı gözəllikləri görməsi, onlardan zövq alması
nağılların nağılıdır. Yəni bundan mənalı, bundan maraqlı nağıl ola bilməz.
Ümumiyyətlə, Nazim
Hikmətin yaradıcılığında həyat və ölüm motivləri xüsusi yer tutur. Onun
"Yaşamak güzel şey, be kardeşim” adlı romanı, "Yaşamaya dair” şeirlər silsiləsi
var: Yani, öylesine ciddiye alacaksın ki yaşamayı,
yetmişinde bile, mesela, zeytin dikeceksin,
hem de öyle çocuklara falan kalır diye değil,
ölmekten korktuğun halde ölüme inanmadığın için,
yaşamak yanı ağır bastığından.
Nazim Hikmətin yaradıclığında yaşamaq "ağır basır”. Hətta sevginin ölçü vahidinin də yaşamaq olduğunu görürük:
Seviyorum seni
Yaşıyoruz çok şükür der gibi...
"Nağılların
nağılı”na da həyat və ölüm haqqında düşüncələr silsiləsinin içində baxmaq lazım
gəlir. Burada maraqlı cəhət budur ki, şair məzmunca insan təfəkkürünün
uydurması olan nağıla hər kəsin içində yaşadığı (yaşamasının mümkün olduğu)
reallığı alternativ kimi qarşı qoyduğu halda, göz önündə olan gerçəkliyi yeni
bir nağıl kimi təqdim edir. Həm də sadəcə nağıl kimi deyil, nağılların nağılı
kimi...
–
Dörd ünsürün ikisi – su və günəş – bu şeirdə əsas
obrazlardandır, bu məqam hansı mənanı əks etdirir?
–
Mənə elə gəlir ki, bu şeirin poetik yükünü yaranışın ünsürləri
haqqında ilkin təsəvvürlərdən daha çox ölümə inanan, ölmək qorxusu ilə yaşayan
və bu qorxunu yenmək istəyən insanın duyğuları, ölümə qarşı psixoloji
müqaviməti təşkil edir. Axtarsaq, burada hava ünsürünü də təsəvvür və ya hiss
edə bilərik. "Günəş sıcaq” – havanın isti olması kimi də təsəvvür oluna bilər.
Nazim Hikmətin istinad etmədiyi, ehtiyatla yanaşdığı isə torpaq ünsürüdür.
Yaddaşın dərinliklərindən gələn torpaq arxetipi başlanğıc olduğu kimi, həm də
sondur, ölümdür: torpaqdan yaranan torpağa qayıdır... Nazim Hikmətin qəhrəmanı
isə, yaşadığına, günəşin suyun üzündə cilvələnən şəfəqlərini seyr etdiyinə görə
şükür oxuyur... –
Şeirdəki fanilik duyğusu aydın
görünür, hər şeyin gəldi-gedərliyi hər bölmədə nəzərə çarpır, bu məqamı nə ilə
izah edərdiniz?
- Nazimin yaradıclığında həyat
eşqi, yaşamaq, dünyaya bağlılıq motivi ölümün və ölüm qorxusunun alternativi
kimi təzahür edir. Ölüm onsuz da gələcək, insan ölümə məhkumdur. Bu hökmü qəbul
edən Nazim Hikmət insanın öləcəyini bilə-bilə yaşamasını qeyri-adi güc,
qəhrəmanlıq hesab edirdi. 1956-cı ildə yazdığı "Qarlı qayın ormanında” şeirində
oxuyuruq:Yedi tepeli şehrimde
bıraktım gonca gülümü.
Ne ölümden korkmak ayıp,
ne de düşünmek ölümü.
En acayip gücümüzdür,
kahramanlıktır yaşamak:
Öleceğimizi bilip
öleceğimizi mutlak.
Borxesin "Ölümsüzlük" adlı maraqlı
bir essesi var. Orada əbədiyyət
içindəki an haqqında fikirlərini bölüşür: "İstəklərlə doluyuq. Onlardan
biri əbədi yaşamaq, mövcud olmaq; digəri isə ölümdür. Bundan başqa, qorxu
və onun astar üzü - ümid də var... Əgər özüm haqqında desəm, mən
ölümsüzlüyü istəmirəm və hətta ondan qorxuram.
Düzünü olduğu kimi
demək lazımdırsa, Nazim Hikmət isə ölümsüzlükdən deyil, ölümdən qorxurdu. Bunu
da nəzərə almaq lazımdır ki, Nazim Hikmət həmin şeirləri yazanda hələ ölüm
yaşında deyildi... –
Şeirin yeddi yerə bölünməsi,
sizcə, təsadüfüdürmü?
–
Şeirdə, məncə, təsadüfi heç nə olmur. Ancaq şairin əvvəlcədən
düşünüb, yeddi bənddən ibarət şeir planlaşdıra biləcəyi mənə inandırıcı gəlmir.
Şeirin yeddi bənddən ibarət olması düşüncənin təbiəti, genetikası ilə bağlı ola
bilər. Onu da deyək ki, klassik divan ədəbiyyatı kanonlarına görə qəzəl üçün
məcburi tələblərdən biri mətnin 5-11 beytdən ibarət olmasıdır. Şairlər daha çox
7 beytə üstünlük verirdilər... "Nağılların nağılı” kanonları sındıran, belə
demək mümkündürsə, "antikanon” əsərdir. Burada ölçülər sərbəstdir. Ancaq
görünür, insan nə qədər sərbəst olur-olsun, onun üçün ölüm qaçılmaz olduğu
kimi, şeir də təfəkkürün hökmündən çıxa bilmir... –
Poetik əsərdəki su və günəş simvolundan belə başa
düşülür ki, həyatı var edən sudur, məhv edən isə günəşin yoxluğu. Bu qənaətlə
nə dərəcədə razısınız?
–
Düzü, mən bu şeirin fəlsəfəsini suyun, günəşin (eləcə də ağacın,
pişiyin) daşıdığı simvolik mənalarda deyil, həmin obrazların yaratdığı
görüntülərdə və bu görüntülərin mətndə yaratdığı, mətndən oxucuya ötürdüyü
assosiasiyalarda görürəm. Məsələn, suyu aydınlığın, pişiyi nəhs əlamətin
daşıyıcısı kimi yozsaq, mətn oxucu ilə tamamilə başqa "dildə” danışacaq və öz
fəlsəfəsindən ("Çox şükür, yaşayırıq”) uzaqlaşacaq. Mənə elə gəlir ki, bu
şeirin gücü sözün altında görünməyənləri üzə çıxarmasında deyil, sözün
yaratdığı görüntülərdən yeni və zahirən görünməyən mənalar
yaratmasındadır... –
Bu şeirdə Mənin Bizə
çevrilməsi prosesi var. Obrazlar çoxaldıqca həmin keçid təbii şəkildə
reallaşır. Bu barədə nə deyərdiniz?
–
Bu, son dərəcə maraqlı müşahidədir. Bəzən bədii mətnin strukturu,
süjeti və təhkiyəsi oxucu-mətn dialoqunun daha gizli və sirli məqamlarını üzə
çıxardır. "Nağılların nağılı” gözlə görünə, kamera ilə çəkilə bilən, hər kəsin
yaşaya və ya müşahidə edə biləcəyi lövhələr ilə başlayır. Suyun kənarında çinar
ağacı, insan, pişik dayanıb (uzaqdan günəş boylanır). Su kənarında dayanan silsilənin
sonuncu fiqurunu (ömrümüz) isə gözlə görmürük. Ömür maddi anlayış deyil. Özü də
burada söhbət bir adamın ömrümdən deyil, "ömrümüz”dən gedir. Bu, həm şeirdəki
obrazların (çinar, insan, pişik, su, günəş...) ömrüdür, həm də nağılı
dinləyənin – oxucunun... Beləliklə,
oxucunun mətndə iştirakı təmin edilmiş olur və oxucu şeirdəki Məni həm də özü
kimi qavrayır. Mən (mətndəki Müəllif
obrazı) Oxucu ilə tam eyniləşmir, ancaq oxucu
ilə onun düşüncələri bütövləşir. Onu da deyim ki, bədii mətn-oxucu münasibətlərinin narratoloji təhlilinə görə mətnin ünvanlandığı Oxucu surəti ilə əsərin real və ya fiziki oxucusuna fərqli anlayışlar kimi baxmaq lazım gəlir. Mənin (Müəllif obrazının) müsahib olduğu Oxucu mətndən kənarda yaradılan obraz kimi başa düşülməlidir...
- Su
əlçatan, günəş isə əlçatmazdır. Amma hər ikisi diriliyi var edəndir. Sanki
uzaqdakı ilə yaxındakının təbiətdə fərqi olmadığı göstərilir. Şeirdəki təbiət
təsvirlərinin mahiyyəti barədə fikirlərinizi eşitmək maraqlı olar.
- Su kənarında üç fani varlıq
görürük: çinar ağacı, insan və pişik.
Əvvəlcə bunlar gedəcək və sudakı şəkilləri yox olacaq. Su və günəş isə bunlara
baxanda əbədidir. Ancaq onların da nə vaxtsa sonu çatacaq. Əvvəl suyun, sonra
da günəşin... Pişik üçün, insan üçün, ağac üçün, nəhayət, su və günəş üçün
zaman vahidləri (yaşamaq müddəti) nisbidir. Ancaq əbədiyyət deyilən bir ölçü
ilə müqayisədə bunların hamısı suda bir neçə anlığa əks olunan şəklin ömrü
qədərdir. Bu fanilərin bir arada olduğu həmin şəkil isə təbiətin ən gözəl
mənzərəsi kimi qavranılır və şeir bu mənzərənin içində olmağın xoşbəxtliyini
əks etdirir. – Bu şeiri "teatral şeir” adlandırırlar. O
məntiqlə bu şeirin aktyoru şairdir. Şeiri niyə görə "teatral şeir”
adlandırırlar, bu fikrin əsasında, sizcə, nə dayanır?
– Müasir filoloji
terminologiyada "mimesis” – təqlid anlayışı yenidən fəallaşıb və bir qədər yeni
məna daşıyır. Bədii əsərlərdə müəllif-mətn-oxucu münasibətlərini təhkiyə
kontekstində öyrənən narratologiya nəzəriyyəsi mimesis deyəndə səhnə və kino
dramaturgiyası kimi hadisələrin təqlidini yaradan janrları təhkiyəli janrlardan
fərqləndirir. Nazim Hikmətin bu şeirinin quruluşunda da müəyyən mənada kino
sənətinin elementlərini görməmək mümkün deyil və bu barədə artıq danışmışıq.
Şeirin teatrallığına gəldikdə isə, belə bir mülahizənin irəli sürülməsi, ola
bilər ki, şeirin auditoriya tərəfindən qəbul edilməsi ilə bağlıdır. Adətən,
deklomasiya xarakterli pafoslu şeirlər səhnədən səsləndiriləndə auditoriyanın daha böyük rəğbəti ilə qarşılanır.
Dərin fəlsəfi məna daşıyan, söz və fikir oyunlarının üzərində qurulan "sakit”
şeiri isə çox vaxt auditoriya da sakit qarşılayır. Bu baxımdan, "Nağlların
nağılı” auditoriyanı dərhal özünə cəlb edən, öz fəlsəfəsinə ortaq edən nadir
əsərlərdəndir. Bu yaz Türkiyədə Ərzurum Universitetində qonaq oldum. Ərzurum Türkiyədə mühafizəkar düşüncənin hakim olduğu yerdir, burada dini və milli dəyərlərə daha rəğbətlə yanaşırlar. Radikal türk milliyyətçisi olan dəyərli dostum, professor Ali Kafkasyalı mənə öz tələbələri ilə ünsiyyətdə olmaq imkanı yaratdı. Üç qrupun tələbələrindən ibarət tünlük bir mühit idi. Tələbələr məndən türk ədəbiyyatı barədə nə bildiyimi soruşdular və mən onlara "Nağılların nağılı”nı oxudum. Tələbələr şeiri qeyri-adi bir reaksiya ilə - alqışlarla qarşıladılar. Görünür, burada şeirin məzmunu, quruluşu ilə yanaşı, teatrallıq amilinin də rolu var...
– Şeirin sonunda belə bəlli olur ki, hər şey yox olub gedəcək – günəş də, pişik də, qəhrəman da. Bu məqam qiyamət əlaməti, heçlik nişanəsi ilə bağlı deyilmi?
– İstər idealistlər, istərsə də materialistlər yaşadığımız aləmin nə vaxtsa sonunun çatacağını iddia edirlər. Şeir də bu həqiqəti təsdiqləyir. Ancaq Nazim Hikmət qiyamətin gələcəyi barədə xəbərdarlıq etmir, həyatı və bu dünyada yaşamaq fürsətini alqışlayır. Bu fürsəti verənə şükür oxuyur...
– Nağılların sonu çox vaxt
nikbinliklə bitir. Bu şeirdə o mənada nikbinlik duyulurmu?
–
Məncə, "Nağılların nağılı” da nikbin sonluqla bitir: "Çox şükür,
yaşayırıq” qənaəti ilə. Şeirin mətnində yaşamaq özü xoşbəxtlik kimi qavranılır.
Burada Əli Kərimin məşhur misralarını xatırlayıram: İçdiyim o su da səadət imiş,
İşə getməyim də, qayıtmağım da.
Ona baxmağım da xoşbəxtlik imiş,
Onu yuxusundan ayıltmağım da.
Dünya başdan-başa səadət imiş,
Mənsə bu dünyanın qoynundayammış...
- Obrazların "doğulması” ilə birgə " Nağılların nağılı” başlayır və onların "yox olması” ilə də bitir. Sizcə, Nazim Hikmət burada "ilk əvvəl söz var idi” məntiqi ilə çıxış edərək kəlamın insan hekayələri "yaşadıqca” var olacağınamı işarə etmirmi?
- Poststrukturalist nəzəriyyəyə
əsasən, əsərin yaradıcısı müəllif, mətnin yaradıcısı isə oxucudur. Əgər
mətn sizdə belə bir təsəvvür yaradırsa, deməli, bu, mətnin enerjisindən
gəlir. Enerji də nə yoxdan yaranır, nə də itir... Şairin təyinatı isə varlıq və
yoxluq haqqında "nağıl” yaratmaqdır.
– Şeir başdan-başa uşaq saflığı
simvolizə edir, ta ki "çox şükür yaşayırıq” misrasına qədər. Niyə şair
birdən-birə uşaq qayğısızlığından böyüklərin dünyasına, nigaranlığa keçid edir?
–
Bu suala müxtəlif cavablar vermək mümkündür. Məncə, ən maraqlı cavabı
V.Norşteynin "Skazka skazok” filmində tapa bilərik. İnsan hansı yaşa
çatmasından asılı olmayaraq öz içindəki uşağı
yaşadır. Arxetiplər yaddaş vasitəsilə bəşəriyyətin uşaqlığından, mif
yaddaşından gəldiyi kimi, bəzi poetik obrazlar da insanın içində daşıdığı uşaqdan
gəlir. Bu, təkcə "Nağılların nağılı”na
aid məsələ deyil. Bədii sözün təbiəti ilə bağlıdır. Bəzən mənə elə gəlir ki,
şeir sadə görünən uşaq suallarına cavab axtarılmasıdır. Harada nağıl varsa,
orada uşaq var. Ancaq bu da bir həqiqətdir ki, nağılı böyüklər danışır... – Şeir boyu pişiyin, çinarın,
günəşin suda əksini görə bilirik. Bircə şair ömründən başqa. Nazim Hikmət
yaradıcılığına və həyatına bələd biri kimi, sizcə, şair ömrünün sudakı surəti
necə idi?
–
Nazim Hikmət ikinci dəfə Sovet İttifaqına Stalinin sağlığında –
1952-ci ildə sürgün kimi qayıtmışdı və varlığı ilə sevdiyi, saçlarının ağında, ürəyinin infarktında,
alnının qırışlarında gəzdirdiyi Türkiyədə "vətən xaini” elan edilmişdi.
Onda hələ stalinist Sovet ideologiyası, illüziya olsa belə, yaşayırdı. 1953-cü
ildə Stalin öldü, tədricən ideoloji iqlim dəyişdi. Bir qədər sonra isə bəzi
həqiqətlərin üstündəki tünd pərdələr qaldırıldı... Elə o vaxtdan da Nazim
Hikmətin yaradıcılığının ruhunda kəskin dəyişikliklər müşahidə olunmağa
başladı. Heç şübhəsiz ki, Nazim Hikmət tragik bir illüziyaya qapıldığını, öz
xəyalının suya düşdüyünü dərk etmişdi. Nazimin son şeirlərinin əksəriyyəti, o
cümlədən də 1956-cı ildə qələmə aldığı "Nağılların nağılı” bu illüziyanı dərk
və etiraf edən şairin faciəsini, bir yandan da şairi öz daxilindən izləməyə
başlamış ölüm duyğusunu sözün alt qatında daşıyır. "Ayrılıqların hər çeşidini” tanıyan, "həsrətlərin adını əzbər sayan”
Nazim o faciənin içindən çıxış yolu axtarırdı. "Yıxılan bütlərin altında
əzilmədim” deyən şairin ən böyük təsəllisi isə yaşamaq idi... – İstərdim söhbətimiz
təkrarların bu şeirə qatdığı poetik güc, nəfəsin özəlliyinə yön alsın.
– Müəllimlik fəaliyyəti də
müəyyən mənada təkrarlar üzərində qurulur. Eyni mövzunu müxtəlif auditoriyalarda
tədris edirsən, eyni misalları gətirirsən, eyni məzmunda müzakirələr aparırsan
və bu hər il təkrar olunur. Beləcə, gözlərinin önündə nəsillər dəyişir. Bunun
özü taleyin yaratdığı bir poeziyadır. Mənim müəllimlik "repertuarımın” dəyişməyən elementlərindən biri də tələbələrimə "Nağılların nağılı”nı oxumağımdır. Hərdən sosial şəbəkələrdə tələbələrimin bu şeiri paylaşdıqlarının və məni xatırladıqlarının şahidi oluram. Adımın bu şeirlə xatırlanması bir insan kimi mənə həyatın poetik enerjisini verir. Bunun özü də bir başqa nağıllar nağılıdır...
Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn